Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 165/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 września 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Lech Walentynowicz
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości (…) Przedsiębiorstwa Budownictwa
Przemysłowego nr (…) S.A. w W.
przeciwko Z. W. i J. W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 27 września 2005 r., kasacji
pozwanych od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 5 stycznia 2004 r., sygn. akt I ACa
(…),
oddala kasację.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 21 maja 2003 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił powództwo (…)
Przedsiębiorstwa Budownictwa Przemysłowego nr (…) S.A. w W. przeciwko Z. W. i J.
W. o zapłatę kwoty 709 533,02 zł. z tytułu zwrotu kaucji gwarancyjnej, zatrzymanej
przez pozwanych na skutek niewykonania umowy o roboty budowlane.
2
Z dokonanych ustaleń wynika, że w dniu 27 października 2000 r. strony zawarły
umowę o roboty budowlane, na mocy której powód (generalny wykonawca) zobowiązał
się w terminie do dnia 15 grudnia 2001 r. wykonać roboty budowlane w budynku
biurowo-usługowym pozwanych (inwestorów) posadowionym w W. przy ul. L. i oddać go
do użytkowania. Zgodnie z umową, powód zobowiązał się zapłacić pozwanym kaucję
gwarancyjną dla zabezpieczenia roszczeń zamawiającego z tytułu niewykonania lub
nienależytego wykonania umowy, częściowo w gotówce przy zawarciu umowy i
częściowo poprzez upoważnienie pozwanych do potrącenia 5% z wynagrodzenia
wykonawcy określonego w wystawianych przez niego fakturach. Rozliczenia miedzy
stronami miały nastąpić na podstawie faktur zaliczkowych wystawionych po wykonaniu
elementów poszczególnych robót. Umowa określała warunki i terminy, w jakich nastąpić
miał zwrot kaucji gwarancyjnej.
Zgodnie z umową, każdej stronie przysługiwało prawo do odstąpienia od umowy,
a oświadczenie w tym przedmiocie powinno być złożone w formie pisemnej. Powodowi
przysługiwało prawo do odstąpienia od umowy w sytuacji, gdy pozwani pozostawaliby w
zwłoce z zapłatą faktur przez okres 3 miesięcy od terminu płatności ustalonego w
umowie, natomiast pozwani mogli odstąpić od umowy gdyby powód mimo pisemnych
zastrzeżeń zgłoszonych przez pozwanych, wykonywał roboty niezgodnie z warunkami
umowy lub w rażący sposób zaniedbywał postanowienia umowy, albo w przypadku
niewykonania umowy lub jej etapów w terminie, albo w razie wykonania umowy lub jej
części wadliwie. W ostatnim przypadku pozwani mogli odstąpić od umowy bez
wyznaczenia dodatkowego terminu.
Nadto powód udzielił pozwanym 60 miesięcznej gwarancji od dnia następującego po
dniu odbioru końcowego i zobowiązał się bezzwłocznie usuwać wszelkie wady.
Pozwani zapłacili powodowi łączną kwotę 2 094 366,72 zł., zatrzymali zaś kwotę
709 533,02 zł. tytułem kaucji gwarancyjnej, w tym 304 146 zł. uiszczone tytułem
zabezpieczenia przy zawarciu umowy, a pozostała kwota wynikała z wystawionych
przez powoda faktur.
Pismem z dnia 9 października 2001 r. (doręczonym pozwanym dnia
10 października 2001 r.) powód oświadczył pozwanym, że odstępuje od umowy,
ponieważ nie zapłacili oni przez ponad 3 miesiące faktury nr 10/27-001/05 z dnia 31
maja 2001 r. Pismem z dnia 4 maja 2002 r. (doręczonym pozwanym dnia 28 maja 2002
r.) powód wezwał pozwanych do zapłaty w terminie 3 dni kwoty 709 533,02 zł. tytułem
zatrzymanej kaucji gwarancyjnych.
3
Wcześniej, bowiem w dniu 26 września 2001 r., pozwani złożyli powodowi
pisemne odstąpienie od umowy z powodu niewykonania przez powoda w ustalonym
terminie poszczególnych etapów umowy; wykonania umowy w sposób wadliwy lub
niezgodny z warunkami umowy, a następnie wezwali powoda do zapłaty kary umownej
w wysokości 760 364 zł.
W ocenie Sądu Okręgowego, powód nie udowodnił istnienia podstawy do żądania
zwrotu kwot zatrzymanych przez pozwanych tytułem kaucji gwarancyjnej. Sąd ten uznał
również, iż powódka nie odstąpiła skutecznie od umowy o roboty budowlane, bowiem jej
oświadczenie o odstąpieniu zostało złożone w sytuacji, gdy nie zostały spełnione przez
wykonawcę umowne wymogi co do rozliczeń. Nadto Sąd Okręgowy wskazał, że strony
mimo odstąpienia od umowy nie zwróciły sobie świadczeń oraz nie zostały ocenione
skutki odstąpienia od umowy przez pozwanych.
Na skutek apelacji powoda Sąd Apelacyjny, wyrokiem z dnia 5 stycznia 2004 r.,
zmienił powyższy wyrok w ten sposób, że zasądził solidarnie od pozwanych na rzecz
powoda kwotę 401 987,87 zł., do wysokości której powód ostatecznie popierał
powództwo, z ustawowymi odsetkami liczonymi od dnia 23 lipca 2002 r.
Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę na skutki odstąpienia przez pozwanych od umowy o
roboty budowlane, które uznał za skuteczne, w szczególności na fakt, że umowa ta
wygasła na skutek odstąpienia ze skutkiem ex tunc. Oznacza to, że strony powinny
zwrócić otrzymane świadczenia, w tym kwotę 304 146 zł. wpłaconą przez powoda na
podstawie § 7 ust. 1 lit. „b” umowy tytułem zabezpieczenia oraz kwotę 97 841,87 zł.
wpłaconą przez niego na rzecz pozwanych tytułem kaucji gwarancyjnej.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyli pozwani kasacją opartą na obu podstawach
kasacyjnych określonych w art. 3931
k.p.c. W ramach pierwszej z nich pozwani zarzucili
naruszenie art. 494 k.c. poprzez niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, iż
pozwani uzyskali prawo do odszkodowania z mocy prawa, a nie z mocy umowy; art. 65
k.c. poprzez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że
wsteczny skutek odstąpienia od umowy spowodował po stronie pozwanych obowiązek
zwrotu kaucji gwarancyjnej, podczas gdy kaucja w świetle umowy służyła nie tylko
zabezpieczeniu roszczeń odszkodowawczych, ale również zaspokojeniu pozwanych z
tytułu tych roszczeń.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej pozwani zarzucili naruszenie art. 233 k.p.c.
W konkluzji pozwani wnieśli o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Przedstawione w kasacji zagadnienie prawne dotyczące charakteru kaucji
gwarancyjnej i charakteru roszczeń, jakie kaucja taka zabezpiecza, jest niewątpliwie
interesujące i wymagające wyjaśnienia przez Sąd Najwyższy. Może to jednak nastąpić
tylko wtedy, gdy potrzeba taka wynika w związku z podniesionymi w kasacji
podstawami. W rozpoznawanej sprawie takiego związku nie ma.
Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że niezasadny okazał się zarzut
naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. przytoczony w ramach drugiej podstawy kasacyjnej. W
ocenie skarżącego przepis ten został naruszony przez dokonanie sprzecznych z
materiałem dowodowym ustaleń. Wbrew podniesionym zarzutom, naruszenie
przytoczonego przepisu nie może polegać na czynieniu ustaleń sprzecznych z
materiałem dowodowym, przepis ten bowiem wskazuje kryteria oceny dowodów. Zarzut
naruszenia tego przepisu byłby zasadny, jak wynika z bogatego orzecznictwa Sądu
Najwyższego, gdyby skarżący zdołał wykazać, że dokonana przez Sąd drugiej instancji
ocena dowodów była rażąco wadliwa, sprzeczna z zasadami logicznego rozumowania,
dokonana bez wszechstronnego rozważenia zebranego materiału, czy oparta na
materiale dowodowym zgromadzonym wadliwie, wtedy jednak rzeczą skarżącego
byłoby przytoczenie tych przepisów regulujących postępowanie dowodowe, które ten
Sąd naruszył przy gromadzeniu materiału. Nie wystarcza natomiast dla uznania
zasadności zarzutu okoliczność, że ze zgromadzonego materiału można wysnuć inne
wnioski i w konsekwencji poczynić inne ustalenia. Ocena dowodów jest bowiem rzeczą
sądu orzekającego w sprawie, a nie rzeczą strony i tylko wtedy, gdy jest ona rażąco
wadliwa może być podważona. Takiego wywodu skarżący nie przeprowadził.
W tej sytuacji nie ma podstaw do podważenia dokonanych w sprawie ustaleń
faktycznych i w tych ustaleniach musi być osadzona ocena zarzutów podniesionych w
ramach pierwszej podstawy kasacyjnej, z uwagi na związanie Sądu Najwyższego
stanem faktycznym (art. 39311
§ 1 k.p.c.). Z ustaleń tych wynika przede wszystkim fakt
odstąpienia przez pozwanych od zawartej przez strony umowy o roboty budowlane.
Odstąpienie od umowy wywołuje, jak trafnie zwrócił uwagę Sąd drugiej instancji w
uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia, skutki określone w art. 494 k.c. Z przepisu tego
wynika, że strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, a taką jest niewątpliwie
umowa o roboty budowlane, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co
otrzymała na mocy umowy, a więc także kwoty otrzymane tytułem zabezpieczenia czy
kaucji gwarancyjnej. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że strona taka nie może
5
zarzucać, że nie jest już bezpodstawnie wzbogacona, bowiem w tym zakresie przepisy o
bezpodstawnym wzbogaceniu nie mają zastosowania. Stanowisko takie wyraził także
Sąd Najwyższy (por. orz. z dnia 21 listopada 1952 r., C 178/52, PiP 1954, nr 4, str. 725)
i brak podstaw do jego zmiany ze względu na kategoryczne brzmienie art. 494 k.c.
Wbrew zarzutom skarżącego, do przeciwnego wniosku nie upoważnia wykładnia
zawartej przez strony umowy, nie można doszukać się zarzucanego naruszenia art. 65
k.c. Należy zwrócić uwagę, że odstąpienia od umowy wywiera skutek ex tunc, co
oznacza, że obowiązki stron ocenia się tak, jakby umowa nie była zawarta (por. m.in.
wyroki SN z dnia 7 października 1999 r., I CKN 262/98, OSNC 2000, nr 4, poz. 71, z
dnia 26 września 2001 r., IV CKN 491/00, nie publ., czy wyrok Sądu Apelacyjnego w
Warszawie z dnia 7 marca 2001, I ACa 512/00, Pr. Gosp. 2002. nr 5, poz. 50). Wobec
tego, że umowa przestaje wiązać, strony nie są już wzajemnie zobowiązane do
świadczeń w niej przewidzianych. Zamieszczone zatem w umowie uzgodnienia
odnoszące się do warunków zwrotu kaucji gwarancyjnej nie mają znaczenia.
Podkreślenia wymaga również, że art. 494 k.c. określa prawa i obowiązki strony, która
odstępuje od umowy (por. wyrok SN z dnia 16 stycznia 1998 r., I CKN 410/97, OSNC
1998, nr 10, poz. 155). Strona ta ma prawo żądania również naprawienia szkody
wynikłej z niewykonania zobowiązania, takiego żądania jednak w rozpoznawanej
sprawie nie złożyła, co trafnie podkreślił Sąd Apelacyjny.
Jak widać zatem, w okolicznościach sprawy niniejszej przedstawione w kasacji
zagadnienie prawne nie podlega rozstrzygnięciu wobec bezzasadności jej podstaw.
Wobec powyższego Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39312
k.p.c. w związku z art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – kodeks
postępowania cywilnego oraz ustawy – prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z
2005 r. Nr 13, poz. 98).