Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 756/04
POSTANOWIENIE
Dnia 26 października 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
SSN Maria Grzelka
w sprawie z wniosku "B.(...) - 2" Spółki Akcyjnej w K. oraz Syndyka masy upadłości
"B.(…) S.(…)" Spółki Akcyjnej w W.
przy uczestnictwie Banku (…) w W.
o wykreślenie hipoteki przymusowej, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie
Cywilnej w dniu 26 października 2005 r., kasacji wnioskodawców od postanowienia
Sądu Okręgowego w O. z dnia 31 maja 2004 r., sygn. akt II Ca (…),
oddala kasacje i orzeka, że każdy uczestnik ponosi koszty postępowania związane
ze swym udziałem w sprawie.
Uzasadnienie
Przedmiotem rozpoznania przez Sąd Najwyższy są kasacje wnioskodawców
B.(...) 2 S.A. oraz Syndyka masy upadłości B.(…) S.(…) S.A. w sprawie o wykreślenie
hipoteki przymusowej w kwocie 300.000 zł wpisanej na rzecz Banku (…).
Wnioskodawca nabył umową z 30 grudnia 2003 r., zawartą za zezwoleniem Rady
Wierzycieli z wolnej ręki w formie aktu notarialnego, w zamian za swoją wierzytelność
umieszczona na liście wierzytelności, użytkowanie wieczyste i własność budynków oraz
budowli - obciążone tą hipoteką.
Sąd Rejonowy w P. prowadzący księgę wieczystą wykreślił hipotekę, natomiast
Sąd Okręgowy po rozpoznaniu sprawy na skutek apelacji wierzyciela postanowieniem z
31 maja 2004 r. uchylił wpis - wykreślenie hipoteki. Było to orzeczenie reformatoryjne -
utrzymujące wpis hipoteki, równoznaczne w skutkach z oddaleniem wniosku, jednak
2
sformułowane w sposób niedoskonały, przez wprowadzenia pojęcia „uchylenia
zawiadomienia” a pominięcie jednoznacznego sformułowania o oddaleniu wniosku.
Uzasadnienie postanowienia prowadzi jednak do pewnej konstatacji, że nie było to
postanowienie uchylające wpis i przekazujące sprawę do ponownego rozpoznania. Jego
konsekwencje polegać będą zatem na czynnościach technicznych prowadzących do
utrzymania wpisu hipoteki. Tak zostało odczytane przez wszystkich uczestników
postępowania, przez sąd odwoławczy przedstawiający kasacje, przez skład Sądu
Najwyższego przyjmujący je do rozpoznania oraz skład rozpoznający te kasacje w
zakresie ich podstaw (art. 39311
k.p.c. w brzmieniu obowiązującym do dnia 6 lutego
2005 r.). Uwagi powyższe były konieczne dla uniknięcia wątpliwości po zwrocie akt
sądowi prowadzącemu księgę wieczystą.
Sąd odwoławczy nie uznał – dopuszczanej w myśl art. 121 pr. upadł.
stosowanego w sprawie na podstawie art. 536 (nowego) Prawa upadłościowego
i naprawczego - umowy przejęcia nieruchomości przez B.(...) 2 S.A. za sprzedaż w
rozumieniu art. 120 § 1 i 3 pr. upadł.
Kasacje oparte zostały na obydwu podstawach. Wnioskodawca B.(...) 2 S.A.
wymienił wśród naruszonych przepisów postępowania art. 379 pkt 5 k.p.c. (wywodząc z
tego nieważność postępowania), art. 224 § 1 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c. przez uznanie
sprawy za dostatecznie wyjaśnioną oraz przepisy art. 120 pr. upadł. przez jego
pominięcie i art. 121 tego prawa przez błędną wykładnię i uznanie, że przeniesienie
własności nieruchomości przez syndyka na rzecz jednego z wierzycieli następuje z
zachowaniem hipotek obciążających tę nieruchomość.
Syndyk masy upadłości B.(…) S.(…) S.A. przytoczył tę samą podstawę
naruszenia prawa materialnego, a w ramach drugiej podstawy zarzucił naruszenie art.
879 i 1000 § 1 k.p.c. dotyczącą skutków sprzedaży w postępowaniu upadłościowym i
egzekucyjnym - przez przyjęcie, że czynność przejęcia majątku za wierzytelność nie
wywołała wygaśnięcia hipoteki przymusowej. Skarżący wnosili o zmianę zaskarżonego
postanowienia przez oddalenie apelacji wierzyciela hipotecznego, który odpowiadając
na kasacje domagał się również ich oddalenia i zasądzenia zwrotu kosztów
postępowania. W uzasadnieniu wyrażał zapatrywanie, że art. 120 1 pr. upadł. dotyczy
tylko sprzedaży dokonywanej w trybie licytacji publicznej lub z wolnej ręki a nie umowy o
przejęcie w zamian za wierzytelność.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
3
Druga podstawa kasacji wnioskodawcy jest oczywiście bezzasadna, ponieważ
skarżący upatruje pozbawienie możności obrony jego praw w pominięciu wywodów
zawartych w odpowiedzi na apelację, ograniczającej się do przedstawienia prawnych
poglądów nt. utrzymywania się hipoteki - w razie likwidacji masy upadłości w sposób
przyjęty w rozpatrywanej sprawie. Sąd Okręgowy wyraził dostatecznie wyraźnie swoje
stanowisko w tej sprawie rozpoznanej – prawidłowo – na posiedzeniu niejawnym.
Skarżący nie wskazuje jakie dopuszczalne działania mógł jeszcze podjąć lecz został ich
pozbawiony. Równie bezzasadne są zarzuty dotyczące przedwczesnego uznania
sprawy za dostatecznie wyjaśnioną, skoro wniosek o wpis jest rozpoznawany w
granicach kognicji sądu określonej w art. 6268
§ 2 k.p.c. i od wnioskodawcy zależy dobór
dokumentów składanych wraz z wnioskiem jako podstawy żądanego wpisu.
Na marginesie należy zauważyć, że złożenie opinii prawnej sporządzonej przez
członka jednej z kancelarii prawnych nie znajduje uzasadnienia w przepisach kodeksu
postępowania cywilnego. Zasada „równości broni” w postępowaniu sądowym
usprawiedliwia powoływanie się na uczestników (stron) na poglądy prawne osób
trzecich (specjalistów w danej dziedzinie) jeśli zostały wyrażone w okolicznościach
neutralnych (w podręcznikach, komentarzach, artykułach naukowych, glosach itp.).
Przepis art. 125 k.p.c. określa, co mogą zawierać pisma procesowe; nie ma w nim mowy
o oświadczeniach osób trzecich. Ponieważ opinia nie dotyczyła podstawy faktycznej
orzeczenia ani prawa obcego nie mogła stanowić dowodu – niezależnie od specyfiki
postępowania o wpis ograniczającej podstawy wpisu.
Pierwsza podstawa kasacji ogranicza się do zarzutów naruszenia przepisów art.
120 i 121 prawa upadłościowego, przy czym jest oczywiste, że chodzi o ich brzmienie z
dnia wydania zaskarżonego postanowienia. Z uzasadnienia kasacji wynika, że skarżący
zarzucają naruszenie art. 121 § 3 pr. upadł., ponieważ w ich ocenie sprzedaż
nieruchomości w trybie art. 121 § 3 pr. upadł. prowadzi do wykreślenia istniejących
hipotek na przejętych nieruchomościach.
Upadłość spółki akcyjnej „B.(…)” z siedzibą w W. została ogłoszona przed 1
października 2003 r., dlatego zgodnie z art. 536 prawa upadłościowego i naprawczego
wskazane przepisy miały zastosowanie do czynności z zakresu postępowania
upadłościowego, w tym sprzedaży masy i ewentualnego wyłączenia z niej pewnych
składników.
Przepis art. 121 ograniczony ze względu na podstawy kasacji do §§ 1 i 3 pr.
upadł. miał w chwili zawierania umowy przejęcia następujące brzmienie: § 1. Na
4
wniosek syndyka, przyjęty uprzednio przez radę wierzycieli, zgromadzenie wierzycieli
większością, reprezentującą trzy czwarte ogólnej sumy wierzytelności, może wyłączyć z
masy upadłości wierzytelności i prawa wątpliwe co do istnienia lub możności realizacji.
Tymi wierzytelnościami i prawami upadły może dowolnie rozporządzać.
§ 3. Przepisy § 1 i 2 stosuje się odpowiednio do ruchomości i nieruchomości
upadłego, jeżeli nie zostały sprzedane i żaden z wierzycieli nie wyraził gotowości ich
przejęcia na poczet wierzytelności, za cenę odpowiadającą w przypadku ruchomości -
połowie kwoty oszacowania, nieruchomości zaś - dwóm trzecim tej kwoty.
Powołane w nich przepisy art. 121 § 1 i 3 pr. upadł. regulują podstawy i tryb
wyłączenia z masy upadłości praw i rzeczy oraz rozporządzania nimi usprawiedliwione
trudnościami w dysponowaniu zgodnymi z celem postępowania upadłości likwidacyjnej,
tj. spieniężenia masy upadłości i równomiernego zaspokojenia wierzycieli. Dopuszczając
je, ustawodawca unika powstawania niepożądanego społecznie stanu porzucania
mienia. Według ustaleń dokonanych przy badaniu podstawy wniosku o wpis, w sprawie
doszło do przejęcia części masy upadłości a nie wyłączenia jej składników. Była to więc
czynność z zakresu likwidacji tej masy i na tym etapie powstała wyżej już zarysowana
kwestia prawna skutków czynności dla utrzymywania się hipoteki. Gdyby nieruchomość
została zbyta po wyłączeniu jej z masy upadłości nie powstałoby w ogóle zagadnienie
wygaśnięcia hipoteki z tej przyczyny, gdyż w braku uregulowania szczególnego
zastosowanie miałby przepis art. 65 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece,
natomiast zbycie składnika masy upadłości wyłącza stosowanie art. 121 § 3 pr. upadł., a
tym samym jego obrazę usprawiedliwiającą wnioski kasacyjne.
Nie można natomiast a priori wykluczyć stosowania w sprawie art. 120 pr. upadł.
w ustalonych okolicznościach zbycia mienia upadłego przez syndyka, zwłaszcza ze
względu na drugą podstawę kasacji syndyka masy upadłości opartą na wnioskowaniu
biorącym początek w treści art. 120 pr. upadł. obowiązującego od dnia 3 stycznia 1998
r. w następującym brzmieniu:
Art. 120. § 1. Sprzedaż dokonana w postępowaniu upadłościowym ma te same
skutki prawne, jakie ma sprzedaż w postępowaniu egzekucyjnym.
§ 2. Jednakże zaspokojenie osób uprawnionych, w tym wierzycieli, których
wierzytelności były zabezpieczone na rzeczach wchodzących w skład masy upadłości,
następuje według przepisów niniejszego prawa.
Przyjmując, że doszło do sprzedaży przedmiotu hipoteki należnej Bankowi (…)
skarżący powołują się ze względu na przytoczony wyżej art. 120 § 1, na skutki
5
określone w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym, tj. nabycie bez obciążeń (art.
879 k.p.c.) i wygaśnięcie praw ciążących (art. 1000 § 1 k.p.c.). Zapatrywania te są
oparte na błędnych przesłankach.
1. Nabycie nieruchomości budynkowych i użytkowania wieczystego gruntu nie
nastąpiło przez zawarcie umowy sprzedaży lecz innej czynności prawnej
wzmiankowanej w prawie upadłościowym (art. 121 § 3) a wprost uregulowanej
w postępowaniu egzekucyjnym (m.in. art. 984 § 1 k.p.c.) zmierzającej do zaspokojenia
niektórych kategorii wierzycieli. Skarżący nie wykazali istnienia luki w prawie
dopuszczającej analogię między przepisami regulującymi skutki sprzedaży
nieruchomości a przepisem art. 121 § 3 pr. upadł. potwierdzającym wprawdzie
możliwość jej przejęcia przez wierzyciela lecz nie rozstrzygającym, czy przejęcie
dotyczy wszystkich wierzycieli, czy tylko mających prawo zastawu rejestrowego
dopuszczające ten sposób zaspokojenia się z przedmiotu zastawu.
2. Gdyby nawet „skutki sprzedaży”, o których mowa w art. 120 § 1 pr. upadł.
rozszerzyć na inne sposoby zbycia nieruchomości, nie wolno pominąć istotnego
zastrzeżenia, że nie ograniczają się one do wygaśnięcia praw ciążących. Zbycie
rozważane w sprawie nie było pozostawione autonomicznej woli uprawnionego
(właściciela i użytkownika wieczystego). Mimo oczywistych uwarunkowań tej czynności
przepisami prawa materialnego, zarówno w postępowaniu egzekucyjnym jak i
upadłościowym stanowi ono sposób realizacji roszczeń uznanych bądź zasądzonych, a
więc służy ochronie wierzycieli. Zasadą obydwu postępowań jest ich zaspokojenie
równe lecz z zachowaniem licznych przywilejów pewnych rodzajów wierzytelności.
Dlatego zbycie w tych postępowaniach w zasadzie następuje przez sprzedaż i zapłatę
ceny w pieniądzu a rozstrzygnięcie o prawach współuczestniczących w postępowaniu
wierzycieli następuje w dalszym etapie tj. w podziale.
Gdyby w rozpoznawanej sprawie doszło do sprzedaży, wierzyciel zabezpieczony
hipoteką byłby zaspokajany według kolejności określonej w art. 204 § 1 pr. upadł. co
oznacza, że w konkurencji z wierzycielem B.(...) 2. S.A. o kolejności zaspokajania
decydowałaby kategoria wierzytelności wnioskodawcy i numery wpisu w razie istnienia
kilku. Konieczność uwzględniania celu egzekucji, w razie dokonania skutecznej
sprzedaży, wyraża art. 1003 § 1 k.p.c. określający podstawę (tytuł) do wykreślenia w
księdze wieczystej lub w zbiorze dokumentów wszelkich praw, które według planu
podziału wygasły (por. podzielane przez skład orzekający stanowisko Sądu
Najwyższego w uzasadnieniu postanowienia z 4 lutego 2004 r., I CK 543/03 oraz w
6
postanowieniu z 15 lipca 2004 r., V CK 84/04). Sporządzenie planu jest zbędne dla
wykreślania w księdze wieczystej praw, które wygasły w razie zapłacenia całej ceny
gotówką, ponieważ w takim wypadku dochodzi do podziału pieniędzy określającego
miejsce wierzyciela w podziale i zakres świadczenia pieniężnego egzekucyjnego lub
syndyka. Jeżeli natomiast nabywcą jest wierzyciel i potrąca swą wierzytelność choćby z
części ceny sporządzenie planu podziału jest konieczne.
W świetle przedstawionych reguł zaspokajania kilku wierzycieli w postępowaniu
egzekucyjnym, norma wyprowadzona z art. 120 § 1 pr. upadł. oraz art. 1003 k.p.c. nie
pozwala uznać, że przejęcie przez jednego z wierzycieli w zamian za wierzytelność
nieruchomości w postępowaniu upadłościowym - zgodne z zezwoleniem rady wierzycieli
- stanowi podstawę wykreślenie hipoteki innego wierzyciela. Akceptacja odmiennego
zapatrywania zaprzeczałaby celom i zasadom postępowania upadłościowego i wręcz
otwierała drogę do nadużyć polegających na zmowie pewnych grup wierzycieli
uczestniczących w radzie, w celu doprowadzenia do przejęcia cennych składników
masy i eliminacji wierzycieli zabezpieczonych rzeczowo, tj. znajdujących się na
uprzywilejowanej pozycji w podziale.
Przesądzenie zagadnienia, iż przejście własności bez zapłaty całej ceny nie
stanowi podstawy do wykreślenia praw obciążających nieruchomość jest wystarczające
do rozstrzygnięcia kasacji w postępowaniu o wpis.
Dlatego kasacje podlegają oddaleniu z mocy art. 39312
k.p.c. O kosztach
postępowania orzeczono zgodnie z regułą wynikającą z art. 520 § 1 k.p.c.