Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 375/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 stycznia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych w W. -
Biura Terenowego w P.
przeciwko Bankowi P.(…) Spółce Akcyjnej Oddziałowi w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 20 stycznia 2005 r.,
kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 27 stycznia 2004 r., sygn.
akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach procesu w postępowaniu
kasacyjnym.
Uzasadnienie
Powództwo o odszkodowanie w kwocie 69 790,72 zł od pozwanego Banku oparte
na twierdzeniu o istnieniu podstaw odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem
niedozwolonym zostało uwzględnione wraz z odsetkami ustawowymi od dnia 6 września
2002 r. do dnia zapłaty. Sąd drugiej instancji po rozpoznaniu apelacji strony pozwanej
dokonał oceny prawnej bezspornego stanu faktycznego, który w istotnych kwestiach
sprowadzał się do tego, że Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych polecił
pozwanemu bankowi dokonanie przelewu żądanej w pozwie kwoty na rachunek
przedsiębiorstwa produkcyjno-wdrożeniowego A.(...) spółki z o.o., zaznaczając, że są to
2
środki na świadczenia z Funduszu według wykazu zbiorczego. Wierzytelności spółki
z tytułu tego rachunku były lub potem zostały zajęte przez komorników sądowych
prowadzących egzekucje na rzecz innych wierzycieli oraz przez administracyjny organ
egzekucyjny, a pozwany bank nie dokonał wypłat z przelanych środków na poczet
zaległych wynagrodzeń pracowniczych i nie zwrócił – mimo żądania Funduszu – kwot
przelanych na rachunek pracodawcy.
Sąd drugiej instancji aprobował ocenę prawną sądu okręgowego kwalifikującego
zaniechanie pozwanego jako czyn niedozwolony (art. 415 k.c.), co przesądziło o
zasadzie roszczenia. Uwzględniając wniosek powoda złożony w postępowaniu
odwoławczym o umorzenie postępowania co do kwoty 33 813,03 zł, w punkcie I. swego
orzeczenia uchylił wyrok w zakresie przewyższającym kwotę 35 977,69 zł oraz co do
odsetek z określoną datą początkową liczonych od sześciu kwot różnej wysokości; w
punkcie II oddalił apelację pozwanego w pozostałym zakresie a w punkcie III zasądził od
pozwanego zwrot kosztów procesu. Wyrok ten został zaskarżony przez pozwanego w
częściach objętych punktami I, II i III.
Pozwany w kasacji opartej na pierwszej podstawie zarzucił naruszenie art. 415 k.c.
oraz art. art. 1, 9, 6 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 29 grudnia 1993 r. o ochronie roszczeń
pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (tekst jednolity Dz. U. 2002 r. Nr 9,
poz. 85 ze zm. ) oraz naruszenie art. 328 § 2, art. 233 § 1, art. 382, art. 386 § 1, art. 889
§ 1 i art. 890 § 2 k.p.c.
Skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku lub jego zmiany przez
oddalenie powództwa i zasądzenia kosztów procesu.
Strona powodowa wnosiła o oddalenie kasacji i zasądzenia kosztów procesu.
Sąd Najwyższy zważył co następuje.
Strona powodowa wykonywała świadczenie pieniężne z zobowiązania
o charakterze publicznoprawnym, którego źródłem były przepisy ustawy z dnia
29 grudnia 1993 r. o ochronie roszczeń pracowniczych, stanowiące, że w razie
niewypłacalności pracodawcy niezaspokojone roszczenia pracownicze, po weryfikacji,
podlegają zaspokojeniu ze środków Funduszu Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych. Tryb przekazywania środków z tego Funduszu oraz dokonywania
wypłat świadczeń został uregulowany w przepisach rozporządzenia Ministra Pracy i
Polityki Socjalnej z dnia 31 lipca 1995 r. (Dz. U. Nr 91, poz. 452 ze zm.)
Według art. 7 ustawy, wypłaty niezaspokojonych roszczeń pracowniczych ustalone
na skutek wniosku (zbiorczego wykazu) pracodawcy, zarządcy jego majątku, syndyka
3
lub likwidatora wymagają przekazania wnioskodawcy odpowiednich środków przez
kierownika biura terenowego Funduszu. Przepis § 8 ust. 1 rozporządzenia nakazuje
dokonać wypłaty na wskazany rachunek bankowy podmiotu składającego zbiorczy
wykaz uprawnionych. Podmiot ten po otrzymaniu środków finansowych niezwłocznie
wypłaca świadczenia osobom uprawnionym, wymienionym w zbiorczym wykazie
przesłanym po sprawdzeniu przez kierownika wojewódzkiej jednostki organizacyjnej
właściwej w sprawach zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu (§ 8 ust. 2).
Pozwany bank obowiązany był przyjąć świadczenie spełniane przez Fundusz i
dokonać odpowiednich czynności technicznych tzn. uznać tą kwotą rachunek spółki bez
względu na to, czy wierzytelności jej z tytułu rachunku były zajęte, czy nie. Obowiązek
ten wynika z umowy rachunku bankowego, w której bank zobowiązał się co najmniej
wobec spółki jako posiadacza rachunku do przechowywania jego środków pieniężnych i
dokonywania rozliczeń na jego zlecenie (art. 725 k.c.).Od tej chwili, posiadacz rachunku
bankowego dysponuje swobodnie środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku
(art. 50 ust. 1 pr. bank) a zwrot ten obrazowo wyraża treść wierzytelności uprawnionego
z rachunku bankowego. Trzeba podkreślić, że przysługiwała ona posiadaczowi, tj.
spółce z o.o. A.(...) i była ograniczona przez umowę oraz ustawy, m. in. przepisy
Kodeksu postępowania cywilnego regulujące egzekucję. Natomiast nieadekwatne dla
rozstrzygnięcia sporu jest posługiwanie się w uzasadnieniu wyroku i pismach strony
powodowej pojęciem własności pieniędzy, która jakoby nadal przysługiwała
Funduszowi. Rzeczywiste stosunki prawne, które wytworzyły się między kilkoma
podmiotami włączonymi w realizację praw podmiotowych pracowników upadłej spółki
miały charakter obligacyjny, i w tych ramach należy oceniać postępowanie pozwanego
banku, któremu strona powodowa zarzuca zaniechanie powodujące jej szkodę.
Wykonanie polecenia przelewu mającego skutek wobec osób trzecich – zwłaszcza
pracowników, beneficjentów świadczeń, zwolniło Fundusz z zobowiązania, którego
źródłem jest wymieniona wyżej ustawa. Od chwili uznania rachunku spółki i otrzymania
przez nią sprawdzonego wykazu uprawnionych, na niej lub osobie sprawującej zarząd
spoczywał obowiązek wydania polecenia wypłaty z rachunku bankowego oraz
zaspokojenia wierzytelności pracowniczych. Uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie
zawiera wyraźnego ustalenia, czy pracodawca lub syndyk zwracali się z takim żądaniem
do banku, jednak ze względu na przedmiot sporu należy podkreślić, że z przepisów
ustawy oraz powołanego rozporządzenia nie wynika kompetencja banku do
dysponowania bez wniosku uprawnionego środkami pochodzącymi z Funduszu.
4
Ocena prawna uzasadniająca roszczenie powoda tym, że przelane przez niego
środki nie zostały mu zwrócone ani wypłacone pracownikom spółki, nie uwzględnia
treści zobowiązania pozwanego w ramach umowy rachunku bankowego, powodującej,
że z chwilą uznania rachunku spółki środki finansowe nie mogły być mu zwrócone na
podstawie jednostronnego oświadczenia Funduszu ani wypłacone przez bank
pracownikom w inny sposób niż określony w przepisach rozporządzenia lub na żądanie
komornika. Według § 8 ust. 2 rozporządzenia, świadczenia osobom uprawnionym
wypłaca nie bank, lecz zdefiniowany w art. 7 ustawy podmiot składający zbiorczy wykaz.
Dlatego przytoczone w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku fakty oraz bezsporny
brak zadośćuczynienia żądaniu dokonania przez bank zwrotu sumy przelanej przez
Fundusz nie pozwalają na przypisanie pozwanemu bankowi odpowiedzialności
deliktowej, opartej na przepisie wskazanym w uzasadnieniu wyroku. Wymaga ona wg.
art. 415 k.c., ustalenia bezprawności i winy sprawcy, a w okolicznościach
rozpoznawanej sprawy – winy organu pozwanego banku (art. 416 k.c.). Tymczasem z
istoty stosunku prawnego opartego na umowie rachunku bankowego wynika, że bank
musi rozliczyć się z posiadaczem rachunku, dlatego czynności wpływające na saldo
tego rachunku mogą być dokonywane za zgodą posiadacza albo na żądanie organu
egzekucyjnego. Obowiązek banku pośredniczenia w realizacji polecenia przelewu został
wykonany, ponieważ uznanie rachunku spółki nie jest okolicznością sporną.
Wyżej wspomniano, że wierzytelność posiadacza rachunku była zajęta
w postępowaniu egzekucyjnym, należy więc rozważyć znaczenie tej okoliczności
w rozpoznawanej sprawie. Zgodnie z art. 889 § 1 k.p.c., zajęcie wierzytelności przenosi
uprawnienie posiadacza rachunku na komornika, zatem bank powinien zajętą kwotę
przekazywać (bezzwłocznie) komornikowi. W tym zakresie uprawnienia posiadacza
rachunku zostają zawieszone. Jednak w odniesieniu do środków wpłaconych przez
Fundusz, ograniczone były również uprawnienia organu egzekucyjnego, ze względu na
art. 9 ust. 1 ustawy z 1993 r. stanowiący, że środki finansowe przekazane na
zaspokojenie świadczeń pracowniczych mogą podlegać egzekucji prowadzonej jedynie
na rzecz osób, dla których zostały przekazane (z zastrzeżeniem ust. 2).
W pismach pozwanego banku znajdują się twierdzenia o konieczności
podporządkowania się czynnościom egzekucyjnym komorników, którzy dokonali zajęcia
rachunku niewypłacalnej spółki. Gdyby to oznaczało, że bank z tej przyczyny nie
wypłacił pracodawcy lub syndykowi jej masy upadłości kwot przelanych na polecenie
Funduszu, wówczas można by pozwanemu zarzucić nienależyte wykonanie umowy
5
rachunku bankowego. Przepis art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 29 grudnia 1993 r. o ochronie
roszczeń pracowniczych zwalnia środki finansowe przekazane przez Fundusz na
zaspokojenie świadczeń pracowniczych, od egzekucji prowadzonej na rzecz innych
osób. Sformułowanie ograniczające podmiotowy zakres egzekucji usprawiedliwia taką
wykładnię (a contrario) prowadzącą do następujących wniosków. Po pierwsze,
egzekucja świadczeń określonych w wykazie jest dopuszczalna tylko zgodnie z celem
wpłaty (przelewu) na rachunek bankowy; w takim zakresie skuteczne jest również
zajęcie wierzytelności posiadacza rachunku. Z drogi tej powinni korzystać pracownicy
umieszczeni w wykazie, których pracodawca (syndyk) nie zażądał wypłacenia
z rachunku środków przelanych przez Fundusz.
Po drugie, zajęcie przez organ egzekucyjny wierzytelności w tym samym zakresie
(tj. do środków uzyskanych z Funduszu) na rzecz innych wierzycieli lub innego rodzaju
wierzytelności jest niedopuszczalne (bezprawne) i okoliczność ta winna być
uwzględniana z urzędu przez komornika. Na banku ciąży w takim wypadku obowiązek
powiadomienia organu egzekucyjnego o ustawowej przeszkodzie w wypełnieniu
obowiązku ciążącego z mocy art. 889 § 1 pkt 1 in fine. Gdyby zajęcie nie zostało
uchylone, wierzycielowi z umowy rachunku bankowego służy skarga na czynności
komornika (art. 767 k.p.c.), a uprawnionym wg wykazu powództwo ekscydencyjne (art.
841 k.p.c.). Interes prawny w wytoczeniu takiego powództwa ma również Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, będący funduszem celowym i
zobowiązany do czuwania, aby wydatki publiczne zapewniały terminową realizację jego
zadań (art. 28 ust. 3 pkt 2 ustawy o finansach publicznych).
Ponieważ nie została wykazana bezprawność zachowania się banku naruszająca
powszechny obowiązek istniejący niezależnie od łączącego strony stosunku umownego,
podstawa kasacji skierowana przeciw podstawie prawnej rozstrzygnięcia (art. 415 k.c.)
okazała się usprawiedliwiona. Pozostałe przepisy prawa materialnego (art. 1 i 6 ustawy)
mają znaczenie ogólne, ponieważ istota zarzutu kasacji polega na niewykazaniu
przesłanki bezprawności i winy.
Nie można również zgodzić się z zarzutami naruszenia art. 890 § 2 k.p.c. oraz art.
9 ust. 1 ustawy z 1993 r. Pierwszy z wymienionych przepisów zawiera szczególny
przepis pozwalający bankowi, mimo zajęcia wierzytelności z rachunku bankowego,
realizować bieżące wynagrodzenia pracownicze . Wyjątkowość tego przepisu nie
pozwala w drodze analogii stosować jego dyspozycji w odmiennym unormowaniu
6
dotyczącym roszczeń zaległych, a konsekwencje wynikające z art. 9 ust. 1 zostały wyżej
przedstawionej.
Uchylenie dotyczy całości rozstrzygnięcia w zaskarżonym wyroku , ponieważ
czynności dyspozycyjne stron były dokonywane bez należytej dokładności, co nie
pozwala odeprzeć zarzutu naruszenia art. 386 § 1 k.p.c. Strona powodowa
reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika w punkcie 1 pisma procesowego
żądała umorzenia postępowania, nie cofając pozwu. Pozwany odpowiadając na to
pismo, żądał zmiany wyroku i oddalenia powództwa, a podczas rozprawy apelacyjnej
złożył hipotetyczne oświadczenie o wyrażeniu zgody na cofnięcie pozwu, ograniczone
do punktu 1. pisma strony powodowej. Sąd drugiej instancji w zaskarżonym wyroku
umorzył postępowanie odnośnie do kwoty 33 813,03 zł oraz co do odsetek za otwarty
okres, które nie były przedmiotem oświadczenia zawartego w punkcie 1. wspomnianego
pisma strony powodowej. W rezultacie tak niejednoznacznych oświadczeń stron celowe
jest uchylenie zaskarżonego wyroku w całości. Obowiązkiem stron jest bowiem
wyraźne, nieopatrzone warunkami (nawet w potocznym znaczeniu) formułowanie
stanowiska w zakresie czynności dyspozycyjnych takich jak cofnięcie pozwu, zrzeczenie
się roszczenia oraz wyrażenia zgody przez stronę przeciwną.
Z przytoczonych wyżej względów Sąd Najwyższy z mocy art. 39313
§ 1 k.p.c. orzekł
jak w sentencji wyroku.