Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CK 701/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 czerwca 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący)
SSN Bronisław Czech
SSN Henryk Pietrzkowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa C. W.
przeciwko A. W.
o uzgodnienie stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 maja 2005 r.,
kasacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego w W. z dnia 15 czerwca 2004 r., sygn. akt
V Ca (…),
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Rejonowego w W. z dnia 10 lutego
2004 r., sygn. akt I C (…) i przekazuje sprawę temu Sądowi do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 15 czerwca 2004 r. oddalił apelację powoda
od wyroku Sądu Rejonowego w W., na podstawie którego Sąd ten, uwzględniając
częściowo powództwo o uzgodnienie stanu prawnego księgi wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym przez wpisanie w dziale II księgi wieczystej powoda C. W. i pozwaną
2
A. W. na zasadach wspólności majątkowej małżeńskiej, w miejsce A. W. jako wyłącznej
właścicielki nieruchomości – nakazał w dziale II księgi wieczystej nr (…) wykreślić wpis
„A. W.” i wpisać „A. W. do 45083/55602 części oraz C. W. do 10519/55602 części”. W
pozostałym zakresie powództwo zostało oddalone.
Według dokonanych ustaleń pozwana w czasie trwania związku małżeńskiego z
powodem nabyła na własność za cenę 55.601,96 zł lokal mieszkalny z garażem wraz z
udziałem w prawie własności gruntu i częściach wspólnych budynku, w którym lokal się
znajduje, oświadczając w akcie notarialnym, że nabywa tę nieruchomość z majątku
odrębnego. Przed zawarciem małżeństwa oraz w czasie jego trwania strony dokonały
na poczet ceny przedmiotowej nieruchomości wpłat z majątku odrębnego oraz z majątku
wspólnego - pozwana w łącznej kwocie 45.083 zł, natomiast powód w łącznej kwocie
10.519 zł. Sąd Rejonowy wyjaśniając podstawę prawną rozstrzygnięcia wskazał, że
skoro związek małżeński stron został rozwiązany, to strony nie pozostają już w ustroju
wspólności małżeńskiej majątkowej, są więc współwłaścicielami nieruchomości w
rozmiarach odpowiadających ich nierównym udziałom w majątku wspólnym, których
wysokość ustalona została przez uwzględnienie wpłat dokonanych na poczet ceny
nieruchomości.
Oddalając apelację powoda, w której skarżący żądał zmiany wyroku Sądu
Rejonowego przez nakazanie wpisania w dziale II księgi wieczystej C. W. i A. W. jako
współwłaścicieli na zasadach wspólności ustawowej, Sąd Okręgowy podniósł, że
roszczenie powoda w formie sprecyzowanej w pozwie i popieranej w apelacji nie może
być uwzględnione, skoro strony nie pozostają już w ustroju wspólności małżeńskiej
majątkowej. Sąd Okręgowy podkreślił, że wprawdzie Sąd Rejonowy z naruszeniem art.
321 § 1 k.p.c. orzekł ponad żądanie, dokonując ustalenia wysokości udziałów stron w
ich majątku wspólnym, to jednak ze względu na niezaskarżenie wyroku przez pozwaną,
brak było podstaw do zmiany wyroku na niekorzyść powoda (art. 384 k.p.c.) i dlatego
jego apelację należało oddalić.
Kasacja powoda oparta została na podstawie naruszenia przepisów
postępowania – art. 321 § 1, art. 233 § 1, art. 224 § 1, art. 328 § 1, art. 227 i 385 k.p.c.
oraz przepisów prawa materialnego – art. 32 § 1 k.r.o., art. 31, 33, 45, 37 k.r.o. przez ich
błędną wykładnię oraz art. 10 i 35 ust. 1 u.k.w.h. przez ich niezastosowanie. Skarżący
wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu Rejonowego przez nakazanie
wpisania w dziale II księgi wieczystej C. W. i A. W. jako współwłaścicieli w częściach
3
równych - w miejsce dotychczasowego wpisu, ewentualnie uchylenie obu wyroków i
przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Uzgodnienie stanu prawnego księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym
polega na doprowadzeniu jej do aktualnego stanu prawnego przez wpisanie nowego
prawa, wykreślenie ujawnionego w księdze i wpisanie innego prawa bądź wreszcie
sprostowanie treści wpisanego prawa.
Kryterium niezgodności stanu prawnego księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym jest zawsze aktualny stan prawny, a nie stan istniejący w przeszłości (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2002 r., III CKN 978/00, LEX nr
56045). Wobec tego, że celem powództwa jest uzyskanie wyroku nakazującego
dokonanie odpowiednich wpisów w księdze wieczystej, to żądanie pozwu powinno
zostać sformułowane w sposób odpowiadający oczekiwanej przez powoda treści wpisu.
W doktrynie i judykaturze zgodnie przyjmuje się, że żądanie wykreślenia wpisu
właściciela bez wpisania zamiast niego innej osoby będącej rzeczywistym właścicielem
nieruchomości jest wadliwe jako nieodpowiadające przesłankom art.10 u.k.w.h.
(orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 11 kwietnia 1963 r., II CR 933/62, OSNCP 1964,
nr 3, poz.58). Nie powinno budzić zastrzeżeń również stwierdzenie, że jeżeli
doprowadzenie wpisów w księdze wieczystej do stanu zgodnego z rzeczywistym stanem
prawnym ma dotknąć praw wpisanych na rzecz innych osób, to sąd może nakazać
usunięcie niezgodności tylko wtedy, gdy osoby te biorą udział w procesie w charakterze
pozwanych. Jeżeli w sprawie nie występują po stronie pozwanej wszystkie osoby,
których wpis – w następstwie uwzględnienia powództwa – miałby dotknąć, zajdzie
konieczność podjęcia czynności, o których mowa w art.195 k.p.c. Nie zachodzi
natomiast konieczność stosowania tego przepisu w sytuacji, gdy po stronie powodowej
występuje jeden ze współwłaścicieli nieruchomości, albowiem występując z
powództwem na podstawie art.10 u.k.w.h. zmierza do zachowania wspólnego prawa
(art.209 k.c.), (por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 20 października 1975, III CRN
288/75, OSNCP 1976, nr 10, poz. 211 oraz z dnia 30 marca 1962 r., 3 CR 237/62,
OSNCP 1963, nr 2, poz. 48). Jeżeli jeden ze współwłaścicieli sprzeciwia się takiemu
żądaniu jedynym rozwiązaniem pozostaje pozwanie go.
Pozostająca w ścisłym związku z przedstawioną problematyką kwestia związania
sądu treścią żądania, sformułowanego na podstawie art. 10 u.k.w.h., nie jest już w
judykaturze jednolicie rozwiązywana. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21 marca 2001 r.,
4
III CKN 1214/98, OSNC 2001, nr 11, poz.165 uznał, że sąd jest związany żądaniem
pozwu także w sprawach o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym, natomiast w wyroku z dnia 6 listopada 2003 r., II CK 192/02, Monitor
Prawniczy 2004, nr 20, s. 958 wyraził pogląd przeciwny trafnie stwierdzając, że w
sprawie takiej sąd nie jest związany wskazanym przez stronę sposobem usunięcia tej
niezgodności. Prezentując takie stanowisko Sąd Najwyższy podniósł, że dopóty, dopóki
strona obstaje za orzeczeniem określonym art. 10 u.k.w.h. musi się liczyć z
konsekwencjami ustalenia rzeczywistego stanu prawnego. Orzeczenie sądu powinno
bowiem w takich okolicznościach doprowadzić treść księgi wieczystej do stanu
usprawiedliwiającego zaufanie do niej. Ten nadrzędny cel postępowania o uzgodnienie
ujawnionego w księdze wieczystej stanu prawnego z rzeczywistym stanem prawnym,
zważywszy nadto na jego funkcję procesową, eliminuje stosowanie art. 321 k.p.c.
Stanowisko to, zaaprobowane w doktrynie, powinno stanowić punkt wyjścia przy ocenie
powstałej na tle zaskarżonego wyroku kwestii, czy w procesie wytoczonym na podstawie
art.10 u.k.w.h. dopuszczalne jest ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym
rozwiedzionych małżonków.
Treść art. 42 i 43 k.r.o. nie nasuwa wątpliwości, że od chwili ustania małżeńskiej
wspólności majątkowej dotychczasowa wspólność łączna (bezudziałowa) przekształca
się we wspólność w częściach ułamkowych, udziały małżonków w majątku wspólnym są
co do zasady równe, ustalenie nierównych udziałów jest możliwe, ale tylko wówczas,
gdy łącznie są spełnione następujące przesłanki: małżonek zgłosił takie żądanie,
wystąpiły ważne powody żądania, małżonkowie w różnym stopniu przyczynili się do
powstania majątku wspólnego. W doktrynie oraz judykaturze prezentowany jest,
zasługujący na aprobatę, zgodny pogląd, że małżonek nie może żądać na podstawie
art. 43 § 2 k.r.o. ustalenia nierównych udziałów w niektórych składnikach majątku
wspólnego (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 2003 r., IV CKN
278/01, OSNC 2004, nr 9, poz.146). Właściwym postępowaniem, w którym należy
zgłosić wniosek o ustalenie nierównych udziałów jest postępowanie o podział majątku
wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej (art.567 k.p.c.), w którym sąd dokonuje
kompleksowego rozliczenia między byłymi małżonkami. Ustalenie nierównych udziałów
w majątku wspólnym może nastąpić także w procesie o ustalenie (art.189 k.p.c.). Jeżeli
wspólność ustała przed dniem wydania orzeczenia w sprawie o usunięcie niezgodności
między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a
rzeczywistym stanem prawnym, a nie nastąpiło ustalenie nierównych udziałów w
5
majątku wspólnym, którego domaga się jedno z byłych małżonków, to okoliczność ta -
zważywszy na wskazany na wstępie cel postępowania opartego na żądaniu z art.10
u.k.w.h. – może stanowić „zachętę” do rozstrzygnięcia i tej kwestii, aby wpis był
aktualny.
W doktrynie oraz najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. wyrok z
dnia 19 lutego 2003 r., V CKN 1614/00, LEX nr 83826) prezentowany jest pogląd, że
powództwo z art.10 u.k.w.h. – wbrew stanowisku wyrażonemu w licznych orzeczeniach
sądowych – nie jest szczególnym rodzajem powództwa o ustalenie, lecz jest
powództwem służącym zaspokojeniu roszczenia typu rzeczowego (actio in rem), przy
pomocy którego powód domaga się nie tylko ustalenia praw lub stosunku prawnego,
lecz także wydania orzeczenia zastępującego oświadczenie woli osoby błędnie wpisanej
do księgi wieczystej. Pogląd ten należy podzielić, nie ulega bowiem wątpliwości, że inne
są funkcje i podstawa prawna procesu o ustalenie istnienia lub nieistnienia prawa lub
stosunku prawnego oraz procesu o uzgodnienie ujawnionego w księdze wieczystej
stanu prawnego nieruchomości z rzeczywistym stanem prawnym. Inaczej sformułowane
są żądania w obu procesach oraz inna jest treść sentencji wyroków uwzględniających te
powództwa. Postępowanie toczące się na podstawie art.10 u.k.w.h. ogranicza się do
tylko do jednego (choćby najbardziej wartościowego) z przedmiotów, które wchodzą w
skład majątku wspólnego. Sąd uwzględniając powództwo nie ustala prawa, lecz
nakazuje dokonanie wpisu o ustalonej treści. Rozstrzygnięcie nie może więc dotyczyć
innych składników majątku wspólnego. Przyjęcie, że w postępowaniu tym dopuszczalne
jest rozstrzygnięcie o nierównych udziałach w majątku wspólnym oznaczałoby taki
właśnie skutek. Z przytoczonych względów zarzut naruszenia art.10 u.k.w.h. przez jego
błędną wykładnię uznać należało za usprawiedliwiony. Wskazane w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku zastrzeżenia Sądu Okręgowego, że uwzględnienie apelacji
powoda naruszyłoby wynikającą z art. 384 k.p.c. zasadę reformationis in peius, nie jest
zasadne. Skoro sąd nie jest związany wskazanym przez stronę sposobem usunięcia
niezgodności stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym (por. powołany wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2003 r.),
a ponadto prawomocny wyrok orzekający rozwód może być podstawą wpisu w księdze
wieczystej współwłasności w częściach ułamkowych na rzecz byłych małżonków (por.
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 2001 r., III CZP 16/01, OSNC 2002, nr 1,
poz. 4), to uwzględnienie apelacji prowadzące do orzeczenia polecającego dokonanie
wpisu w dziale II księgi wieczystej obu stron jako współwłaścicieli w częściach równych
6
– w miejsce wpisu nakazanego orzeczeniem Sądu Rejonowego, nie stanowiłoby
rozstrzygnięcia na niekorzyść powoda. Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy,
uznając kasację za zasadną, orzekł, jak w sentencji (art. 39313
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 3
ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego
oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98).