Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CK 764/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 maja 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Bronisław Czech
SSN Henryk Pietrzkowski
w sprawie ze skargi Skarbu Państwa - Ministra Finansów o wznowienie postępowania z
powództwa S. Z.
przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Finansów o zapłatę, zakończonego
prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w P. z dnia 3 kwietnia 2001 r., sygn. XII C
(…), po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 maja 2005 r., kasacji
powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 11 marca 2004 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach procesu w postępowaniu
kasacyjnym.
Uzasadnienie
Skarga Skarbu Państwa Ministra Finansów o wznowienie postępowania
zakończonego prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w P. z 3 kwietnia 2001 r.
sygn. akt XII C (…) oparta na podstawie określonej w art. 401 pkt 2 w związku z art. 379
pkt 5 k.p.c. została uwzględniona. Skarżący twierdził, że sąd przekazał odpis pozwu
Ministrowi Finansów, mimo że powód wskazał jako reprezentanta Izbę Skarbowa w P.
2
lecz następnie rozpoznał sprawę z udziałem pozwanego Skarb Państwa
reprezentowanego przez Izbę Skarbową, która zachowywała się biernie i nie przekazała
Ministrowi Finansów zawiadomień o terminie rozprawy do niej kierowanych.
Sąd Okręgowy w W. po rozpoznaniu skargi o wznowienie postępowania, zmienił
zaskarżony wyrok i oddalił powództwo przeciw Skarbowi Państwa reprezentowanemu
przez Ministra Finansów.
Sąd Apelacyjny oddalając apelacje powoda oparł swe rozstrzygnięcie na
bezspornych okolicznościach faktycznych przytaczając następująca chronologię
zdarzeń:
Wnioski powoda o wypłatę środków zgromadzonych na rachunku bankowym
Banku (…) w O. nie zostały uwzględnione w 1994 r. ze względu na utratę płynności
banku, o czym Prezes Narodowego Banku Polskiego został powiadomiony pismem z 22
kwietnia 1994 r. Działalność banku została zawieszona z dniem 16 lutego 1995 r., a jego
upadłość została ogłoszona w dniu 22 marca 1995 r.
Powód otrzymał z Funduszu kwotę 8.701 zł, a o zapłatę 115 142 zł zwrócił się do
Ministra Finansów, twierdząc, że odpowiedzialność za zobowiązania banku ponosi
Skarb Państwa na podstawie art. 49 Prawa bankowego z 1989 r. Sąd Apelacyjny zwrócił
uwagę na to, że w dniu 17 lutego 1995 r. weszła w życie ustawa o Bankowym Funduszu
Gwarancyjnym. W razie ogłoszenia upadłości banku po dacie wejścia jej w życie
dotychczasowa odpowiedzialność Skarbu Państwa za zobowiązania banków,
zastąpiona została systemem gwarancji realizowanym przez Bankowy Fundusz
Gwarancyjny. W świetle tych unormowań Sąd Apelacyjny nie dopuścił możliwości
uznania – jak w uchwale Trybunału Konstytucyjnego z 11 stycznia 1995 r. - że
zobowiązanie Skarbu Państwa powstało z chwilą zawieszenia działalności banku. Nowe
rozwiązania zawarte w art. 46 ustawy o BFG zawierają bowiem regulację dotyczącą
skutków intertemporalnych nowej ustawy, przy czym nie naruszają one praw powoda
(art. 49 w znowelizowanym brzmieniu) ponieważ zmieniają tylko podmiot zobowiązany.
Kasację od tego wyroku wniósł powód opierając ją na obydwu podstawach.
Naruszenie prawa materialnego wypełniają zarzuty błędnej wykładni art. 49 pkt 1 ustawy
z dnia 31 stycznia 1989 r Prawo bankowe i art. 46 ustawy z dnia 14 grudnia 1995 r o
Bankowym Funduszu Gwarancyjnym.
W ramach drugiej podstawy kasacji, skarżący wskazał art. 222, 316, 328 § 2 i 382
k.p.c. przez zamknięcie rozprawy i wydanie wyroku przy niewyjaśnionym stanie
faktycznym.
3
Powód wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Druga podstawa jest nieuzasadniona ponieważ stan faktyczny jako zespół stanów
i zdarzeń nie był przedmiotem sporu, i nie wymagał ponownej samodzielnej oceny
prawdziwości faktów przez sąd odwoławczy. Jeżeli skarżący ma na myśli obowiązek
tego sądu dociekania z urzędu okoliczności faktycznych, to zapatrywania takie jest
błędne, ponieważ proces kontradyktoryjny obciąża strony obowiązkiem wskazywania
dowodów i formułowania odpowiednich wniosków przytaczających fakty wymagające
stwierdzenia i środki dowodowe (arg. z art. 3, art. 232 in princ. oraz art. 236 k.p.c.).
Pierwszą podstawę upatrującą naruszenie wyżej przytoczonych przepisów w ich
błędnej wykładni skarżący łączy natomiast z naruszeniem zasad prawa
intertemporalnego i w tym zakresie kasacja jest usprawiedliwiona.
Z art. 49 prawa bankowego obowiązującego do dnia 16 lutego 1995 r. włącznie,
wynikała odpowiedzialność Skarbu Państwa o charakterze zbliżonym do
gwarancyjnego, w razie niewywiązania się przez bank prowadzący rachunek
z obowiązku zwrotu kwoty zdeponowanej przez wkładcę w ramach umowy rachunku
bankowego (art. 726 k.c.). Lakoniczność tej regulacji wymagała ustalania przesłanek
odpowiedzialności w drodze wykładni. Dokonał jej Trybunał Konstytucyjny w uchwale z
11 stycznia 1995 r., W 11/94, OTK 1995/1/17, stwierdzając, iż w razie odmowy
uregulowania przez bank, w okresie zawieszenia jego działalności, zobowiązań z tytułu
wkładów oszczędnościowych, wkładca może żądać od Skarbu Państwa, aby
niezwłocznie po wezwaniu do wykonania zobowiązania spełnił na jego rzecz
świadczenie należne od banku. W ocenie Sądu Najwyższego prawidłowość wykładni
art. 49 pkt 1 prawa bankowego nie budzi wątpliwości, mimo utraty – jak trafnie podkreślił
Sąd Apelacyjny – jej mocy wiążącej po wejściu w życie Konstytucji, co wyklucza
związanie sądów ex vigore proprio. Należy jednak stwierdzić, że od chwili zdarzenia
uaktualniającego odpowiedzialność Skarbu Państwa, tj. zawieszenia działalności banku,
w którym powód złożył oszczędności w ramach rachunku bankowego, powstało
pozaumowne wymagalne zobowiązanie Skarbu Państwa w stosunku do powoda, mimo
że termin świadczenia nie był jeszcze określony.
Od dnia 17 lutego 1995 r. zasady odpowiedzialności Skarbu Państwa z tytułu
wkładów zdeponowanych w bankach uległy zmianie na podstawie przepisów ustawy z
4
dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Dz. U. 1995 r. Nr 4,
poz. 18) dalej zwaną ustawą BFG.
Odpowiedzialność w razie niewywiązania się banku z obowiązku zwrotu
pieniędzy wkładcy na jego żądanie została przerzucona na nowoutworzona osobę
prawną, tj. Bankowy Fundusz Gwarancyjny, zwany dalej „Funduszem". Wbrew
odmiennemu zapatrywaniu Sądu Apelacyjnego nie była to tylko zmiana podmiotu
zobowiązanego, nienaruszająca praw wkładców. W stosunku do stanu ukształtowanego
wspomnianym orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego, zmiany dotyczyły daty
wymagalności powiązanej w nowej ustawie z ogłoszeniem upadłości banku lub
uprawomocnieniem się postanowienia oddalającego wniosek o w przedmiocie upadłości
- ze względu na brak środków na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego (art.
2 pkt 4, art. 27 i 28 ustawy UFG). Poza tym ograniczona została wysokość środków
gwarantowanych (art. 23 ust. 2).
Wycofując się z gwarancji państwa wobec wkładów oszczędnościowych
(utrzymywanej od kilkudziesięciu lat) ustawodawca przeprowadzał ten zabieg
stopniowo. W art. 47 ustawy UFG zmienił art. 49 Prawa bankowego z 1989 r. nadając
mu następujące brzmienie:
Skarb Państwa nie odpowiada za zobowiązania banków, z wyjątkiem
zobowiązań:
1) z tytułu wkładów oszczędnościowych, na które wystawiono dowody
imienne, zgromadzonych w bankach P.(…), K.(…) S.A. i Bank G.(…) S.A., w zakresie
przekraczającym gwarancje ustawowego systemu gwarantowania środków pieniężnych,
określone ustawą z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Dz.
U. z 1995 r. Nr 4, poz. 18) - do dnia 31 grudnia 1999 r.,
2) z tytułu wkładów oszczędnościowych zgromadzonych na książeczkach
mieszkaniowych wystawionych do dnia 23 października 1990 r., w zakresie
przekraczającym gwarancje ustawowego systemu gwarantowania środków pieniężnych,
określone ustawą z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym - do
dnia 31 grudnia 1999 r.,
3) za które przyjął odpowiedzialność z tytułu gwarancji i poręczeń.":
Przytoczona treść wskazuje, że Skarb Państwa po dniu 16 lutego 1995 r nie
został całkowicie zwolniony z zobowiązań gwarancyjnych z tytułu wkładów
oszczędnościowych i w okresie przejściowym nadal ponosił odpowiedzialność za liczne
jeszcze zobowiązania niektórych banków, w zakresie przekraczającym gwarancje
5
ustawowego systemu gwarantowania środków pieniężnych określone nową ustawą.
Zobowiązanie Banku (…) w O. w stosunku do powoda, pozostające w związku z
przedmiotem sprawy nie należało do kategorii wymienionych w art. 49 według nowego
brzmienia ale przy analizie prawnej należy pamiętać, że unormowania zawarte w
przepisach o odpowiedzialności Skarbu Państwa od 17 lutego 1995 r. „z tytułu wkładów”
nie mogą być rozumiane jako odnoszące się wyłącznie do zdarzeń zaistniałych przed tą
datą, a taki zakres skutków czasowych określa się mianem prawa intertemporalnego.
Bezpośrednie zaś działanie przepisów nowych jest ich zwykłym skutkiem
niewymagającym podkreślania.
Przyjmując to założenie należy przeto rozważyć trafność zapatrywania Sądu
Apelacyjnego upatrującego w przepisach art. 46 ustawy BFG i art. 49 Prawa bankowego
uregulowania „jednoznacznego zarówno co do skutków na przyszłość jak i w zakresie
intertemporalnym”. Skutki czasowe nowej regulacji Sąd Apelacyjny wywiódł
prawdopodobnie (lakoniczność uzasadnienia nie daje pewności) z art. 46 ustawy BFG
stanowiącego, iż odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu wkładów
oszczędnościowych zgromadzonych w bankach, z zastrzeżeniem art. 47 pkt 3, ocenia
się według przepisów obowiązujących w dniu ogłoszenia upadłości banku. Egzegeza
tego przepisu pod kątem zawartej w nim normy najpierw prowadzi do wniosku, że chwila
wymagalności roszczeń w stosunku do Skarbu Państwa, w utrzymanym nadal zakresie
odpowiedzialności, została zmieniona w porównaniu ze stanem poprzednim a zrównana
z odpowiedzialnością Funduszu, co jest zrozumiałym (porządkującym) zabiegiem
legislacyjnym, zgodnym również z kierunkiem zmian zwalniających stopniowo Skarb
Państwa z funkcji opiekuńczych. Usytuowanie przepisu w rozdziale 7 nie ma
decydującego znaczenia, skoro zawiera on przepisy przejściowe oraz końcowe (zmiany
Prawa bankowego), natomiast poprzedzenie nowego art. 49 pr. bank. przepisem art. 46
ustawy BFG znowu sugeruje wolę ustawodawcy określenia przesłanek
odpowiedzialności (art. 49 pkty 1i 2 miały charakter epizodyczny) jak i wysokości (kurs
ECU) z chwilą ogłoszenia upadłości lub jej prawomocnej odmowy. Przeciw
retroaktywności art. 49 pr. bank. nadanej – w ocenie Sądu Apelacyjnego – przepisem
art. 46 ustawy BFG przemawia przyjęta technika legislacji. Przepisy intertemporalne
określają skutki czasowe przepisów nowych i wskazują je, bowiem w przeciwnym razie
ustalenie zakresu norm intertemporalnych byłoby niemożliwe lub utrudnione. W ustawie
BFG przewidziano vacatio legis wynoszące trzydzieści dni; gdyby wolą ustawodawcy
było nadanie art. 49 pr. bank. charakteru retroaktywnego, to art. 46 musiałby
6
obowiązywać od dnia ogłoszenia ustawy. Pozostawienie 30 dniowego okresu
odpowiedzialności Skarbu Państwa według zasad dotychczasowych, po czym (tj. po
wejściu w życie art. 46) poddanie stanów poprzednich nowej regulacji niekorzystnej dla
wkładców nie da się racjonalnie wytłumaczyć.
Dostrzeżenie trudności w wykładni art. 46 ustawy BFG (por. postanowienie SN z
14.VI.1996 r., I CRN 84/96 , OSP 1996 z. 11, poz. 213) nakazuje odwołanie się do
zasad prawa intertemporalnego w stosunkach cywilnoprawnych wyrażonych w
następujących przepisach:
Artykuł 3 k.c. stanowi, że ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej
brzmienia lub celu, natomiast art. XXVI przep. wprow. k.c. nakazuje do stosunków
prawnych, powstałych przed dniem wejścia w życie ustawy, stosować prawo
dotychczasowe, chyba że przepisy szczególne prawa międzyczasowego stanowią
inaczej. W zakresie stosunków obligacyjnych obowiązuje wysłowiona w art. XLIX przep.
wprow. k.c. zasada działania przepisów dotychczasowych, a wyjątek wynikający z § 1.
odnosi się tylko do skutków prawnych zdarzeń, które nadto nie są związane z istotą
stosunku prawnego i nastąpiły po dniu wejścia w życie nowego prawa. Trzeba również
podkreślić, że zdarzeniami, o których mowa w § 2 nie są przepisy nowej ustawy oraz to,
że podstawą odpowiedzialności Skarbu Państwa za zobowiązania m. in. banków
spółdzielczych był przepis ustawy (art. 49 pr. bank) rodzący zobowiązanie między
wkładcą a Skarbem Państwa. Dlatego nie może mieć zastosowania art. L przep. wpr.
k.c. w zakresie wymieniającym umowy rachunku bankowego. Przytoczone zasady
intertemporalne nakazują odrzucić sugestię retroakcji ustawy o BFG ze skutkiem
zwalniającym Skarb Państwa z odpowiedzialności, która powstała przed 17 lutego 1995
r. i przyjąć, że zobowiązanie Skarbu Państwa powstałe bez udziału beneficjentów -
kontrahentów banku przed 17 lutego 1995 r. podlegało przepisom prawa cywilnego i
stwarzało po ich stronie roszczenie cywilnoprawne w razie spełnienia się “warunku
prawnego”, tj. nastąpienia stanu niewypłacalności banku.
Wspomnieć należy, iż Rzeczpospolita Polska przed uchwaleniem ustawy BFG
ratyfikowała Protokół nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności, sporządzony w Paryżu dnia 20 marca 1952 r. i w dniu
10 października 1994 r złożyła go Sekretarzowi Generalnemu Rady Europy. Z tą
datą Protokół wszedł w życie w stosunku do Rzeczypospolitej Polskiej. Przepis art. 1
tego aktu uznaje prawo każdej osoby do poszanowania swego mienia i zezwala na
pozbawienie własności tylko w interesie publicznym. Domniemanie zgodności
7
analizowanych przepisów art. 46 i art. 47 ustawy BFG z aktami wyższego rzędu
nakazuje rozważyć najpierw wykładnię prowadzącą do wyniku zgodnego z tamtymi
aktami. Wymaganie to nie byłoby spełnione w razie zaakceptowania wykładni przyjętej
przez Sąd Apelacyjny, skoro należy uznać, że wymagalne roszczenie wkładcy do
Skarbu Państwa, stanowiło składnik jego mienia podlegający ochronie na podstawie
Konwencji.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy uznał, że kasacja jest oparta na
usprawiedliwionej podstawie i zgodnie z jej wnioskiem orzekł na podstawie art. 39313
§ 1
k.p.c. a w zakresie kosztów procesu na podstawie stosowanego odpowiednio art. 108 §
2 k.p.c.