Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 18/06
POSTANOWIENIE
Dnia 27 kwietnia 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Żyznowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z wniosku Z. K. i J. K.
przy uczestnictwie M. C., E. K. i H. K.
o uznanie orzeczenia sądu zagranicznego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 27 kwietnia 2006 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawców
od postanowienia Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 23 września 2005 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i oddala apelację oraz zasądza
od uczestnika postępowania M. C. na rzecz wnioskodawców
kwotę 120 zł (sto dwadzieścia zł) tytułem kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd pierwszej instancji, działając na podstawie art. 1146 § 1 k.p.c.,
uwzględnił wniosek o uznanie orzeczenia sądu niemieckiego, którym sąd ten orzekł
o przysposobieniu uczestnika postępowania M. C. Sąd Okręgowy uznał, że
zastosowane prawo niemieckie nie różniło się w sposób istotny od prawa polskiego
w przedmiocie istnienia wymogu uzyskania zgody obojga rodziców na
przysposobienie ich dziecka. Nadto stwierdził, że o sprzeczności orzeczenia
z podstawowymi zasadami porządku prawnego możnaby mówić wówczas, gdyby
jego skutki były nie do pogodzenia z samą koncepcją określonej instytucji prawnej
(adopcji), nie zaś z poszczególnymi przepisami regulującymi w obu systemach
prawnych tę instytucję.
Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację uczestnika postępowania M. C.
i wyrokiem reformatoryjnym oddalił wniosek.
W ocenie Sądu drugiej instancji wniosek podlegał rozpoznaniu
z uwzględnieniem przesłanek art. 1146 § 1 k.p.c. wobec braku przepisów umowy
międzynarodowej znajdującej w tej sprawie zastosowanie. Sąd niemiecki orzekając
o adopcji nie zastosował przepisów prawa polskiego, a nadto zaniechał uzyskania
zgody ojca na adopcję dziecka, co powoduje że nie sposób przyjąć, iż zastosowane
prawo obce nie różni się istotnie od prawa polskiego, skonstatował Sąd
odwoławczy.
Za nietrafne uznał Sąd Apelacyjny stanowisko Sądu pierwszej instancji, że
zastosowane prawo obce nie różni się istotnie od prawa polskiego, a nadto
stwierdził, że orzeczenie będące przedmiotem wniosku pozostaje w sprzeczności
z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP (art. 1146 § 1 pkt. 5 k.p.c.).
W ocenie tego Sądu instytucja prawna adopcji opiera się na dwóch podstawowych
zasadach – dobru małoletniego dziecka i zgodzie jego rodziców na orzeczenie
adopcji, a zasady te muszą być stosowane równocześnie i nie mogą ulegać
gradacji ważności. Dopiero łączne wystąpienie przesłanek art. 1146 § 1 k.p.c., jako
3
przepisu mającego charakter imperatywny, uzasadnia uwzględnienie wniosku
o uznanie orzeczenia, a bez znaczenia dla rozstrzygnięcia są motywy uczestników
postępowania. Z tych względów apelacja uznana została za uzasadnioną.
W skardze kasacyjnej wnioskodawców sformułowano zarzut naruszenia
prawa materialnego w postaci przepisu art. 1146 § 1 pkt. 5 k.p.c. w związku z art.
119 k.r.o., uzasadniony błędnym przyjęciem, że orzeczenie adopcyjne sądu
zagranicznego jest sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego
w przypadku wydania go bez formalnej zgody ojca mającego ograniczoną władzę
rodzicielską. W ocenie skarżących zgoda obojga rodziców na orzeczenie adopcji
nie należy do podstawowych zasad polskiego porządku prawnego, które należy
rozumieć jako rzeczywiście kardynalne zasady polskiego porządku prawnego,
w szczególności wynikające z Konstytucji RP. Taką naczelną zasadą jest zasada
poszanowania dobra dziecka, wywodzą skarżący, wnosząc o zmianę zaskarżonego
postanowienia przez orzeczenie zgodne z wnioskiem względnie o uchylenie
orzeczenia i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnienie.
Sąd Apelacyjny uznał, że o bezzasadności wniosku o uznanie orzeczenia
sądu zagranicznego przesądziło niespełnienie dwóch spośród niezbędnych
przesłanek uznania takiego orzeczenia, a mianowicie wymienionych w art. 1146 § 1
pkt. 5 i 6.
Jednakże stwierdzając sprzeczność orzeczenia sądu zagranicznego
z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP Sąd drugiej instancji nie
wskazał żadnej z tych zasad, sprzeczność z którą uzasadniałaby oddalenie
wniosku. Za równoznaczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP nie
można bowiem automatycznie uznać – a tak uczynił Sąd Apelacyjny – dwóch
podstawowych zasad na których opiera się instytucja prawna adopcji. Zarówno
dobro małoletniego dziecka jak i zgoda jego rodziców na orzeczenie adopcji są
niewątpliwie materialnoprawnymi przesłankami przysposobienia wynikającymi z art.
114 § 1 k.r.o. i art. 119 § 1 k.r.o. Ustawowych przesłanek pozwalających na
4
uwzględnienie wniosku o przysposobienie nie można jednak utożsamiać
z podstawowymi zasadami porządku prawnego, jak tego dokonał Sąd odwoławczy.
Należy podkreślić, że klauzula porządku publicznego jest wyjątkiem od zasady
uznania zagranicznych orzeczeń wydanych na podstawie obcego prawa i dlatego
nie można jej interpretować rozszerzająco. Jednoznaczne nawiązanie tylko do
podstawowych zasad porządku prawnego w art. 1146 § 1 pkt. 5 k.p.c. oznacza
zatem dopuszczalność uznawania orzeczeń sądów zagranicznych nawet wówczas
gdy zostały one wydane na podstawie obcego prawa, które nie pokrywa się w pełni
z wymogami prawa polskiego. W piśmiennictwie podkreślono, że przez
podstawowe zasady porządku prawnego należy rozumieć nie tylko fundamentalne
zasady ustroju społeczno-politycznego, a więc zasady konstytucyjne, ale również
naczelne zasady rządzące poszczególnymi dziedzinami prawa, m. in. prawa
rodzinnego. Jednakże takie naczelne zasady właściwe dla określonej gałęzi prawa,
choć niewątpliwie kształtowane są poprzez szczegółowe uregulowania gałęziowe,
nie mogą być jednak niejako automatycznie utożsamiane z materialnoprawnymi
przesłankami zastosowania konkretnej instytucji prawnej, które przesądzają
wyłącznie o dopuszczalności dokonania aktu subsumpcji określonej normy.
Sformułowanie zawarte w art. 1146 § 1 pkt. 5 k.p.c. nie może więc być rozumiane
jako wymaganie, aby orzeczenie sądu zagranicznego było całkowicie zgodne ze
wszystkimi wchodzącymi w rachubę przepisami prawa polskiego, nawet
z przepisami zawierającymi normy imperatywne. Ponadto, choć u podłoża
stosowania klauzuli porządku publicznego leży kontrola elementów składających
się na orzeczenie sądu zagranicznego, to jednak nie może ona przybierać
rozmiarów właściwych kontroli merytorycznej (zasadności) zagranicznego
orzeczenia.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę podziela
stanowisko wyrażone w postanowieniu SN z dnia 18 stycznia 2002 r., (I CKN
722/99, LEX nr 53145), a mianowicie, że orzeczenie Sądu zagranicznego narusza
podstawowe zasady porządku prawnego w Polsce m. in. wówczas, gdy jego skutek
jest nie do pogodzenia z samą koncepcją określonej instytucji prawnej w polskim
porządku prawnym, nie zaś jedynie z poszczególnymi przepisami regulującymi
w obydwu państwach tą samą instytucję. Innymi słowy, jeżeli orzeczenie sądu
5
zagranicznego jest wyrazem zastosowania instytucji prawnej znanej prawu
polskiemu, to takiego orzeczenia nie sposób postrzegać w kategoriach
niezgodności z podstawowymi zasadami porządku prawnego, a w konsekwencji
przepis art. 1146 § 1 pkt. 5 k.p.c. nie może stanowić przeszkody do uznania
orzeczenia sądu zagranicznego.
Ponieważ przesłanki uznania orzeczenia sądu zagranicznego są
bezwzględnymi przesłankami w tym sensie, że sąd rozpoznający wniosek
o uznanie orzeczenia wszystkie te przesłanki musi wziąć pod rozwagę z urzędu
(por. także orzecz. SN z dnia 11 października 1969 r., I CR 240/68, PIP 1972, nr 2
z glosą), przeto rozważenia wymaga kwestia czy zastosowane w sprawie
o przysposobienie prawo niemieckie, mimo wynikającego z mocy norm kolizyjnych
obowiązku zastosowania prawa polskiego, różni się w sposób istotny od prawa
polskiego (art. 1146 § 1 pkt. 6 k.p.c.).
W tej materii Sąd Apelacyjny uznał, z powołaniem się wyłącznie na § 1741 ust. 1
kodeksu cywilnego niemieckiego (BGB), że nie sposób jest przyjąć iż w zakresie
wymogu uzyskania zgody rodziców na adopcję prawo obce nie różni się istotnie od
prawa polskiego. O istnieniu takiej istotnej różnicy między prawem polskim i obcym
nie może jednak przesądzać taka okoliczność - jak to wadliwie przyjął Sąd
Apelacyjny – że sąd niemiecki zaniechał odebrania oświadczenia ojca o zgodzie na
adopcję. Wspomniane zaniechanie Sądu niemieckiego nie świadczy bowiem
wprost o istnieniu istotnych różnic między prawem polskim i niemieckim
w przedmiocie uzyskania zgody rodziców na adopcję, a może być tylko przejawem
wadliwego stosowania przez obcy sąd prawa niemieckiego przez zaniechanie
wykonania wynikającego z niego obowiązku uzyskania zgody obojga rodziców na
adopcję. Wymóg uzyskania takiej zgody obojga rodziców na adopcję zastrzeżony
jest również w prawie niemieckim, a mianowicie w § 1747 ust. 1 BGB, który to
przepis nie był przedmiotem oceny Sądu Apelacyjnego. W tej sytuacji za wadliwą
uznać należy ocenę prawną Sądu odwoławczego, a mianowicie,
że w przedmiocie istnienia wymogu uzyskania zgody rodziców na adopcję dziecka
prawo niemieckie różni się w sposób istotny od prawa polskiego. Odmienną,
a zarazem trafną w tym przedmiocie, ocenę obu systemów prawnych, dokonaną
6
z uwzględnieniem przepisu § 1747 § 1 BGB, zawiera uzasadnienie postanowienia
Sądu pierwszej instancji (k. 183 akt).
Brak istotnych różnic między prawem polskim i prawem niemieckim
w przedmiocie istnienia ustawowego wymogu uzyskania zgody rodziców na
adopcję nie przesądza bynajmniej o tym, że będące podstawą orzekania prawo
niemieckie zostało prawidłowo zastosowane przez obcy sąd. Ta ostatnia
okoliczność nie ma jednak rozstrzygającego znaczenia dla oceny przesłanki
uznania orzeczenia sądu zagranicznego. Przepis art. 1146 § 1 pkt. 6 k.p.c. czyni
bowiem przesłanką uznania orzeczenia sądu zagranicznego brak istotnej różnicy
między zastosowanym przez ten sąd prawem obcym a mającym być
zastosowanym prawem polskim, natomiast zakresem przedmiotowym tej przesłanki
nie jest już objęta ocena prawidłowości zastosowania prawa obcego przez sąd
zagraniczny.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art.
39816
k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 § 1
i art. 99 k.p.c. oraz na podstawie § 10 ust. 1 pkt. 6 w zw. z § 12 ust. 4 pkt. 2
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie
opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów pomocy prawej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu
(Dz.U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.).