Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE
z dnia 15 marca 2010 r.
Sygn. akt Ts 252/09

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Marek Kotlinowski,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Moniki i Sławomira P. w sprawie zgodności:
art. 8 ust. 2 i 11 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 5, art. 13 pkt 5, art. 16 ust. 1 pkt 9, art. 16 ust. 5a oraz art. 18 ust. 8 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585, ze zm.) z art. 18, art. 24, art. 32 ust. 1, art. 33 ust. 1 i 2, art. 47 oraz art. 71 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej z 21 października 2009 r. skarżący zakwestionowali zgodność art. 8 ust. 2 i 11 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 5, art. 13 pkt 5, art. 16 ust. 1 pkt 9, art. 16 ust. 5a oraz art. 18 ust. 8 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585, ze zm.; dalej: u.s.u.s.) z art. 18, art. 24, art. 32 ust. 1, art. 33 ust. 1 i 2, art. 47 oraz art. 71 ust. 1 Konstytucji.
Pod adresem zakwestionowanych przepisów skarżący sformułowali zarzut zakresowy. Ich zdaniem unormowania ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych „w zakresie, w jakim nakładają na pracodawcę obowiązek zapłaty składki ZUS na poziomie 100% wyższym dla »osoby współpracującej« będącej członkiem rodziny pracodawcy w porównaniu do składki pracownika wykonującego te same obowiązki, który członkiem rodziny pracodawcy nie jest”, naruszają szereg praw podmiotowych skarżących. W szczególności wskazują oni na ograniczenie prawa do ochrony rodziny, prawa do pracy, prawa do równości wobec prawa, prawa kobiety do równouprawnienia w życiu rodzinnym, społecznym i gospodarczym (w szczególności równych praw co do zatrudnienia i zabezpieczenia społecznego), prawa do ochrony życia prywatnego oraz prawa do ochrony dobra rodziny w polityce społecznej państwa.
Skarga konstytucyjna została skierowana w oparciu o następujący stan faktyczny.
Decyzją z 8 lipca 2008 r. (nr 298/2008) Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Wałbrzychu stwierdził, że skarżąca w okresie od 1 stycznia 2004 r. do 29 lutego 2008 r. nie podlegała – jako pracownik – ubezpieczeniu emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu i wypadkowemu, natomiast objął skarżącą (za ten sam okres) ubezpieczeniem emerytalnym, rentowym i wypadkowym z tytułu współpracy przy prowadzeniu działalności gospodarczej o charakterze pozarolniczym. W wyniku wniesionego odwołania Sąd Okręgowy w Wrocławiu wyrokiem z 26 listopada 2008 r. (sygn. akt VII U 1735/08) podzielił argumenty zawarte w decyzji ZUS z 8 lipca 2008 r. i oddalił odwołanie. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu wyrokiem z 2 kwietnia 2009 r. (sygn. akt III AUa 137/09) oddalił apelację skarżących.
Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 25 listopada 2009 r. skarżący zostali wezwani do usunięcia braków formalnych skargi – między innymi przez wskazanie przysługujących im i naruszonych konstytucyjnych wolności lub praw oraz określenie sposobu naruszenia. W odpowiedzi na zarządzenie podnieśli, że ustawodawca nakłada na małżonków obowiązek opłaty składek ZUS w wysokości „do kilkuset procent wyższej” niż w sytuacji, gdyby małżonkowie „rozwiedli się bądź w ogóle się nie pobrali”. Skarżący stwierdzili, że ustawodawca dyskryminuje instytucję małżeństwa. Z tych samych względów (konieczność opłacania składek ZUS w wyższej wysokości) uznali, że ustawodawca dopuścił się niekonstytucyjnego ograniczenia prawa do pracy.
W dalszej części pisma procesowego skarżący – w kontekście naruszenia zasady równości wobec prawa oraz równouprawnienia kobiet i mężczyzn (art. 32 i art. 33 Konstytucji) – podnieśli, że przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nierówno traktują pracowników. Ich sytuacja prawna została bowiem uzależniona od tego, czy osoba zatrudniana przez podmiot prowadzący działalność gospodarczą jest małżonkiem zatrudniającego. Ustawa – jak wywiedziono w piśmie procesowym – „dokonuje »sztucznego« podziału pracowników na wstępnych, zstępnych, małżonka w jednej grupie oraz osoby pozostałych pracowników w drugiej grupie”.
Wywody zawarte w piśmie nadesłanym na zarządzenie sędziego TK wzywające do uzupełnienia braków formalnych skargi stanowią powtórzenie argumentacji zawartej w skardze konstytucyjnej.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skarga konstytucyjna jest kwalifikowanym środkiem ochrony wolności lub praw, który musi spełniać szereg przesłanek warunkujących jej dopuszczalność. Zasadniczo zostały one uregulowane w art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz uszczegółowione w art. 46 i art. 47 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Zgodnie z przywołanymi regulacjami skarga poza wymaganiami dotyczącymi pisma procesowego powinna zawierać: dokładne określenie ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach określonych w Konstytucji i w stosunku do którego skarżący domagają się stwierdzenia niezgodności z Konstytucją; wskazanie, jakie konstytucyjne wolności lub prawa i w jaki sposób – ich zdaniem – zostały naruszone oraz uzasadnienie skargi, z podaniem dokładnego opisu stanu faktycznego. Z przytoczonego powyżej przepisu wynika, że przedmiotem skargi może stać się wyłącznie przepis stanowiący podstawę ostatecznego rozstrzygnięcia wydanego wobec skarżących. Zarzuty skargi zaś muszą uprawdopodabniać niekonstytucyjność kwestionowanej regulacji, co oznacza konieczność wywiedzenia ze skarżonych przepisów określonej normy, powołanie właściwych wzorców konstytucyjnych zawierających podmiotowe prawa przysługujące skarżącym i – przez porównanie treści płynących z obu regulacji – wykazanie ich wzajemnej sprzeczności. Innymi słowy, trzon skargi stanowi prawidłowe wskazanie normy płynącej z podstawy normatywnej rozstrzygnięcia i powiązanie jej z adekwatnymi wzorcami konstytucyjnymi.
Nie mniej istotnym wymogiem formalnym skargi konstytucyjnej jest określenie sposobu naruszenia konstytucyjnych wolności lub praw. Przesłanka ta nabiera szczególnego znaczenia, jeśli skarżący, tak jak ma to miejsce w niniejszej sprawie, formułują zarzut naruszenia konstytucyjnej zasady równości wobec prawa. Obowiązkiem skarżących jest bowiem – po pierwsze – wskazanie grupy podmiotów wyposażonych w cechę prawnie relewantną, w ramach której doszło do niezgodnego z Konstytucją uprzywilejowania bądź dyskryminowania, oraz – po drugie – powiązanie zarzutu naruszenia art. 32 bądź art. 33 Konstytucji z przysługującymi skarżącym prawami podmiotowymi.
Rozpatrywana skarga konstytucyjna opisanych wyżej warunków nie spełnia.
W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę, że skarga konstytucyjna została złożona przez skarżących, przy czym jeden z małżonków jest płatnikiem składek na ubezpieczenie społeczne, drugi zaś ich beneficjentem. Rozróżnienie to ma podstawowe znaczenie dla rodzaju chronionych praw podmiotowych. Skoro ubezpieczoną w sprawie jest skarżąca, to wszelkie rozważania skargi dotyczące prawa do zabezpieczenia społecznego nie mogą być odnoszone do drugiego z małżonków, gdyż spór toczący się przed organami władzy publicznej dotyczył zakresu i podstawy ubezpieczenia społecznego skarżącej. Ponadto, nawet gdyby uznać – czego Trybunał Konstytucyjny nie przesądza – że zaskarżone przepisy w sposób niezgodny z Konstytucją kształtują sytuację prawną płatnika składek (w tym przypadku podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą), to skarga nie wskazuje naruszonego i przysługującego mu prawa podmiotowego. Trudno bowiem uznać, że z uwagi na wynikające z przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych obowiązki podmiot prowadzący działalność gospodarczą doznał ograniczeń przysługującego mu prawa do pracy, zabezpieczenia społecznego, czy prawa do prywatności. Jeśli natomiast skarżący w przepisach kształtujących zasady uiszczania składek na ubezpieczenie społeczne upatrywał ograniczenia wolności prowadzenia działalności gospodarczej, to był zobowiązany do określenia sposobu tych ograniczeń z uwzględnieniem treści art. 22 Konstytucji.
Analiza skargi konstytucyjnej oraz pisma procesowego stanowiącego odpowiedź na zarządzenie sędziego Trybunału Konstytucyjnego wzywające do usunięcia braków formalnych skargi prowadzi do wniosku, że argumentacja skarżących sprowadza się do zarzutu nierównego traktowania pracownika – małżonka osoby prowadzącej działalność gospodarczą w porównaniu z pracownikiem – niebędącym małżonkiem. Skarżący wielokrotnie zwracają uwagę na wprowadzony przez ustawodawcę (i ich zdaniem niekonstytucyjny) podział pracowników na tych, którzy są wstępnymi, zstępnymi bądź małżonkami pracodawcy i na pracowników niepozostających w tych relacjach.
Mając na względzie takie sformułowanie zarzutów skargi, niezrozumiałe jest kwestionowanie art. 6 ust. 1 pkt 5 oraz art. 13 pkt 5 u.s.u.s. Żaden z tych przepisów nie dokonuje rozróżnienia pracowników według jakichkolwiek cech. Artykuł 6 ust. 1 pkt 5 u.s.u.s. formułuje względem wielu wskazanych w nim podmiotów obowiązek podlegania ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu. Z kolei art. 13 pkt 5 u.s.u.s. określa moment początkowy i końcowy okresu ubezpieczenia osób współpracujących. Skarżący nie kwestionują jednak samego obowiązku ubezpieczeniowego ani czasu jego trwania. Trybunał Konstytucyjny stwierdza zatem, że skarga w zakresie dotyczącym art. 6 ust. 1 pkt 5 oraz art. 13 pkt 5 u.s.u.s. jest niedopuszczalna.
Dalsza analiza skargi konstytucyjnej dostarcza kolejnych argumentów za odmową nadania jej dalszego biegu.
Przedstawione przez skarżących zarzuty skierowane przeciwko art. 8 ust. 2 i 11, art. 16 ust. 5a oraz art. 18 ust. 8 nie uzasadniają dostatecznie naruszenia zasady równości wobec prawa wynikającej z art. 32 Konstytucji. Trybunał Konstytucyjny w pierwszej kolejności zwraca uwagę, że w świetle ustabilizowanego orzecznictwa Trybunału z zasady równości wyrażonej w Konstytucji wynika, że wszystkie podmioty prawa charakteryzujące się w równym stopniu daną cechą istotną (relewantną) powinny być traktowane równo, a więc według jednakowej miary, bez zróżnicowań, zarówno dyskryminujących, jak i faworyzujących. Podmioty różniące się mogą być natomiast traktowane odmiennie. Ocena każdej regulacji prawnej z punktu widzenia zasady równości musi być zatem poprzedzona dokładnym zbadaniem sytuacji prawnej podmiotów i przeprowadzeniem analizy, zarówno jeśli chodzi o ich cechy wspólne, jak i cechy je różniące (por. wyroki TK z: 28 maja 2002 r., P 10/01, OTK ZU nr 3/A/2002, poz. 35; 11 września 2007 r., P 11/07, OTK ZU nr 8/A/2007, poz. 97). Ewentualne ustalenie, czy zasada równości wobec prawa została w konkretnym przypadku naruszona, wymaga określenia kręgu adresatów, do których odnosi się dana norma prawna, oraz wskazania elementów określających ich sytuację prawną, które są prawnie istotne. Zasada równości wobec prawa wymaga jednocześnie zasadności kryterium, na podstawie którego dokonano zróżnicowania sytuacji określonych podmiotów (por. wyroki TK z: 24 lutego 1999 r., SK 4/98, OTK ZU nr 2/1999, poz. 24; 17 stycznia 2001 r., K 5/00, OTK ZU nr 1/2001, poz. 2; 23 listopada 2004 r., P 15/03, OTK ZU nr 10/A/2004, poz. 108).
Z treści skargi oraz z pisma stanowiącego odpowiedź na zarządzenie sędziego TK wzywające do uzupełnienia jej braków formalnych nie wynika jednoznacznie, z którym z praw podmiotowych skarżący łączą zarzut naruszenia art. 32 Konstytucji. Skarżący upatrują naruszenia praw (bliżej niesprecyzowanych) z obowiązkiem opłaty składek ZUS ciążącym na członkach „rodziny pracodawcy”. Zgodnie jednak z art. 16 ust. 5a u.s.u.s. składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, chorobowe i wypadkowe osób współpracujących finansuje w całości z własnych środków osoba prowadząca pozarolniczą działalność; nie obciążają one zatem osoby współpracującej. Dlatego wszelkie rozważania dotyczące ograniczenia jej praw są oczywiście bezzasadne. Skarga nie zawiera natomiast argumentacji uprawdopodobniającej niekonstytucyjną ingerencję w sferę praw podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą – płatnika składek, pomimo tego, że zarzuty niezgodności z Konstytucją zostały powiązane z mechanizmem ponoszenia opłat z tytułu przedmiotowych składek.
Analogicznie należy ocenić zarzuty niezgodności kwestionowanych przepisów z art. 33 Konstytucji. Skarżący stwierdzają, że do naruszenia prawa kobiety do równouprawnienia w życiu rodzinnym, społecznym i gospodarczym, „a w szczególności co do zatrudniania i zabezpieczenia społecznego” doszło z uwagi na dyskryminację skarżącej (kobiety – małżonki osoby prowadzącej działalność gospodarczą) przez „obciążenie pracodawcy obowiązkiem składki ZUS (…) w wysokości do kilkuset procent wyższej”. Zaskarżone przepisy w żaden sposób jednak nie różnicują sytuacji prawnej ich adresatów w oparciu o kryterium płci. Ustawodawca w ogóle nie odnosi się do katalogu uprawnień kobiet i mężczyzn, a tym bardziej nie wprowadza w tym zakresie odrębności, należy zatem uznać, że zarzuty niezgodności z art. 33 Konstytucji są nieadekwatne, a więc oczywiście bezzasadne.
Poza tym skarżący dopatrują się naruszenia praw skarżącej wynikających z art. 32 i art. 33 Konstytucji w obowiązku opłacania przez pracodawcę (w niniejszej sprawie skarżącego) składek ZUS w wyższej wysokości. W skardze połączono zatem wzorzec kontroli odnoszący się – przynajmniej hipotetycznie – do praw skarżącej z sytuacją prawną skarżącego, co kolejny raz dowodzi oczywistej bezzasadności skargi.
Skarga dotknięta jest także uchybieniami w zakresie dotyczącym jej podstawy. Część z przywołanych wzorców konstytucyjnych nie pozostaje w związku treściowym z kwestionowanymi przepisami ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. W szczególności bezzasadne są rozważania nawiązujące do ochrony małżeństwa (art. 18 Konstytucji), prawa do pracy (art. 24 Konstytucji) oraz prawa do prywatności (art. 47 Konstytucji), gdyż zaskarżone przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych mają odmienny zakres unormowania – odnoszą się do podstawy, zakresu i zasady podlegania ubezpieczeniu społecznemu osób współpracujących z podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą.
Trybunał Konstytucyjny stwierdza także, że skarżący niewłaściwie określili przedmiot skargi. Zaliczyli do niego przepis, który nie stanowił podstawy orzeczeń organów władzy publicznej. Zarówno Zakład Ubezpieczeń Społecznych, jak i sądy powszechne nie stosowały art. 16 ust. 1 pkt 9 u.s.u.s. regulującego zasady finansowania składek na ubezpieczenia społeczne osób współpracujących ze zleceniobiorcami. W tym więc zakresie skarga konstytucyjna nie może zostać merytorycznie rozpoznana.
Trybunał Konstytucyjny za niezbędne uznaje zwrócić uwagę na nieprawidłowe wypełnienie przez pełnomocnika skarżących obowiązku wykonania zarządzenia sędziego Trybunału Konstytucyjnego wzywającego do usunięcia braków formalnych skargi. Trudno uznać, że spełnienie powyższego obowiązku następuje w sytuacji, gdy skarżący zamieszczają identyczne (powielone) fragmenty skargi. Trybunał Konstytucyjny wzywając do uzupełnienia skargi w danym zakresie, czyni to między innymi z uwagi na niejasności prowadzonych wywodów, ich powtórzenie nie może być uznane za spełnienie obowiązku, o którym mowa w art. 36 ust. 2 ustawy o TK, i samo w sobie skutkuje odmową nadania skardze dalszego biegu.

Mając na uwadze powyższe, Trybunał Konstytucyjny na podstawie art. 49 w związku z art. 36 ust. 3 oraz art. 46 i art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK, postanowił odmówić nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.