Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 392/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 marca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSA Agata Pyjas-Luty
w sprawie z wniosku M. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w G.
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 18 marca 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 kwietnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 16 kwietnia 2013 r., … 1678/12, Sąd Apelacyjny oddalił
apelację wnioskodawcy M. K. od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w G. z dnia 27 czerwca 2012 r. w sprawie przeciwko
2
Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w G. o prawo do emerytury,
którym oddalono odwołanie wnioskodawcy od decyzji organu rentowego z dnia 22
listopada 2011 r., odmawiającej przyznania prawa do emerytury w niższym wieku
wobec nieudokumentowania 15 lat pracy w szczególnych warunkach. Organ
rentowy nie uwzględnił okresu pracy wnioskodawcy od dnia 7 września 1977 r. do
dnia 10 marca 1985 r. w PP „P.” w G. oraz od dnia 12 marca 1985 r. do dnia 6
października 1990 r. w Przedsiębiorstwie Budowy Elektrowni i Przemysłu w S.,
uznając, że przedłożone dokumenty nie dają podstaw do przyjęcia, że w tych
okresach stale i w pełnym wymiarze czasu pracy wnioskodawca wykonywał pracę
w szczególnych warunkach.
W ustalonym stanie faktycznym wnioskodawca (ur. w dniu 8 lipca 1951 r.), w
dniu 8 czerwca 2011 r. złożył wniosek o emeryturę, dokumentując 30 lat, 2
miesiące i 29 dni okresów składkowych i nieskładkowych, w tym 7 lat i 24 dni
okresów pracy w warunkach szczególnych. Nie przystąpił do Otwartego Funduszu
Emerytalnego, rozwiązał stosunek pracy i ukończył 60 lat. Wnioskodawca w okresie
od dnia 1 sierpnia 1968 r. do dnia 25 października 1970 r., oraz od dnia 2 listopada
1972 r. do dnia 31 sierpnia 1977 r. był zatrudniony w Przedsiębiorstwie Państwowej
Komunikacji Samochodowej w G. na stanowisku mechanika napraw w kanałach
remontowych, praca w tych okresach została zaliczona przez organ rentowy do
stażu pracy w szczególnych warunkach. W okresie od dnia 27 października 1970 r.
do dnia 14 października 1972 r. odbył służbę wojskową, a następnie w okresie od
dnia 7 września 1977 r. do dnia 10 marca 1985 r. był zatrudniony w PP „P.” w G. na
stanowisku mechanika napraw pojazdów samochodowych, którego praca polegała
także na pracy w kanałach. W toku tej pracy zajmował się naprawami
mechanicznymi, blacharskimi, przy czym pracował nie tylko w kanałach na hali, ale
także na zewnątrz w różnych warunkach pogodowych. W okresie od dnia 12 marca
1985 r. do dnia 6 października 1990 r. wnioskodawca był zatrudniony w
Przedsiębiorstwie Budowy Elektrowni i Przemysłu w S., na stanowisku mechanika,
a od dnia 15 marca 1985 r. do dnia 31 maja 1985 r. na stanowisku brygadzisty. W
tym okresie ubezpieczony pracował na bazie w G., w blaszanej hali, postawionej
bezpośrednio na ziemi, w której był wykopany kanał w ziemi. Pracował jako
mechanik - naprawiał samochody i ciężki sprzęt budowlany. Był także brygadzistą
3
jednocześnie wykonującym pracę mechanika samochodowego także w kanałach.
W okresie od dnia 10 maja 1988 r. do dnia 24 sierpnia 1990 r. był zatrudniony na
stanowisku spawacza, betoniarza na budowie eksportowej w ZSRR, wykonując
prace jako konserwator sprzętu budowlanego, a jednocześnie jako mechanik
samochodowy. Po powrocie z pracy na budowie eksportowej w ZSRR
Przedsiębiorstwo Budowy Elektrowni i Przemysłu w S. uległo przekształceniu w
spółkę pracowniczą, utworzyła się filia Agencja nr 1, gdzie wnioskodawca,
zatrudniony na stanowisku mechanika, wykonywał te same prace przy naprawie
sprzętu budowlanego, także w kanałach od dnia 8 października 1990 r. do dnia 31
maja 1992 r.
W sprawie przedmiotem sporu były nieuwzględnione przez organ rentowy
okresy zatrudnienia wnioskodawcy od dnia 7 września 1977 r. do dnia 10 marca
1985 r. - w PP „P.” w G., od dnia 12 marca 1985 r. do dnia 6 października 1990 r. -
w Przedsiębiorstwie Budowy Elektrowni i Przemysłu w S. oraz okresu służby
wojskowej od dnia 26 października 1970 r. do dnia 1 listopada 1972 r. a także pracy
od dnia 8 października 1990 r. do dnia 31 maja 1992 r. - w Przedsiębiorstwie
Budowy Elektrowni i Przemysłu - Baza Sprzętu Transportu i Energetyki - Agencja nr
1 w Ż.
Wyrokiem z dnia 27 czerwca 2012 r., Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w G., oddalił odwołanie wnioskodawcy od decyzji
organu rentowego. Sąd pierwszej instancji, powołując się na wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 25 lutego 2010 r., II UK 219/09 (niepublikowany), zgodnie z
którym okres zasadniczej służby wojskowej odbytej w czasie trwania stosunku
pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze zalicza się do
stażu pracy wymaganego do nabycia prawa do emerytury w niższym wieku
emerytalnym jeżeli pracownik w ustawowym terminie zgłosił swój powrót do tego
zatrudnienia, zaliczył wnioskodawcy okres odbycia służby wojskowej od dnia 27
października 1970 r. do dnia 14 października 1972 r. do okresu zatrudnienia w
szczególnych warunkach (art. 108 ust. 1 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o
powszechnym obowiązku obrony Rzeczpospolitej Polskiej, jednolity tekst: Dz. U. z
2012 r., poz. 461 ze zm. - w brzmieniu pierwotnym, obowiązującym do dnia 31
grudnia 1974 r.).
4
Odnosząc się do pozostałych spornych okresów, tj. okresu zatrudnienia od
dnia 7 września 1977 r. do dnia 10 marca 1985 r. w PP „P.” w G., od dnia 12
marca 1985 r. do dnia 6 października 1990 r. - w Przedsiębiorstwie Budowy
Elektrowni i Przemysłu w S., od dnia 8 października 1990 r. do dnia 31 maja 1992 r.
- w Przedsiębiorstwie Budowy Elektrowni i Przemysłu -Baza Sprzętu Transportu i
Energetyki - Agencja nr 1 w Ż., Sąd pierwszej instancji uznał, że ze
zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego nie wynika, aby w tych okresach
wnioskodawca wykonywał prace odpowiadające charakterem i zakresem pracom w
szczególnych warunkach wskazanym w dziale XIV (prace różne) pod pozycją nr 14
czy 16 załącznika A do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego dla pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43 ze zm.). Sąd
podkreślił, że praca w szczególnych warunkach to praca wykonywana stale
(codziennie) i w pełnym wymiarze czasu pracy (przez 8 godzin dziennie, jeżeli
pracownika obowiązuje taki wymiar czasu pracy) w warunkach pozwalających na
uznanie jej za jeden z rodzajów prac wymienionych w wykazie stanowiącym
załącznik do rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r. Natomiast z zebranego w
sprawie materiału dowodowego nie wynika, aby w okresie zatrudnienia w PP „P.” w
G. wnioskodawca stale i w pełnym wymiarze czasu wykonywał prace przy naprawie
pomp wtryskowych, wtryskiwaczy i gaźników do silników spalinowych, czy prace
wykonywane w kanałach remontowych przy naprawie pojazdów mechanicznych lub
szynowych. Z jego wyjaśnień wynikało, że pracował nie tylko w kanałach, ale i na
zewnątrz hali. Co do kolejnych spornych okresów pracy: w Przedsiębiorstwie
Budowy Elektrowni i Przemysłu w S. oraz w Przedsiębiorstwie Budowy Elektrowni i
Przemysłu - Baza Sprzętu Transportu i Energetyki - Agencja nr 1 w Ż., Sąd
Okręgowy uznał, że brak jest wiarygodnych dowodów na potwierdzenie
wykonywania prac w szczególnych warunkach.
Sąd pierwszej instancji nie uznał jako pracy w warunkach szczególnych
okresu pracy na budowie eksportowej w ZSRR w ramach zatrudnienia w
Przedsiębiorstwie Budowy Elektrowni i Przemysłu w S. z uwagi na sprzeczność
zachodzącą pomiędzy treścią dokumentów zawartych w aktach osobowych, z
których wynika, że ubezpieczony pracował na stanowisku betoniarza i spawacza, a
5
treścią zeznań świadków, wskazujących, że w okresie tym wykonywał te same
prace co w trakcie zatrudnienia w Polsce.
Mając powyższe na uwadze, Sąd ten zaliczył do stażu pracy wnioskodawcy
jedynie okres służby wojskowej, przyjmując, że jego okres pracy w szczególnych
warunkach jest krótszy od wymaganego w art. 184 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity
tekst: Dz. U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.), a zatem nie spełnił on wszystkich
warunków do przyznania dochodzonego świadczenia.
Zaskarżonym wyrokiem, Sąd Apelacyjny oddalił apelację wnioskodawcy,
podzielając ustalenia Sądu pierwszej instancji oraz zapadłe orzeczenie, uznając że
wnioskodawca nie spełnił, wynikającej z art. 184 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej,
przesłanki nabycia prawa do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym, a to
osiągnięcia na dzień wejścia w życie ustawy emerytalnej, tj. w dniu 1 stycznia
1999 r. wymaganego w przepisach dotychczasowych okresu zatrudnienia w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, a zatem brak jest
podstaw prawnych do przyznania mu tego świadczenia.
Powyższy wyrok zaskarżył w całości skargą kasacyjną pełnomocnik
wnioskodawcy i zarzucając naruszenie prawa materialnego – art. 32 ust. 2 ustawy
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w związku z § 2
ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wieku emerytalnego dla
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym
charakterze, polegające na uznaniu, że „wykonywanie przez pracownika
zatrudnionego na stanowisku zakwalifikowanym jako praca w szczególnych
warunkach, jednocześnie czynności szkoleniowych i nadzorczych, powoduje że
wykonywanej przez niego pracy w szczególnych warunkach nie można zaliczyć
jako pracy wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy”, oraz że
„wykonywanie przez pracownika innych czynności niż wskazane w wykazie
stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
(…), stanowiących jednak immanentną częścią całości pracy wykonywanej na
danym stanowisku, zakwalifikowanym jako praca w szczególnych warunkach,
pozbawia go prawa do świadczenia emerytalnego z tytułu pracy w szczególnych
warunkach z uwagi na fakt, że praca ta nie była wykonywana w pełnym wymiarze
6
czasu pracy”, wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku jak i poprzedzającego go
wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do
ponownego rozpoznania, ewentualnie uchylenie wskazanych wyżej wyroków i
orzeczenie co do istoty sprawy poprzez przyznanie wnioskodawcy prawa do
emerytury w obniżonym wieku emerytalnym z tytułu pracy w szczególnych
warunkach wraz z orzeczeniem o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest uzasadniona. Stosownie do art. 39813
§ 1 i 2 k.p.c.,
Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach skargi kasacyjnej i jest związany
ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia, jeżeli
skarga nie zawiera zarzutu naruszenia przepisów postępowania (tak jak w
rozpatrywanej sprawie), lub gdy zarzut taki okaże się niezasadny.
Zgodnie z art. 32 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych w związku z art. 184 tej ustawy ubezpieczonym,
będącym pracownikami, o których mowa w ust. 2-3, zatrudnionymi w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze, przysługuje emerytura w wieku
niższym niż określony w art. 27 pkt 1. W myśl ust. 2 powołanego artykułu, dla celów
ustalenia uprawnień, o których mowa w ust. 1, za pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o
znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub
wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na
bezpieczeństwo własne i otoczenia. Natomiast stosownie do ust. 4 art. 32, wiek
emerytalny, o którym mowa w ust. 1, rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na
podstawie których osobom wymienionym w ust. 2 i 3 przysługuje prawo do
emerytury, ustala się na podstawie przepisów dotychczasowych, a więc na
podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., w zakresie wieku
emerytalnego, rodzaju prac lub stanowisk, oraz warunków, na jakich osobom
wykonującym prace określone w ust. 2 i 3 art. 32 tej ustawy przysługuje prawo do
emerytury (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13
lutego 2002 r., III ZP 30/01, OSNAPiUS 2002 nr 10, poz. 243). W myśl § 2 ust. 1
7
tego rozporządzenia, okresami pracy uzasadniającymi prawo do świadczeń na
warunkach w nim przewidzianych są okresy, w których praca w szczególnych
warunkach jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym na danym stanowisku pracy, natomiast według jego § 4 ust. 1,
pracownik, który wykonywał prace w szczególnych warunkach, wymienione w
wykazie A, nabywa prawo do emerytury, jeżeli spełnia łącznie następujące warunki:
osiągnął wiek emerytalny wynoszący 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn oraz ma
wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych
warunkach. W okolicznościach rozpoznawanej sprawy, za pracę w warunkach
szczególnych została uznana w rozporządzeniu z dnia 7 lutego 1983 r., do którego
załącznik stanowi wykaz A, w dziale XIV poz. 14 praca przy naprawie pomp
wtryskowych, wtryskiwaczy i gaźników do silników spalinowych, a w poz. 16 prace
wykonywane w kanałach remontowych przy naprawie pojazdów mechanicznych lub
szynowych.
Sąd drugiej instancji w uzasadnieniu wyroku uznał, że wnioskodawca w
spornych okresach pracy wykonywał prace odpowiadające charakterem i zakresem
pracom w szczególnych warunkach wskazanym w dziale XIV (prace różne) pod
pozycją nr 14 i 16 załącznika A do rozporządzenia, przyjmując że brak podstaw do
uznania, iż prace te wykonywał stale i w pełnym wymiarze czasu pracy. W ocenie
tego Sądu nie wszystkie czynności naprawcze były wykonywane przez
wnioskodawcę w kanałach remontowych, zaś niektórych prac (blacharskich i
malarskich) w ogóle nie można zaliczyć do żadnej z kategorii prac, o których mowa
w poz. 14 i 16, działu XIV, wykazu A. Ustalenia te doprowadziły Sąd do konkluzji,
że brak jest podstaw do zaliczania do prac w szczególnych warunkach, pracy
wnioskodawcy polegającej na obsłudze technicznej pojazdów mechanicznych w
ramach przeglądów gwarancyjnych nawet wtedy, gdy była ona wykonywana w
kanałach remontowych. Podobnie - zdaniem tego Sądu - należało ocenić również
okres pracy wnioskodawcy jako brygadzisty gdyż mimo, że wykonywał prace w
warunkach szczególnych (wymienione w poz. 14 i 16, działu XIV, wykazu A) w
pełnym wymiarze czasu pracy, to wykonywał on również szereg innych
powierzonych mu zadań, w tym mających charakter organizacyjno-administracyjny.
8
W ocenie Sądu Najwyższego, przedstawione ustalenia nie dają podstaw do
tak kategorycznego stwierdzenia. Zważywszy okoliczności sprawy, w tym
poczynione ustalenia co do charakteru pracy wnioskodawcy, trzeba przypomnieć,
że co prawda w judykaturze nie jest sporne, że nie jest dopuszczalne
uwzględnianie przy ustaleniu okresów pracy wykonywanej stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze,
innych równocześnie wykonywanych prac w ramach dobowej miary czasu pracy,
które nie oddziaływały szkodliwie na organizm pracownika, to jednak od tej reguły
istnieją odstępstwa. Pierwsze z nich dotyczy sytuacji, kiedy inne równocześnie
wykonywane prace stanowią integralną część (immanentną cechę) większej całości
dającej się zakwalifikować pod określoną pozycję załącznika do rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia z dnia 7 lutego 1983 r. (zob. wyroki Sądu Najwyższego: z
dnia 6 grudnia 2007 r., III UK 62/07, LEX Nr 375653; dnia 5 maja 2009 r., I UK 4/09,
oraz z dnia 11 marca 2009 r., II UK 243/08 i powołane tam wcześniejsze
orzecznictwo). Drugie odstępstwo dotyczy przypadków, kiedy czynności
wykonywane w warunkach nienarażających na działanie czynników szkodliwych dla
zdrowia mają charakter incydentalny, krótkotrwały, uboczny (zob. np. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 22 stycznia 2008 r., I UK 210/07, OSNP 2009 nr 5-6, poz. 75
oraz z dnia 12 kwietnia 2012 r., II UK 233/11, OSNP 2013 nr 7-8, poz. 86).
Okoliczności te nie zostały uwzględnione w toku postępowania apelacyjnego, co
uzasadnia zawarty w skardze zarzut naruszenia prawa materialnego - § 2 ust. 2
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. Wbrew stanowisku Sądu
Apelacyjnego, charakteru pracy w szczególnych warunkach wykonywanej stale i w
pełnym wymiarze czasu nie odbiera zatrudnieniu wnioskodawcy, praca
wykonywana także poza kanałami napraw, gdy się zważy, że było to związane z
procesem pracy. Również nie zasługuje na aprobatę konstatacja Sądu
Apelacyjnego, że inne wykonywane prace (np. wymiana klocków hamulcowych czy
płynów eksploatacyjnych), nie podlegają zaliczeniu do prac w szczególnych
warunkach, o których mowa w poz. 14, działu XIV, wykazu A, gdy tymczasem z
przedstawionych ustaleń, zdaniem Sądu Najwyższego, wynika co najwyżej to, że
praca ubezpieczonego odbywała się w kanałach remontowych, aczkolwiek nie
zawsze dotyczyła naprawy pomp wtryskowych, wtryskiwaczy i gaźników, to jednak
9
nie zmienia jej charakteru jako pracy wykonywanej w szczególnych warunkach z
uwagi na wykonywanie tej pracy w ramach określonego ciągu technologicznego.
Nie ma bowiem wątpliwości, że wykonując w taki sposób swoje obowiązki
pracownicze, stale był narażony na szkodliwe dla zdrowia czynniki, prowadzące do
obniżenia wydolności organizmu, co jest podstawową przesłanką obniżenia wieku
emerytalnego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 czerwca 2008 r., II UK
306/07, OSNP 2009 nr 21 - 22, poz. 290).
Trzeba też uwzględnić, że warunek wykonywania pracy w szczególnych
warunkach stale i w pełnym wymiarze czasu pracy jest spełniony także wówczas,
gdy pracownik w ramach dobowego wymiaru czasu pracy łączy czynności dozoru
nad pracami wykonywanymi w szczególnych warunkach z bezpośrednim
wykonywaniem takich prac (tak w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego
2012 r., I UK 227/11 - niepublikowany). Tym samym charakteru pracy w
szczególnych warunkach wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu nie
odbiera zatrudnieniu wnioskodawcy to, że oprócz wykonywania takich prac,
sprawował również dozór nad pracami wykonywanymi w warunkach szkodliwych
dla zdrowia jako brygadzista. Pracownik wykonujący taki dozór nie musi stale
przebywać na stanowiskach, gdzie jest wykonywana praca w szczególnych
warunkach, należy wziąć też pod uwagę, że zakres obowiązków takiej osoby z
natury rzeczy przewiduje także sporządzanie dokumentacji związanej z tym
dozorem. Czynności te stanowią integralną część sprawowanego dozoru
organizacyjno – administracyjnego, nie ma zatem podstaw do ich wyłączania.
Z tych względów skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnienie, wobec
czego Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji zgodnie z art. 39815
§ 1 k.p.c.
Orzeczenie o kosztach uzasadnia art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
oraz art. 391 § 1 k.p.c.