Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 523/03
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 listopada 2004 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
SSN Maria Grzelka
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa A.P. i R.R.
przeciwko L. sp. z o.o.
o zapłatę,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 3 listopada 2004 r.,
na rozprawie
kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 25 kwietnia 2003 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania pozostawiając temu
Sądowi orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 10 grudnia 2002 r. zasądził od
pozwanego L. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością na rzecz powodów A.P. i
R.R. kwotę 96.096,43 zł jako nieuiszczoną przez pozwaną Spółkę prowizję.
Strony zawarły w dniu 12 maja 1999 r. umowę o świadczenie usług, do
której mają odpowiednie zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego dotyczące
umowy zlecenia (art. 734 i 750 k.c.). Powodowie zobowiązali się do wyszukiwania
najemców całości lub części nieruchomości położonej w K., przy ul L. 23, będącej w
czasie zawierania umowy w budowie, przygotowywania niezbędnych dokumentów i
negocjowania wstępnych warunków najmu. Warunkiem wypłaty wynagrodzenia
było doprowadzenie do zawarcia umów najmu (pkt 4 umowy), a wysokość
wynagrodzenia uzależniona została od stawki rocznego czynszu oraz okresu, na
jaki umowa najmu będzie zawarta.
Sąd Okręgowy uznał żądanie powodów za uzasadnione. Stwierdził, że
warunkiem wypłaty wynagrodzenia miało być doprowadzenie do zawarcia umowy
najmu. Warunek ten został spełniony, gdyż powodowie doprowadzili do zawarcia
umowy najmu z B. S.A. Znajdujące się w umowie stron zastrzeżenie, że
wynagrodzenie zostanie wypłacone z pierwszych wpływów czynszowych Sąd uznał
za nieważne, traktując to zastrzeżenie jako warunek sprzeczny z zasadami
współżycia społecznego. Zdaniem Sądu warunek, który pozbawia przedsiębiorcę
wynagrodzenia za spełnione należycie świadczenie narusza zasady współżycia
społecznego. Dodatkowo Sąd wskazał, że nawet gdyby potraktować przytoczone
postanowienie umowy jako warunek ważny i dopuszczalny, to pozwana Spółka
przeszkodziła w jego ziszczeniu się nie występując na drogę sądową celem
przymuszenia B. do zapłaty należności czynszowych. Ponadto pozwane L. nie
oddało budynku do eksploatacji w terminie i to spowodowało odstąpienie od umowy
najmu przez najemcę. W takiej sytuacji powodom należy się umówione
wynagrodzenie.
Apelacja pozwanej została oddalona. Sąd Apelacyjny dokonał jednak nieco
3
odmiennej oceny prawnej ustalonego stanu faktycznego. Przyjął, że umowa
zawarta pomiędzy stronami była umową agencyjną, a nie umową zlecenia.
W umowie agencyjnej agentowi należy się prowizja od umów zawartych z jego
udziałem. Podpisana przez strony w dniu 12 maja 1999 r. umowa określała
obowiązki powodów w sposób właściwy dla umowy agencyjnej. Ponadto, w pkt 4
strony ustaliły, że wynagrodzenie należy się za doprowadzenie do zawarcia umowy
najmu. Pozwane L. zapewniło, że budynek zostanie oddany do eksploatacji nie
później niż do końca sierpnia 2000 r. oraz że to ono poniesie wszelkie
konsekwencje opóźnienia tego terminu. Odstąpienie najemców od umowy
z powodu opóźnienia nie pozbawia powodów prawa do wynagrodzenia.
Sąd Apelacyjny podkreślił, że w sprawie bezsporne jest, iż w konsekwencji
starań powodów pozwana Spółka zawarła umowę najmu z B. S.A. oraz, że nie
oddała budynku do eksploatacji do końca sierpnia 2000 r. Najemca powiadomił w
związku z tym o odstąpieniu od umowy z powodu niedotrzymania umówionego
terminu wydania lokalu (lipiec 2000 r.). Nie ma istotnego znaczenia, czy była to
rzeczywista przyczyna odstąpienia od umowy, skoro fakt zwłoki jest bezsporny, a
najemca nie zgodził się na podpisanie aneksu przesuwającego termin wydania
lokalu na dzień 1 września 2000 r.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego zawarte w umowie stron postanowienie, że
zleceniodawca zapłaci powodom wynagrodzenie z pierwszych wpływów
czynszowych, z zaliczki lub zadatku wpłaconych przy zawieraniu umów
przedwstępnych najmu, nie było warunkiem wypłaty wynagrodzenia, lecz terminem,
w którym zapłata powinna nastąpić. Wszelkie rozważania Sądu pierwszej instancji
odnoszące się do warunku są zatem bezprzedmiotowe. Nawet zaś gdyby przyjąć,
że strony uzależniły zapłatę prowizji od uiszczenia czynszu przez najemcę,
a zapłata nie nastąpiła z powodu odstąpienia najemcy od umowy, to bez znaczenia
są przyczyny opóźnienia wydania lokalu przez pozwaną. Faktem jest, że strona
pozwana nie dotrzymała terminu oddania budynku do eksploatacji. Uzależnianie
zapłaty prowizji od uiszczenia czynszu przez najemcę mogłoby doprowadzić do
sytuacji, że agent zostałby pozbawiony wynagrodzenia, a to jest sprzeczne
z art. 758 § 1 k.c.
4
Kasacja strony pozwanej oparta została na obu podstawach z art. 3931
k.p.c.
W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego skarżąca Spółka wskazuje
art. 116 § 1 w związku z art. 89 k.c. przez ustalenie, że uzależnienie zapłaty
prowizji od uiszczenia czynszu przez najemcę było terminem, a nie warunkiem oraz
art. 455 i 457 w związku z art. 761 § 3 i art. 758 § 1 k.c. przez przyjęcie, że
roszczenie o zapłatę prowizji stało się wymagalne. W ramach podstawy naruszenia
przepisów postępowania - art. 382 i 233 k.p.c. przez orzekanie na podstawie
materiału dowodowego, który nie został rozszerzony mimo żądania strony
pozwanej; art. 378 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. przez brak merytorycznego
doniesienia się Sądu Apelacyjnego do większości zarzutów zawartych w apelacji;
art. 387 § 1 w związku z art. 328 § 2 i art. 391 k.p.c. przez brak uzasadnienia
nieuwzględnienia zarzutów apelacyjnych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie sposób odmówić trafności większości zarzutów podniesionych przez
pozwaną Spółkę. W szczególności, trafny jest zarzut nie odniesienia się przez Sąd
Apelacyjny do zarzutów zawartych w apelacji strony pozwanej oraz zarzut
orzekania w oparciu o niepełny materiał dowodowy. Sąd drugiej instancji nie
dokonał bowiem analizy treści całej umowy zawartej przez strony w dniu 12 maja
1999 r., a jedynie wybranego jej fragmentu. Tymczasem, co podnoszone było
w apelacji, z treści umowy zdaje się wynikać, że zamiarem stron było rozłożenie
ryzyka gospodarczego pewnego przedsięwzięcia. Rozłożenie to miało się wyrażać
m.in. uzależnieniem wypłaty prowizji powodom od uzyskania przez pozwaną
Spółkę pierwszych wpływów z umów najmu zawartych w wyniku starań powodów.
Kwestia ta nie była przedmiotem głębszej analizy Sądu orzekającego.
Trafne są także zarzuty sformułowane w ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej. Przede wszystkim, nie znajduje podstaw prawnych stanowisko Sądu
Apelacyjnego, że znajdujące się w umowie postanowienie, zgodnie z którym
powodowie otrzymają prowizję po wpłynięciu należności z tytułu czynszu najmu,
jest terminem a nie warunkiem. Termin, zgodnie z powszechnym rozumieniem tego
pojęcia, to określona data lub inne zdarzenie, które z pewnością nastąpi, a od
nadejścia którego strony uzależniają powstanie lub ustanie skutków prawnych
5
dokonywanej czynności. Jako termin traktowane jest przy tym zarówno określenie
daty, jak i inne zdarzenie, którego nadejście musi być jednak pewne. Warunek
natomiast to zdarzenie przyszłe, pozbawione jednak cechy pewności - zdarzenie
przyszłe i niepewne. Także od takiego zdarzenia (jego wystąpienia lub
niewystąpienia) strony mogą uzależnić powstanie lub ustanie skutków prawnych
dokonywanej czynności.
Postanowienie zawarte w pkt 4 umowy stron, do którego oba Sądy
przywiązały istotne znaczenie, uzależnia wypłatę należności z tytułu prowizji na
rzecz powodów od dwóch zdarzeń: zawarcia umowy najmu w wyniku starań
powodów oraz dokonania wpłaty czynszu przez najemcę „znalezionego" przez
powodów. Oba te zdarzenia mają, dokonując oceny według chwili zawierania
umowy, charakter zdarzeń przyszłych i niepewnych. Są to zatem warunki
o charakterze zawieszającym. Nie sposób zatem traktować, jak czyni to Sąd
Apelacyjny, jednego z opisanych zdarzeń jako warunku (doprowadzenie do
zawarcia umowy), a drugiego (wpłata czynszu przez najemcę) - jako terminu
dokonania zapłaty przez pozwaną. Nawiasem mówić Sąd Apelacyjny wykazuje
pewną niekonsekwencję, gdyż nawet przy traktowaniu wpływu należności
czynszowych jako terminu zapłaty prowizji, to - w niespornym w tym zakresie stanie
faktycznym sprawy - termin ten jeszcze nie nadszedł.
Reasumując, uzależnienie zapłaty prowizji przez dającego zlecenie od
uzyskania przez niego pierwszych wpłat czynszowych, jest warunkiem
zawieszającym. Dodanie takiego warunku do umowy agencyjnej należy uznać za
dopuszczalne, nie pozostające w sprzeczności ani z ustawą, ani z zasadami
współżycia społecznego. Możliwość uzależnienia wypłaty prowizji od wykonania
umowy zawartej z jego udziałem przewidywał - przed dokonaniem zmian ustawą
z dnia 26 lipca 2000 r. - art. 761 § 3 k.c. Zgodnie z tym przepisem agent miał
jednak prawo do prowizji, jeżeli nie wykonanie umowy nastąpiło z przyczyn
dotyczących dającego zlecenie. W obecnym stanie prawnym zasadą jest
uzależnienie nabycia przez agenta prawa do prowizji od nadejścia chwili, w której
dający zlecenie powinien był, zgodnie z umową z klientem, spełnić świadczenie,
albo faktycznie je spełnił, albo też swoje świadczenie spełnił klient. Strony mogą
jednak zawrzeć w umowie odmienne postanowienia (art. 7613
§ 1 k.c.).
6
Postanowienia umowy uzależniającego wypłatę prowizji od spełnienia
świadczenia przez klienta nie sposób także uznać, w okolicznościach
rozpoznawanej sprawy, za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Jako
dopuszczalną należy ocenić możliwość rozłożenie ryzyka gospodarczego pewnego
przedsięwzięcia pomiędzy strony umowy agencyjnej. Powodowie, będąc
profesjonalistami, powinni mieć świadomość skutków prawnych zawarcia umowy
określonej treści. Uzależnienie wypłacenia prowizji należnej agentowi od spełnienia
świadczenia przez stronę umowy zawartej z jego udziałem, nie jest przy tym, jak
przyjmowały to Sądy orzekające, pozbawieniem agenta wynagrodzenia. Może
natomiast, w określonych okolicznościach, powodować odwleczenie się uzyskania
należności za spełnione świadczenie, bądź też - w skrajnych sytuacjach - czynić
bezskutecznym jego prawo do wynagrodzenia.
Z tych względów zaskarżony wyrok podlegał uchyleniu a sprawa
przekazaniu do ponownego rozpoznania (art. 3933
§ 1 k.p.c.).