Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 370/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 listopada 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Gerard Bieniek (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa "A.(...)" Sp. z o.o. w W. przeciwko Zakładowi Transportu (...)
"T.(...)" Spółdzielni Pracy w K. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 25 listopada 2005 r., kasacji strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego z
dnia 11 stycznia 2005 r., sygn. akt I ACa (...),
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powodowa Spółka „A.(...)” wystąpiła przeciwko Zakładowi Transportu (...)
Spółdzielni Pracy w K. z żądaniem zapłaty kwoty 2.667.620 zł tytułem odszkodowania
za utracone korzyści z najmu obiektów handlowych znajdujących się na terenie placu
targowego położonego w K., przy ul. B., za okres od lutego 2000 r. do kwietnia 2002 r.
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 26.01.2004 r. powództwo oddalił, a Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 11.01.2005 r. oddalił apelację powódki. W sprawie tej ustalono, co
2
następuje: przedmiotowa nieruchomość położona przy ul. B. w K. pozostaje w
użytkowaniu wieczystym strony pozwanej, a znajdujące się na niej budynki stanowią jej
własność. Nieruchomość była wykorzystywana przez pozwaną jako targowisko miejskie.
W dniu 20.10.1994 r. pozwana wydzierżawiła tę nieruchomość L. B. na okres 20 lat.
Postanowieniem zawartym w § 9 umowy strona pozwana wyraziła zgodę na zawarcie
przez dzierżawcę umów poddzierżawy i podnajmu. W § 14 umowy zastrzeżono zgodę
wydzierżawiającego na dokonywanie inwestycji przez dzierżawcę lub poddzierżawcę; w
§ 15 postanowiono, iż rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z winy dzierżawcy
następuje w razie powstania zaległości 2-miesięcznej w płatności czynszu; w § 16
strony przewidziały możliwość rozwiązania umowy za 3 – letnim okresem
wypowiedzenia. W dniu 20.10.1995 r. pomiędzy L. B. a Z. P. została zawarta umowa
poddzierżawy przedmiotowej nieruchomości na okres 19 lat. W § 14 tej umowy strony
zastrzegły możliwość rozwiązania umowy za trzyletnim okresem wypowiedzenia. W
razie wypowiedzenia kontraktu przez pozwaną strony ustaliły, iż okres wypowiedzenia
poddzierżawy kończy swój bieg wraz z okresem wypowiedzenia umowy dzierżawy.
Pismem z 8.11.1995 r. pozwana wypowiedziała umowę dzierżawy ze skutkiem na
30.11.1998 r. Następnie wypowiedzenie anulowano. W dniu 27.11.1997 r. podpisano
aneks do umowy poddzierżawy i zawarto porozumienie między powodową Spółką i Z. P.
odnośnie przejścia praw i obowiązków z umowy poddzierżawy z Z. P. na powodową
Spółkę, z dniem 1.04.1998 r. Pismem z 20.09.1999 r. pozwana wypowiedziała. L. B.
umowę dzierżawy na dzień 31.10.1999 r. z powołaniem się na art. 667 § 2 i 694 k.c. L.
B. wyraził zgodę na rozwiązanie umowy i wypowiedział powódce umowę poddzierżawy
na dzień 31.10.1999 r. Ustalono, że powódka zawarła umowy podnajmu 116 pawilonów
handlowych na okres do 30.11.2000 r. W listopadzie 1999 r. powódka powiadomiła
najemców, że czynsz najmu mają płacić pozwanej i z nią zawrzeć umowy. W lutym 2000
r. powódka została pozbawiona posiadania przedmiotowej nieruchomości, od tego
czasu nie płaciła też czynszu dzierżawnego L. B.
Dokonując oceny tego stanu faktycznego Sąd Okręgowy uznał, że umowa
poddzierżawy zawarta z powodową Spółką została rozwiązana z dniem 31.10.1999 r.,
skoro uległa rozwiązaniu umowa dzierżawy między pozwaną a L. B., a zgodnie z § 14
ust. 2 umowy poddzierżawy wygaśnięcie dzierżawy stanowi podstawę wypowiedzenia
umowy poddzierżawy. Ocenę tę podzielił Sąd Apelacyjny podnosząc nadto, że przepis
art. 668 § 2 k.c. stosuje się odpowiednio do umowy dzierżawy, a z tego przepisu wynika,
iż stosunek podnajmu rozwiązuje się najpóźniej z chwilą zakończenia umowy najmu.
3
Wskazano także, że brak jest adekwatnego związku przyczynowego między utratą
posiadania nieruchomości przez powódkę a niemożnością pobierania czynszu od
najemców.
Wyrok Sądu Apelacyjnego powódka zaskarżyła kasacją zarzucając naruszenie
art. 60,65, 3531
, 668 § 2 w związku z art. 694, 495 § 1, 488 § 2, 361 i 410 k.c., a nadto –
w ramach drugiej podstawy kasacyjnej – art. 328 § 2 w związku z art. 391 k.p.c., co
miało istotny wpływ na wynik sprawy. Wskazując na powyższe wniosła o uchylenie
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stan faktyczny sprawy jest w zasadzie bezsporny. Problem w istocie sprowadza
się do oceny prawnej dokonanej przez sądy orzekające, którą kwestionuje powodowa
Spółka formułując przede wszystkim zarzuty naruszenia prawa materialnego. Zarzuty te
dotyczą w istocie trzech podstawowych kwestii. Pierwsza dotyczy prawidłowej wykładni
postanowień umowy poddzierżawy, a w szczególności § 14 ust. 2 dokonanej przez Sąd
Okręgowy i akceptowanej przez Sąd Apelacyjny; druga wiąże się z pytaniem, czy na
postawie art. 694 k.c. do umowy dzierżawy może być odpowiednio zastosowany art. 668
§ 2 k.c.; trzecia odnosi się do wykładni art. 361 k.c. przyjętej przez Sąd Apelacyjny, który
stwierdził, że brak jest adekwatnego związku przyczynowego między pozbawieniem
powódki posiadania spornej nieruchomości, a utratą możliwości pobierania czynszu z
najmu powierzchni targowej (pawilonów budowlanych).
Podejmując pierwszą z tych kwestii należy podnieść, że umowa dzierżawy, jak i
poddzierżawy zostały zawarte na czas określony (odpowiednio na 20 i 19 lat). W
umowie dzierżawy postanowiono (§ 15), iż rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z
winy dzierżawcy następuje w razie powstania zaległości w zapłacie czynszu
przekraczającego 2 - miesięczną wartość świadczenia, zaś rozwiązanie umowy bez
wypowiedzenia następuje z zachowaniem 3 – letniego okresu wypowiedzenia.
Identyczne zapisy zawarto w § 17 umowy poddzierżawy (rozwiązanie bez
wypowiedzenia) i § 14 ust. 1 tej umowy (wypowiedzenie z zachowaniem 3 – letniego
okresu). Sporny § 14 ust. 2 umowy poddzierżawy stanowił, iż „w przypadku
wypowiedzenia kontraktu przez Spółdzielnię, niezależnie od postanowień ust. 1, strony
ustalają, iż okres wypowiedzenia kończy swój bieg wraz z okresem wypowiedzenia
kontraktu”. Sformułowanie tego postanowienia jest zatem jednoznaczne. Chodziło o to,
że w razie wypowiedzenia umowy dzierżawy z zachowaniem 3 – letniego okresu
wypowiedzenia, strony uzgodniły skrócenie 3 – letniego okresu wypowiedzenia
4
poddzierżawy tak, aby okresy wypowiedzenia obu umów kończyły się w tym samym
dniu. Jest to logiczne i jednoznaczne. Tymczasem Sąd Apelacyjny wyprowadza z tego
postanowienia ogólny wniosek, że strony uzgodniły ścisłe powiązanie trwania
poddzierżawy z obowiązywaniem umowy dzierżawy. Do takiego uogólnienia brak
podstaw i nie sposób tego wniosku aprobować. Powstaje on bowiem w sprzeczności z
samą treścią postanowienia § 14 ust. 2 umowy. Jego cel jest wyraźny. Chodziło o
skrócenie okresu wypowiedzenia umowy poddzierżawy w razie wypowiedzenia umowy
dzierżawy i tylko taki wniosek wypływa z tego postanowienia i wszelkie dalsze
uogólnienia nie są uzasadnione.
Jest poza sporem, że pismem z 20 września 1999 r. pozwana rozwiązała umowę
dzierżawy bez zachowania okresu wypowiedzenia z powołaniem się na art. 667 § 2 w
związku z art. 694 k.c. Trafnie Sąd Okręgowy podniósł, że strony umowy dzierżawy
uregulowały rozwiązanie umowy tylko w razie zawinionej przez dzierżawcę powstania 2
- miesięcznej zaległości w płatności czynszu dzierżawy. Trafnie więc odrzucił
skuteczność prawną tego sposobu rozwiązania umowy dzierżawy, natomiast uznał, że
w sposób dorozumiany nastąpiło rozwiązanie umowy dzierżawy za porozumieniem
stron. Ma o tym świadczyć z jednej strony pismo strony pozwanej – jako
wydzierżawiającego o rozwiązaniu umowy bez wypowiedzenia, z drugiej zaś brak
sprzeciwu dzierżawcy L. B. i jego reakcja w postaci wypowiedzenia umowy
poddzierżawy z dniem 31.10.1999 r. Wnoszący kasację kwestionuje taką ocenę
podnosząc, że przypisywanie takiego zamiaru stronom umowy dzierżawy jest dowolne.
Taka ocena mogła istotnie budzić zastrzeżenia, wszakże nie sposób jej wykluczyć. W
okolicznościach sprawy można przyjąć, że rozwiązanie umowy nastąpiło za
porozumieniem stron, jednak nie oznacza to, aby mogło nastąpić rozwiązanie umowy
poddzierżawy z dniem 31.10.1999 r., skoro w § 14 ust. 1 umowy przewidziano 3 – letni
okres wypowiedzenia, a możliwość skrócenia tego okresu zastrzeżono wyraźnie tylko na
wypadek wypowiedzenia umowy dzierżawy. Taki zaś wypadek nie zaistniał. Jest przy
tym znamienne, że Sąd Apelacyjny w istocie nie zajął w tej sprawie stanowiska.
Stwierdził jedynie, że zgodnie z § 14 ust. 2 umowy poddzierżawy wygaśnięcie umowy
dzierżawy stanowiła podstawę wypowiedzenia umowy dzierżawy. Taki pogląd oznacza,
że Sąd Apelacyjny nadał § 14 ust. 2 umowy poddzierżawy nową treść, zupełnie
odmienną od tej, która jest zamieszczona w umowie.
Reasumując ten wątek, stwierdzić należy, że poczynione w sprawie ustalenia
uzasadniają wniosek, że umowa dzierżawy została rozwiązana za porozumieniem stron
5
z dniem 31.10.1999 r., zaś dzierżawca wypowiedział umowę dzierżawy pismem z dnia
5.10.1999 r., przy czym okres wypowiedzenia kończył się zgodnie z § 14 ust. 1 umowy z
upływem 3 lat. Skrócenie okresu wypowiedzenia na podstawie § 14 ust. 2 umowy
poddzierżawy nie było możliwe, skoro nie nastąpiło wypowiedzenie umowy dzierżawy.
Odmienna wykładnia postanowień umowy poddzierżawy, a w szczególności § 14 ust. 2
dokonana przez Sąd Apelacyjny jest sprzeczna z treścią tego postanowienia i narusza
reguły wykładni z art. 65 § 2 k.c.
Druga kwestia wiąże się z problemem zastosowania art. 668 k.c. do umowy
poddzierżawy. Zastosowanie tego przepisu prowadziłoby do wniosku, że zakończenie
stosunku dzierżawy powoduje z mocy prawa rozwiązanie stosunku poddzierżawy.
Negatywne w tym względzie stanowisko zajął już Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
7.11.1997 r. III CKN 249/97 (OSNC 1998, nr 3, poz. 53) stwierdzając, że do
poddzierżawy nie ma zastosowania art. 668 k.c. o najmie. Podzielając ten pogląd, który
znalazł aprobatę w doktrynie stwierdzić należy, że w konsekwencji uzasadnione jest
stanowisko przeciwne, a mianowicie, że zakończenie stosunku dzierżawy nie powoduje
rozwiązania z mocy prawa stosunku poddzierżawy. Przeciwnie, rozwiązanie umowy
dzierżawy powoduje, że trwająca nadal umowa poddzierżawy wiąże
wydzierżawiającego z poddzierżawcą. W okolicznościach sprawy oznacza to, że skoro
dzierżawca jeszcze w okresie trwania umowy dzierżawy wypowiedział umowę
poddzierżawy, to do dnia 31.10.1999 r. umowa poddzierżawy wiązała powodową spółkę
z dzierżawcą (L. B.), zaś po rozwiązaniu umowy dzierżawy z dniem 31.10.1999 r.,
umowa poddzierżawy wiązała powodową spółkę z wydzierżawiającym tj. pozwaną do
czasu upływu 3 – letniego okresu wypowiedzenia. Odmienny pogląd Sądu Apelacyjnego
dotyczący zastosowania art. 668 § 2 k.c. do umowy poddzierżawy, nie jest uzasadniony
w świetle wywodów zawartych w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia
7.11.1997 r., które skład orzekający w niniejszej sprawie w pełni podziela.
Trzecia kwestia dotyczy zastosowania art. 361 § 1 k.c. w okolicznościach sprawy.
Jeśli trafnie odczytać rozumowanie Sądu Apelacyjnego, to sprowadza się ono do
stwierdzenia, że skoro powodowa Spółka jako poddzierżawca spornej nieruchomości
zawarła umowy najmu odnośnie pawilonów handlowych, to władna była żądać czynszu
najmu w okresie trwania tych umów i pozbawienie jej posiadania nieruchomości w
żaden sposób tego prawa nie niweczy.
W związku z tym stanowiskiem należy zwrócić uwagę na dwa zagadnienia.
6
Po pierwsze, jeśli uznać trafność poglądu Sądu Apelacyjnego, to jak ustalono
umowy najmu obowiązywały do listopada 2000 r., zaś upływ 3–letniego okresu
wypowiedzenia umowy poddzierżawy przypadł na listopad 2002 r., powódka zaś
domaga się odszkodowania w postaci utraconych korzyści za okres od lutego 2000 r. do
kwietnia 2002 r. Porównanie tych dat uzasadnia wniosek, że nawet przy założeniu
trafności poglądu Sądu Apelacyjnego, nie było podstaw do oddalenia powództwa w
całości.
Po wtóre, jeśli powódka – jak ustalono – w listopadzie 1999 r. powiadomiła
najemców, aby czynsz płacili wydzierżawiającemu uznając, że wskutek pozbawienia jej
tytułu prawnego do posiadania spornej nieruchomości nie może spełnić świadczenia
wzajemnego w postaci umożliwienia korzystania przez najemców z pawilonów
handlowych, to korzyści z umowy najmu należne powódce przypadały
wydzierżawiającemu, w istocie bez tytułu prawnego. Tych okoliczności nie uwzględnił
Sąd Apelacyjny. Reasumując stwierdzić należy, iż skoro argumentacja prawna, która
legła u podstaw oddalenia apelacji okazała się nieuzasadniona, to zaskarżony wyrok
należało uchylić na podstawie art. 39313
k.p.c. w związku z art. 3 ustawy z dnia
22.12.2004 r. o zmianie ustawy kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – prawo o
ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98).