Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CK 275/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 listopada 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Tadeusz Żyznowski
w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Budowlanego P.(...) Spółka jawna z siedzibą
w P.
przeciwko B.(…) Sp. z o.o. z siedzibą w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 8 listopada 2005 r., kasacji strony
powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 16 grudnia 2004 r., sygn. akt I ACa
(…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 20 stycznia 2004 r. Sąd Okręgowy w W. zasądził od pozwanej
„B. (…)” sp. z o.o. z siedzibą w W. na rzecz powódki Przedsiębiorstwo Budowlane P.(...)
Spółki jawnej z siedzibą w P. kwotę 77 073,50 zł. z ustawowymi odsetkami od dnia 20
lipca 2001 r. do dnia zapłaty oraz kwotę 8 824,40 zł. tytułem zwrotu kosztów
postępowania, umorzył postępowanie co do kwoty 731,50 zł., w pozostałej części
powództwo oddalił.
2
Z dokonanych ustaleń wynika, że strony zawarły umowę, na mocy której
pozwana, jako generalny wykonawca budowy, zleciła powódce, która była
podwykonawcą, wykonanie posadzek żywicznych oraz rampy zjazdowej głównej w
budynku P. (…). Powyższą umowę zawarto na podstawie oferty powódki z dnia 15
marca 2000 r., protokołu z negocjacji z dnia 12 maja 2000 r., protokołu z negocjacji z
dnia 30 maja 2000 r., zlecenia nr 32 udzielonego przez pozwaną, aneksu z dnia 26
października 2001 r. do protokołu z negocjacji z dnia 12 maja 2000 r. Zakres prac
określono w aneksie nr 1 i nazwano je zleceniem dodatkowym do umowy. Na podstawie
tego aneksu powódka zobowiązała się do wykonania rampy za kwotę netto 66 500 zł. w
terminie od dnia 30 października 2000 r. do dnia 11 listopada 2000 r. Pozwana
zobowiązana była do odbioru prac w terminie 7 dni od daty pisemnego zgłoszenia oraz
zapłaty faktury końcowej z tego zlecenia w wysokości 90% w terminie 14 dni od daty
doręczenia wraz z jej potwierdzeniem wykonania prac.
Pismem z dnia 22 listopada 2000 r. powódka wezwała pozwaną do odbioru
prac objętych aneksem nr 1, a w dniu 3 stycznia 2001 r. fakturę nr (…) na kwotę 81 130
zł. z tytułu wykonania rampy wjazdowej.
Strony prowadziły rozmowy w zakresie rozliczenia wszystkich robót budowlanych.
W dniu 5 lipca 2001 r. z rozmów tych sporządzono protokół wraz z notatką stanowiącą
załącznik nr 1. W notatce tej ujęte zostały również prace dodatkowe określone w
aneksie nr 1, a wartość tych prac oszacowano na kwotę 93 680 zł.
Zdaniem Sądu Okręgowego, najpóźniej w dniu 5 lipca 2001 r. pozwana przyjęła
wykonanie robót dodatkowych i otrzymała fakturę nr (…), zatem od tej daty należy
odliczać 14-dniowy termin do zapłaty faktury. Notatka sporządzona w tym dniu została
podpisana w imieniu powódki przez Z. C., którego umocowała powódka reprezentowana
przez Z. P. w protokole z negocjacji z dnia 30 maja 2001 r.
W notatce z dnia 5 lipca 2001 r. strony nie podważały jakości ani zakresu
wykonanych przez powódkę prac dotyczących rampy zjazdowej. W ocenie
Sądu Okręgowego, dochodzone przez powódkę, zmodyfikowane do wysokości
77 073,50 zł., roszenie z tytułu wykonanych i przyjętych przez pozwaną prac
dodatkowych, podlegające rozliczeniu odrębną fakturą, jako cząstkowe, jest powódce
należne i wymagalne na dzień 19 lipca 2001 r. zgodnie z art. 647 k.c. i art. 481 k.c.
Sąd pierwszej instancji uznał za niezasadny również podnoszony przez pozwaną
zarzut zapisu na sąd polubowny, jako nieudowodniony, a przy tym spóźniony. Podobnie,
3
wnioski dowodowe pozwanej uznał za spóźnione i z tego względu nie uwzględnił ich,
powołując się na przepis art. 479 14
k.p.c.
Na skutek apelacji pozwanej, Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok i oddalił
powództwo.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, przyjęcie przez Sąd Okręgowy istnienia podstaw
do żądania przez powódkę zapłaty kwoty 77 073,50 zł. z tytułu wykonanych robót
dodatkowych nie jest zasadne w świetle uzgodnień z dnia 5 lipca 2001 r., dokonanych
przez strony w przedmiocie rozliczenia końcowego. Strony ustaliły bowiem wtedy, że
powódce, jako podwykonawcy, przysługuje z tytułu kontraktu i robót dodatkowych
łączne wynagrodzenie w kwocie 594 312,65 zł. netto, pozwanej zaś przysługuje od
powódki kwota 179 528,77 zł. netto. Strony dokonały kompensaty wzajemnych
wierzytelności, zatem powódce przysługiwała wierzytelność w stosunku do pozwanej w
kwocie 414 783,88 zł. Kwota ta odpowiada sumie należności z faktur: nr 09/23/00 z dnia
4 września 2000 r., wystawionej na kwotę 159 268,09 zł. netto oraz nr 09/29/00 z dnia
25 września 2000 r. wystawionej na kwotę 255 515,79 zł. netto, kwota 414 783,88 zł. nie
może więc obejmować należności spornej. W dniu 5 lipca 2001 r. strony ustaliły, że
wzajemne rozliczenia obejmujące kwotę końcową 414 783,88 zł. są ostateczne i że
strony nie będą podnosić żadnych roszczeń z tytułu realizacji kontraktu nr (…).
Sąd drugiej instancji uznał, że powódka nie wykazała istnienia żadnych nowych
okoliczności, uzasadniających możliwość skutecznego domagania się kwoty 77 073,50
zł. Pomimo zatem faktu uznania robót, których przedmiotem była rampa zjazdowa, za
roboty dodatkowe, podlegające odrębnemu fakturowaniu i pierwotnie odrębnemu
rozliczeniu, a także pomimo ich ostatecznego odebrania od powódki przez pozwaną bez
zastrzeżeń, w ocenie Sądu Apelacyjnego nie ma podstaw do domagania się zapłaty za
te roboty, ponieważ należność za nie uległa kompensacie, stosownie do woli stron
wyrażonej w dniu 5 lipca 2001 r. Tak więc do rozliczenia między stronami pozostała
tylko kwota 414 783,88 zł. netto, która nie obejmuje spornej należności.
Poza tym Sąd Apelacyjny uznał, że powódka podpisując notatkę z dnia 5 lipca
2001 r. była prawidłowo reprezentowana. W imieniu powódki działał Z. C., umocowany
przez Z. P., którego prawo do jednoosobowej reprezentacji powódki nie było
kwestionowane.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyła powódka kasacją opartą na obu
podstawach kasacyjnych określonych w art. 393 1
k.p.c. W ramach pierwszej z nich
powódka zarzuciła naruszenie art. 56 k.c., 60 k.c. i art. 65 k.c. oraz art. 96 k.c. W
4
ramach drugiej podstawy kasacyjnej powódka zarzuciła naruszenie art. 233 § 1 k.p.c.
poprzez dokonanie wadliwych ustaleń faktycznych mających istotny wpływ na wynik
sprawy.
W konkluzji wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
W pierwszej kolejności podlegają rozważeniu zarzuty podniesione w ramach
drugiej podstawy kasacyjnej, ocena zarzutów odnoszących się do wykładni czy
stosowania prawa materialnego może być bowiem dokonana jedynie na podstawie
niewadliwie ustalonego stanu faktycznego sprawy. Skarżący zarzucał naruszenie art.
233 § 1 k.p.c. polegające na sprzecznym z umową ustaleniem zakresu obowiązków
kierownika budowy Z. C. Zdaniem skarżącego, wadliwie ustalono, że był on również
upoważniony do reprezentowania powoda, a więc do składania w jego imieniu
oświadczeń woli, podczas gdy takich uprawnień nie miał. Zarzut dotyczy zatem błędu w
ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia. Tego rodzaju błędy
mogą tylko pośrednio uzasadniać uchylenie orzeczenia, może to nastąpić wówczas, gdy
są wynikiem naruszenia przepisów prawa procesowego, m.in. także poprzez dowolną
ocenę dowodów. Wyjaśniano w orzecznictwie Sądu Najwyższego, że ocena dowodów
dokonana przez sąd drugiej instancji może być jednak objęta kontrolą kasacyjną
wyjątkowo, gdy jest rażąco wadliwa, w sposób oczywisty błędna, gdy w jej następstwie
poczynione ustalenia nie znajdują potwierdzenia w materiale dowodowym. Taka
sytuacja zachodzi w rozpoznawanej sprawie. Sąd pierwszej instancji ustalił, że osobą
upoważnioną do reprezentowania powoda w czynnościach prawnych dokonywanych z
pozwanym był Z. C. i to ustalenie za własne przyjął Sąd Apelacyjny. Jak jednak trafnie
zarzuca w kasacji skarżący, zebrane dowody tego ustalenia nie potwierdzają. Wbrew
dokonanym ustaleniom, nazwisko Z. C. w protokole z negocjacji z dnia 30 maja 2000 r.
nie jest wpisane w polu „pełnomocny przedstawiciel PW”, które pozostało
niewypełnione, lecz figuruje w polu „Kierownik budowy”. Stanowiące integralną część
umowy „warunki dla podwykonawcy” w pkt. 4.1 wskazują, że obowiązkiem
podwykonawcy było wskazanie oprócz kierownika budowy także stale obecnego na
budowie pełnomocnika, upoważnionego do składania w jego imieniu oświadczeń woli.
Jak wskazano, zapis w protokole z negocjacji nie daje podstawy do utożsamienia
obowiązków kierownika budowy i pełnomocnika powoda. Tymczasem, sporne pomiędzy
stronami dokumenty, to jest notatka i rozliczenie końcowe z dnia 5 lipca 2001 r., oraz
5
faktura rozliczenia końcowego zostały podpisane za skarżącego przez Z. C. i adw.
Ireneusza Popielarskiego, w aktach sprawy nie ma jednak żadnego dokumentu, który
zawierał wyrażone expressis verbis umocowanie tych osób do reprezentowania
powodowej spółki wobec pozwanego. Kwestia ta nie została dostatecznie wyjaśniona, a
protokół z negocjacji, na którym opierał się Sąd Apelacyjny, pomimo podpisania go przez
upoważnionego niewątpliwie do reprezentowania spółki Z. P. nie daje, jak wskazano
wyżej, podstawy do takich ustaleń. Należy jednak także zwrócić uwagę, że oświadczenie
woli mocodawcy o udzieleniu pełnomocnictwa może być złożone zarówno w sposób
wyraźny, jak i dorozumiany, gdy zachowaniu mocodawcy można przypisać takie
znaczenie, posługując się dyrektywami dotyczącymi ustalania istnienia i wykładni
oświadczeń woli. W doktrynie przyjmuje się, że udzielenia pełnomocnictwa można
doszukać się w tolerowaniu przez mocodawcę występowania danej osoby w jego
imieniu. Ta kwestia pozostała jednak poza zakresem ustaleń orzekających w sprawie
Sądów. W tej sytuacji, jak trafnie zarzuca skarżący, nie zostało wyjaśnione, czy Z. C.
składał wobec pozwanego oświadczenia woli, czy tylko oświadczenia wiedzy, nie
rodzące skutków prawnych.
Kwestia ta wiąże się z zarzutami podnoszonymi w ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej. Jak wynika z art. 56 k.c., wyrażone na zewnątrz oświadczenie woli stanowi
konieczny element czynności prawnej, nie każdy jednak przejaw woli jest równoznaczny
ze złożeniem oświadczenia woli. Takim przejawem woli może być oświadczenie wiedzy
(np. uznanie niewłaściwe, wywołujące skutek prawny w postaci przerwania biegu
przedawnienia), czy inne działania prawne, których cechą jest wywołanie skutków
prawnych niezależnie od woli i zamiarów działającego podmiotu. Czynność prawna
może być dokonana w sposób wyraźny lub dorozumiany. Możliwe jest zatem, poprzez
dokonanie wzajemnych rozliczeń i kompensaty roszczeń uzgodnienie, że umowa
została wykonana. Wyrazem takich uzgodnień może być notatka z dnia 5 lipca 2001 r. i
inne dokumenty (rozliczenie, faktura). Jednak, co należy podkreślić, pojęcie czynności
prawnej dokonanej per facta concludentia odnosi się tylko do formy (sposobu)
wyrażenia woli, natomiast oświadczenie woli, również w takiej formie wyrażone, aby
mogło wywołać skutki prawne, musi pochodzić od osoby, która takie oświadczenie może
złożyć (por. wyrok SN z dnia 7 maja 2002 r., I CKN 830/00, nie publ.). W wypadku osoby
prawnej jest to organ (art. 38 k.c.), albo osoba przezeń umocowana (art. 96 k.c.).
Udzielenie pełnomocnictwa następuje z reguły w drodze jednostronnej czynności
prawnej dokonanej przez mocodawcę, a jak wyżej zaś wskazano, oświadczenie woli w
6
tym przedmiocie może być wyraźne, lub dorozumiane. Wobec jednak braku ustaleń w
tym przedmiocie nie ma podstaw do stanowczej oceny, czy rzeczywiście zostało Z. C.
udzielone.
Dalsze zarzuty skarżącego dotyczą naruszenia art. 60 i 65 k.c. i odnoszą się do
kwestii charakteru żądania przez skarżącego zwrotu kaucji. Tej kwestii Sąd Apelacyjny
nie wyjaśnił dostatecznie. Żądanie to mogło dowodzić woli przyjęcia ostatecznego
rozliczenia przez stronę powodową, nie musiało tak jednak być. Samo określenie
wysokości kaucji gwarancyjnej złożonej tytułem zabezpieczenia należytego wykonania
umowy nie stanowi bowiem jeszcze podstawy do określenia wartości umowy, choć
może być tu istotną wskazówką (por. uzasadnienie wyroku SN z dnia 17 października
2003 r., IV CK 87/02, nie publ.). Przyjęcie zatem, że określona w tzw. rozliczeniu
końcowym kwota kaucji gwarancyjnej odnosi się do wartości przedmiotu umowy nie
może być uznane za wystarczające bez wyjaśnienia, jakie były uzgodnienia stron w tej
kwestii i jakie znaczenie ma zapis w protokole negocjacji z dnia 30 maja 2000 r.,
zgodnie z którym kaucje liczone są od wartości faktur netto, nie wiadomo bowiem, czy w
rozliczeniu końcowym chodziło wyłącznie o faktury zapłacone już przez pozwanego, czy
także o należności w tej dacie istniejące (według twierdzeń skarżącego) ale jeszcze
niewymagalne.
Niedostatki w zakresie ustaleń faktycznych powodują konieczność uchylenia
zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, o czym Sąd
Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. art. 39313
k.p.c. w związku z art. 3
ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – kodeks postępowania cywilnego
oraz ustawy – prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz.98).