Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 346/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 grudnia 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
SSN Tadeusz Żyznowski
Protokolant Anna Banasiuk
w sprawie z powództwa J. B. i W. L.
przeciwko N. Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w S.
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli
oraz z powództwa wzajemnego N. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w S.
przeciwko J. B. i W. L.
o zapłatę i wydanie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 5 grudnia 2006 r.,
skargi kasacyjnej powodów (pozwanych wzajemnych)
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 4 listopada 2005 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powodów (pozwanych
wzajemnych) na rzecz pozwanej (powódki wzajemnej) kwotę
2
1 800 (jeden tysiąc osiemset) złotych tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
3
Powodowie […] domagali się od pozwanej „N.” Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością przeniesienia na ich rzecz własności lokalu mieszkalnego o
powierzchni 79,3 m3
, położonego w W., wraz z przypadającymi na ten lokal
przynależnościami i udziałem we współwłasności nieruchomości.
Wytaczając powództwo wzajemne, pozwana po ostatecznym sprecyzowaniu
żądania domagała się zobowiązania powodów (pozwanych wzajemnych) do
wydania przedmiotowego lokalu mieszkalnego w stanie wolnym od osób i rzeczy
w terminie 30 dni od daty uprawomocnienia się orzeczenia, zasądzenia od
powodów (pozwanych wzajemnych) na rzecz pozwanej (powódki wzajemnej)
w udziałach po jednej drugiej części od każdego z nich kwoty 9 765,70 zł tytułem
kary umownej z powodu odstąpienia od umowy przedwstępnej sprzedaży
z przyczyn zależnych od powodów, zasądzenia odszkodowania za bezumowne
korzystanie z lokalu po 1 200 zł za każdy miesiąc począwszy od 1 lipca 2001 r.,
a także zasądzenia kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego,
zaś w pozostałej części pierwotnie wytoczone powództwo wzajemne cofnęła.
Wyrokiem z dnia 28 grudnia 2004 r. Sąd Okręgowy w S. oddalił powództwo
główne, nakazał pozwanym z powództwa wzajemnego, aby wydali powódce z
pozwu wzajemnego lokal mieszkalny w stanie wolnym od osób i rzeczy w terminie
30 dni od daty uprawomocnienia się orzeczenia, umorzył postępowanie o
zasądzenie z powództwa wzajemnego w części dotyczącej zapłaty powódce
wzajemnej kwoty 151 864,16 zł, a w pozostałej części powództwo wzajemne
oddalił.
Apelację obu stron od powyższego wyroku Sąd Apelacyjny oddalił wyrokiem
z dnia 4 listopada 2005 r. U podstaw tego rozstrzygnięcia legły następujące
ustalenia faktyczne i ich ocena prawna:
W 2000 r. powódka J. B., pozostając podówczas z związku małżeńskim z
powodem W. L., prowadziła działalność gospodarczą pod nazwą J., w ramach
której dostarczała Przedsiębiorstwu Budowlanemu i Drogowemu A. S.A. w S.
materiały budowlane. Ponieważ sytuacja finansowa tej spółki pogarszała się,
powódka podjęła starania w celu zaspokojenia swoich należności przez
4
wybudowanie i przeniesienie na jej rzecz własności lokalu mieszkalnego, którego
cena, według jej propozycji, zawartych w piśmie do A. S.A. z 20 listopada 2000 r.,
miała zostać w całości pokryta przez potrącenie wierzytelności z tytułu już
dokonanych i przyszłych dostaw materiałów budowlanych.
Dnia 30 listopada 2000 r. powodowie zawarli w formie aktu notarialnego
umowę przedwstępną sprzedaży lokalu mieszkalnego z A. S.A. na mocy której
ta ostatnia zobowiązała się do przeniesienia na rzecz powodów własności lokalu
mieszkalnego w W. wraz z przynależnym pomieszczeniem piwnicznym, a ponadto
udziału we współwłasności części wspólnych nieruchomości w terminie do 30
września 2001 r., pod warunkiem zapłaty przez powodów ceny sprzedaży,
określonej w § 4 umowy na kwotę 195 314 zł. Powodowie natomiast zobowiązali
się nabyć w podanym terminie i za ustaloną cenę przedmiotowy lokal do ich
majątku wspólnego. W tej samej umowie powodowie oświadczyli, że na poczet
ceny wnieśli już kwotę 43 449,84 zł, co pełnomocnik sprzedającego A. S.A.
potwierdził. Pozostałą część ceny, tj. 151 864,16 zł, powodowie zobowiązali się
zapłacić przelewem na rachunek sprzedającego w ustalonych ratach. Pełnomocnik
sprzedającego wyraził zgodę na taką formę płatności. Nadto strony uzgodniły,
że w przypadku niezapłacenia przez kupujących którejkolwiek z ustalonych
należności w ciągu 14 dni od daty ich wymagalności, sprzedającemu przysługuje
prawo odstąpienia od umowy z winy kupujących. Na wypadek niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania, strony zastrzegły kary umowne.
W dacie zawarcia umowy powódka wystawiła na A. S.A. fakturę VAT
na kwotę 43 449,84 zł, jako sposób zapłaty wpisując: „Kompensata”.
Dnia 8 grudnia 2000 r. A. S.A. zawarła umowę sprzedaży z pozwaną,
podówczas działającą pod firmą „K.” Sp. z o.o. w S., na mocy której zbyła ona
temu ostatniemu podmiotowi przysługujący jej udział we własności działki gruntu w
W., wraz z rozpoczętą budową osiedla K. II. O tym fakcie powodowie zostali
powiadomieni pismem z dnia 14 grudnia 2000 r., do którego załączono wyciąg z
aktu notarialnego i wyszczególnienie pozostałej do zapłaty części ceny zakupu
mieszkania, który potwierdzał uiszczenie przez powodów kwoty 43 449,84 zł.
5
Aneksem do tej umowy A. S.A. i pozwana uzgodniły, że pozwana przejmuje
wszelkie prawa i obowiązki wynikające z zawartych umów przedwstępnych
z nabywcami mieszkań.
Pismem z 21 maja 2001 r. powódka złożyła oświadczenie o dokonaniu
potrącenia swoich wierzytelności z tytułu zapłaty ceny za dostarczone A. S.A.
materiały budowlane z ceną pozostałą do zapłaty z umowy przedwstępnej z dnia
30 listopada 2000 r. Do tego pisma powódka dołączyła faktury VAT na łączną
kwotę 153 220,78 zł, wystawione na A. S.A., które dotyczyły dostaw realizowanych
przez tę spółkę w marcu i kwietniu w G. i S.
Pismem z 22 czerwca 2001 r. pozwana wezwała powodów do ostatecznego
pisemnego oświadczenia, czy wyrażają oni zgodę na przejęcie przez pozwaną
zobowiązań A. S.A., oznaczając w tym celu termin 30 czerwca 2001 r. Pozwana
zastrzegła, że w razie bezskutecznego upływu terminu uzna, iż powodowie nie
wyrazili zgody na wstąpienie jej w obowiązki A. S.A. i będzie gotowa do zwrotu
wpłaconej części ceny mieszkania na oznaczony przez powodów rachunek
bankowy. Oświadczyła także, że nie ma możliwości zapłaty ceny przez potrącenie,
albowiem takich postanowień nie zawierała umowa przedwstępna, zaś A. S.A. nie
informowała o tym pozwanej ani nie potwierdzała tego rodzaju ustaleń.
Kolejnymi pismami, z dnia 3 lipca 2001 r. i 16 lipca 2001 r., pozwana
informowała powodów o przekazaniu im lokalu do dnia 30 lipca 2001 r., wzywając
do zapłaty pozostałej części ceny z odsetkami za zwłokę w wysokości 21 496 zł,
pomniejszonymi o karę umowną za nieterminowe wydanie lokalu. Ostatecznie cena
miała wynieść 171 192,33 zł.
W piśmie z 20 lipca 2001 r. powodowie oświadczyli pozwanej, że umowa
cesji pomiędzy A. S.A. a pozwaną jest ich zdaniem bezskuteczna, gdyż nie wyrazili
na nią zgody. Zawarcie umowy z pozwaną i udzielenie zgody na cesję uzależnili
natomiast od złożenia przez pozwaną oświadczenia, że uznaje ona cenę za
zapłaconą w całości.
W lipcu 2000 r. powodowie zajęli sporny lokal, w którym zamieszkują także
obecnie, nie uiszczając na rzecz pozwanej żadnych opłat.
6
Poczynione przez Sąd Okręgowy ustalenia faktyczne Sąd Apelacyjny
podzielił w całości i przyjął za własne. Rozpatrując apelację strony powodowej
stwierdził, że zgodnie z art. 519 § 2 pkt 2 k.c., przejęcie długu może nastąpić przez
umowę zawartą pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią, przy czym dla skuteczności
tej czynności wymagana jest zgoda wierzyciela. Każda ze stron umowy o przejęcie
długu może w tym celu wyznaczyć wierzycielowi odpowiedni termin, którego
bezskuteczny upływ jest równoznaczny z odmową zgody. Powodowie do czasu
wytoczenia powództwa nie złożyli oświadczenia w tym zakresie, a w piśmie
z 20 lipca 2001 r. wyraźnie tej zgody odmówili, uzależniając zmianę decyzji od
zgody pozwanej na potrącenie.
Samo kierowanie przez pozwaną wezwań do odbioru lokalu, które miało
miejsce po wyznaczonym terminie, nie świadczy o skuteczności przejęcia praw
i obowiązków, a także o posiadaniu tytułu prawnego do zajmowanego lokalu, gdyż
w ocenie Sądu Apelacyjnego jedynie wskazuje na toczące się negocjacje w kwestii
sprzedaży lokalu. Wymaganiom art. 520 k.c. nie odpowiada także oświadczenie
pozwanych o zgodzie na przejęcie długu dopiero w piśmie procesowym.
Brak wyrażenia przez powodów zgody we właściwym czasie skutkował tym,
że pozwana nie zajmowała już w toku procesu wobec powodów pozycji dłużnika
i nie była zobowiązana do spełnienia świadczenia, przyrzeczonego przez jej
poprzednika prawnego.
Powoływanie się przez powodów na bezskuteczność umowy cesji pomiędzy
A.. S.A. a pozwaną, z uwagi na ujawnienie w dziale III księgi wieczystej roszczenia
o przeniesienie własności nieruchomości i wynikający stąd brak dobrej wiary po
stronie pozwanej, nie zasługiwał na uwzględnienie, albowiem roszczenie
o zawarcie umowy sprzedaży o treści determinowanej umową przedwstępną nie
może być skierowane przeciwko nabywcy nieruchomości. Pełną skuteczność
względem tego ostatniego może uzyskać dopiero roszczenie o przeniesienie
własności z przyrzeczonej umowy sprzedaży; jest zaś bezsporne, że w sprawie
niniejszej nie została ona zawarta.
Nawet jednak gdyby przyjąć co innego, to i tak, zdaniem Sądu Apelacyjnego,
powodowie nie wykazali, aby w umowie przedwstępnej sprzedaży lokalu
7
zastrzeżone było pokrycie ceny przez potrącenie wierzytelności. W umowie strony
wyraźnie przewidziały płatność poszczególnych rat przelewem w określonych
terminach ich wymagalności. Przez potrącenie mogła zatem być zarachowana na
poczet ceny tylko kwota 43 449,84 zł. Sąd Apelacyjny zauważył także, że o zmianie
dłużnika powodowie byli poinformowani już w grudniu 2000 r., podczas gdy
wierzytelności przedstawione do potrącenia pochodziły z okresu od lutego do maja
2001 r., zaś oświadczenie powódki o potrąceniu — dopiero z 21 maja 2001 r.
Z pisma dotyczącego sposobu rozliczenia spłaty mieszkania wynika ponadto,
że po dostarczeniu materiałów na kwotę 70 000 zł i po dokonaniu kompensaty
przez spółkę, miały być dostarczone dalsze materiały na pozostałą kwotę.
Sąd Apelacyjny nie podzielił także zapatrywania skarżących, jakoby umowa
przedwstępna sprzedaży stanowiła tytuł prawny do zajmowania lokalu, jest to
bowiem umowa warunkowa, która uzależnia przyszłe wydanie mieszkania od
spełnienia świadczenia wzajemnego. Taki wniosek znajdował także uzasadnienie
w przedstawionych przez powodów dokumentach, z których nie wynikało, aby
strony uzgodniły wydanie mieszkania przed uiszczeniem całej ceny jego sprzedaży.
Nieusprawiedliwiony okazał się również, w ocenie Sądu drugiej instancji,
zarzut naruszenia prawa materialnego poprzez niezastosowanie art. 157 § 2 k.c.
w zw. z art. 491 k.c., gdyż te przepisy nie mogły być zastosowane w danych
okolicznościach sprawy. Skoro zaś powodowie nie żądali pozwem zwrotu na ich
rzecz 43 449,84 zł uiszczonych na poczet ceny, to Sąd, będąc związany zakazem
orzekania ponad żądanie, nie był władny zobowiązać pozwaną do wypłacenia
apelującym tej kwoty.
Apelację pozwanej, skierowaną przeciwko wyrokowi Sądu Okręgowego
w części oddalającej roszczenie z powództwa wzajemnego o odszkodowanie
za bezumowne korzystanie z lokalu, Sąd Apelacyjny oddalił na tej podstawie,
że wobec tak określonej treści żądania, odszkodowanie mogłoby być pozwanej-
powódce wzajemnej przyznane jedynie w oparciu o przepis art. 415 k.c., nie zaś,
jak to błędnie przyjął Sąd Okręgowy, na podstawie art. 225 k.c. w zw. z art. 224 § 2
k.c. Przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej powodów-pozwanych
8
wzajemnych, zaś w szczególności wysokości poniesionej szkody, apelująca nie
wykazała.
Skargę kasacyjną od powyższego wyroku wnieśli powodowie w części
oddalającej ich apelację, zarzucając naruszenie prawa materialnego poprzez:
1) błędną wykładnię art. 519 § 2 k.c. w zw. z art. 520 k.c., która polegała na
bezpodstawnym uznaniu, że zgoda wierzyciela na przeniesienie długu nie
może się wiązać z pewnymi wymaganiami wobec nabywającego oraz że
wystąpienie z powództwem i potwierdzenie w kolejnych pismach
procesowych zgody na przejęcie długu nie może wywrzeć skutku prawnego,
a także skoncentrowaniu się wyłącznie na uchybieniu terminowi do
wyrażenia zgody na przejęcie długu, jakkolwiek już po upływie tego terminu
pozwana składała oświadczenia woli o możliwości wydania lokalu,
wskazujące na to, że termin ten został przesunięty i że pozwana uznaje
umowę za wiążącą;
2) błędną wykładnię art. 498 k.c., która polegała na nieuzasadnionym przyjęciu
niedopuszczalności dokonywania potrącenia ze względu na fakt,
że w umowie pomiędzy stronami ustalony został sposób zapłaty
przelewem, mimo że strony potwierdziły warunki potrącenia;
3) błędną wykładnię art. 157 § 2 k.c. oraz art. 222 § 1 k.c. w zw. z art. 389 k.c.,
polegającą na nieuzasadnionym założeniu, że umowa zobowiązująca do
przeniesienia własności nie może stanowić podstawy do wejścia
w posiadanie lokalu, chociaż uprawnienie takie wynika bezpośrednio z treści
umowy przedwstępnej, a ponadto pozwana wzywała pisemnie pozwanych
do odbioru lokalu, co w konsekwencji prowadziło do przyjęcia, że powodowie
zajmują lokal bez tytułu prawnego;
4) błędną wykładnię art. 222 § 1 k.c. w zw. z art. 496 k.c., która polegała na
uznaniu, że w sytuacji orzeczenia nakazania wydania pozwanej lokalu, brak
jest podstaw do orzeczenia jednoczesnego zwrotu na rzecz powodów kwoty
43 449,84 zł zaliczonej na poczet ceny jego nabycia;
5) niezastosowanie art. 157 § 2 k.c. w związku z niewłaściwym zastosowaniem
art. 491 k.c., które polegało na przyjęciu skuteczności odstąpienia przez
9
pozwaną od umowy przedwstępnej z 30 listopada 2000 r., przy
jednoczesnym uznaniu ustalenia Sądu pierwszej instancji, że postanowienie
umowy, na podstawie którego pozwana złożyła oświadczenie woli
o odstąpieniu, było nieważne, jak również przy braku wykazania,
że spełnione zostały przesłanki odstąpienia od umowy, o których mowa
w przepisie, jak w szczególności zakreślenie terminu i jego bezskuteczny
upływ.
W ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania, skarżący
podnieśli natomiast zarzut obrazy art. 378 § 1 k.p.c. i art. 382 k.p.c. w zw. z art. 238
§ 2 k.p.c. i art. 391 k.p.c., polegającej na całkowitym pominięciu rozstrzygnięcia czy
też choćby odniesienia się w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku do zarzutu
zgłoszonego w pkt 3.a) apelacji, tj. zasądzenia przez Sąd pierwszej instancji zwrotu
spornego lokalu pozwanej-powódce wzajemnej na zasadzie art. 222 § 1 k.c.,
podczas gdy powództwo wzajemne opierało się na uprawnieniu żądania zwrotu
wzajemnych świadczeń stron w związku z odstąpieniem pozwanej od umowy, które
to odstąpienie zostało uznane przez ten Sąd za bezskuteczne. Zdaniem
skarżących, Sąd drugiej instancji uchybił wspomnianym przepisom postępowania
również dlatego, że nie uzasadnił w jakikolwiek sposób zarzutu w pkt 2.a) apelacji,
tzn. niezastosowania art. 157 § 2 w zw. z art. 491 k.p.c. Skarżący ogólnie podnieśli
w podstawach skargi kasacyjnej, iż obie te kwestie miały „istotne znaczenie dla
rozstrzygnięcia o wadliwości wyroku Sądu I instancji”.
Wskazując na powyższe podstawy zaskarżenia kasacyjnego, skarżący
żądali zmiany zaskarżonego wyroku, poprzez zobowiązanie pozwanej
do przeniesienia na rzecz powodów własności spornego lokalu mieszkalnego wraz
z współwłasnością części wspólnych budynku i innych urządzeń nie służących
wyłącznie do użytku właścicieli poszczególnych lokali, na współwłasność powodów
w udziałach po jednej drugiej części oraz poprzez oddalenie powództwa
wzajemnego w całości i zasądzenie od pozwanej-powódki wzajemnej na rzecz
powodów kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa adwokackiego za obie
instancje oraz za postępowanie kasacyjne. Ewentualnie wnosili o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu
10
do ponownego rozpoznania, wraz z orzeczeniem o kosztach procesu z
uwzględnieniem kosztów postępowania kasacyjnego.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną, pozwana wnosiła o jej oddalenie oraz
o zasądzenie od powodów-pozwanych wzajemnych na rzecz pozwanej-powódki
wzajemnej kosztów postępowania, z uwzględnieniem kosztów zastępstwa
procesowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zasługuje na uwzględnienie. Nie jest zasadny zarzut
naruszenia art. 519 § 2 w związku z art. 520 k.c. Skarżący zarzucali, że na skutek
naruszenia tych przepisów Sąd Apelacyjny błędnie przyjął, że nie doszło do
skutecznego przejęcia długu przez pozwaną, wobec czego nie powstał pomiędzy
tymi stronami stosunek zobowiązaniowy. Ten błędny, zdaniem skarżących wniosek,
wysnuty został na skutek wadliwego uznania, że skarżący nie wyrazili zgody na
przejęcie długu przez pozwaną, pomimo tego, że taką wolę deklarowali nawet
w pismach procesowych składanych w toku postępowania.
Z powołanych przez skarżących przepisów wynika, że przejęcie długu może
nastąpić m.in. przez umowę między dłużnikiem a osobą trzecią za zgodą
wierzyciela, a dla udzielenia takiej zgody może być wyznaczony odpowiedni termin,
którego bezskuteczny upływ jest jednoznaczny z odmówieniem zgody. Kwestia, czy
skarżący wyrazili zgodę na przejęcie długu spółki A. przez pozwana była
przedmiotem ustaleń faktycznych. Z ustaleń tych wynika, że do czasu wytoczenia
powództwa skarżący takiej zgody nie wyrazili, przeciwnie, w piśmie skierowanym
do pozwanej wyraźnie odmówili wyrażenia takiej zgody. Oczywiste jest, że nie
można wykluczyć, że wyrażenie zgody, o jakiej mowa w art. 519 § 2 pkt 2 k.c. może
nastąpić także w piśmie procesowym, jednak skutek taki nastąpi tylko wtedy, gdy
pismo złożone zostanie drugiej stronie w wyznaczonym przez nią terminie (art. 520
k.c.). Rzecz jednak w tym, że jak zostało w sprawie ustalone, taka zgoda nie
została wyrażona ani w wyznaczonym terminie, ani też termin ten nie został przez
pozwana przedłużony. Faktyczne czynności pozwanej polegające na kierowaniu
pism informacyjnych m.in. do powodów, nie świadczą o przedłużeniu terminu,
a jedynie o dążeniu do rozwiązania powstałego sporu. Przedstawiane w skardze
11
kasacyjnej zarzuty w istocie nie są uzasadnione argumentacją jurydyczną, lecz
wadliwością ustaleń faktycznych.
Tymczasem Sąd Najwyższy nie jest uprawniony do badania prawidłowości
zarówno ustaleń faktycznych, jak i oceny dowodów, dokonanych przez sąd drugiej
instancji. O ile bowiem ten ostatni również jest „sądem faktu” i w myśl ogólnie
niekwestionowanych zapatrywań orzecznictwa oraz doktryny kontynuuje
postępowanie merytoryczne (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 13 kwietnia
2000 r., III CKN 812/98, OSNC 2000, nr 10, poz. 193; z dnia 5 lutego 2006 r., IV CK
384/05, niepubl.; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 października 2002 r.,
III CZP 62/02, BSN 2003, nr 3, s. 14), o tyle Sąd Najwyższy jako „sąd prawa”,
rozpoznając nadzwyczajny środek odwoławczy w postaci skargi kasacyjnej, jest
związany ustalonym stanem faktycznym sprawy. Związanie to wyklucza nie tylko
przeprowadzenie w jakimkolwiek zakresie dowodów, lecz także badanie, czy sąd
drugiej instancji nie przekroczył granic swobodnej ich oceny. Ustrojową funkcją
Sądu Najwyższego jest sprawowanie nadzoru judykacyjnego, w tym zapewnianie
jednolitości orzecznictwa sądów powszechnych. Z tego punktu widzenia każdy
zarzut skargi kasacyjnej, który ma na celu polemikę z ustaleniami faktycznymi sądu
drugiej instancji, chociażby pod pozorem błędnej wykładni lub niewłaściwego
zastosowania określonych przepisów prawa materialnego, z uwagi na jego
sprzeczność z art. 3983
§ 3 k.p.c. jest a limine niedopuszczalny, a jeżeli skarga
oparta była tylko na takich zarzutach, podlegała odrzuceniu (por. postanowienia
SN: z 12 czerwca 2006 r., IV CSK 100/06, niepubl.; z 10 sierpnia 2006 r., V CSK
211/06, niepubl.). Jeżeli zatem w sprawie zostało ustalone, że skarżący odmówili
wyrażenia zgody na przejęcie przez pozwaną spółkę długu spółki A. wobec nich
wynikającego z umowy przedwstępnej, to nie budzi zastrzeżeń wyciągnięty przez
Sąd Apelacyjny wniosek, że pomiędzy stronami sporu nie powstał stosunek
zobowiązaniowy wynikający z tej umowy. Powodowie (pozwani wzajemni) nie mogą
zatem skutecznie domagać się zawarcia umowy przyrzeczonej, a pozwana
(powódka wzajemna) – zapłaty reszty ceny.
W świetle ustalonego w sprawie stanu faktycznego nie są także zasadne
zarzuty naruszenia art. 498 k.c. oraz art. 157 § 2 i art. 491 k.c. Jak ustalono
bowiem, o potrąceniu („kompensacie”) wzajemnych należności istniejących
12
pomiędzy powódką a spółką A. uczyniono adnotację na piśmie powódki
zawierającym ofertę kupna lokalu mieszkalnego. Adnotacja ta (słowo „akceptuję”)
została podpisana przez dwóch członków zarządu spółki. To oświadczenie woli
jednak powódce nie zostało złożone, przeciwnie – strony zawarły w formie
notarialnej umowę przedwstępną, w której sposób zapłaty przyszłych rat ustalony
został zupełnie inaczej (płatność przelewem na rachunek bankowy w określonych
terminach). Świadczy to o zmianie wcześniejszych uzgodnień. Poczynione
ustalenia faktyczne nie pozwalają uznać, by doszło do potrącenia wzajemnych
należności pomiędzy powódką a spółką A., i to ze skutkiem dla pozwanej, wobec
czego zarzut naruszenia art. 498 k.c. nie znajduje żadnego uzasadnienia. Podobnie
rzecz się przedstawia w odniesieniu do zarzutu naruszenia art. 157 § 2 i art. 491
k.c. poprzez przyjęcie skuteczności odstąpienia przez pozwaną od umowy. Przede
wszystkim jeszcze raz należy podkreślić, że skoro nie nawiązał się pomiędzy
stronami stosunek umowny, to żadna ze stron nie mogła od niego odstąpić.
Ponadto, kwestia ewentualnego odstąpienia od umowy przez pozwaną rozważana
była jedynie przez Sąd pierwszej instancji, zaś Sąd Apelacyjny w tym zakresie nie
wypowiedział się, co jest zrozumiałe przy ustaleniu, że pozwana nie wstąpiła w
stosunek umowny wynikający z umowy przedwstępnej. Sąd drugiej instancji zatem,
nie stosując art. 157 § 2 i art. 491 k.c. nie mógł ich naruszyć przez błędną
wykładnię, co zwalnia Sąd Najwyższy od dalszych rozważań tej kwestii.
Na marginesie jedynie wypada zwrócić uwagę, że same strony wykazywały w toku
procesu daleko idące niezdecydowanie odnośnie do tego, czy i jaki stosunek
prawny je wiąże, uznając, w zależności od aktualnie zgłaszanych roszczeń,
że umowa została bądź że nie została pomiędzy nimi zawarta. W tej sytuacji
jedynie niekwestionowane ustalenia faktyczne, a nie twierdzenia stron, mogą
stanowić podstawę do oceny zasadności zarzutów kasacyjnych. W świetle tych
ustaleń odpada również potrzeba odniesienia się do zarzutu naruszenia art. 157
§ 2, art. 222 i 389 k.c. przez nieuzasadnione uznanie, że umowa zobowiązująca do
przeniesienia własności lokalu nie może stanowić podstawy do wejścia
w posiadanie lokalu. W zależności bowiem od postanowień umownych podstawa
do wejścia w posiadanie może istnieć lub nie, pomiędzy stronami procesu takiej
umowy jednak, jak w sprawie ustalono, nie było. W końcu, nie jest zasadny zarzut
13
naruszenia art. 222 § 1 w związku z art. 496 k.c. przez uznanie braku podstaw do
orzeczenia jednoczesnego z wydaniem lokalu zwrotu kwoty zaliczonej na poczet
ceny. Kwestia ta wiąże się z odstąpieniem od umowy, a jak już kilkakrotnie
wskazano, skoro strony nie zawarły umowy, to nie mogły od niej odstąpić, odpada
zatem problem ewentualnego zwrotu świadczeń wzajemnych. Niezależnie od tego,
skarżący nie zgłaszali żądania zasądzenia wpłaconej tytułem pierwszej raty kwoty,
a orzekanie w tym zakresie z urzędu nie znajduje żadnego uzasadnienia.
Nie są również zasadne zarzuty podnoszone w ramach drugiej podstawy
kasacyjnej. Zarzuty te dotyczyły naruszenia art. 378 § 1, 382, 238 i 391 k.c. przez
brak odniesienia się do zarzutów określonych w pkt 3a apelacji oraz brak
uzasadnienia rozstrzygnięcia dotyczącego zarzutu w pkt 2a apelacji. Sąd
Apelacyjny istotnie nie odniósł się do podnoszonego w apelacji zarzutu naruszenia
prawa materialnego poprzez niezastosowanie przez Sąd Okręgowy art. 157 § 2
w związku z art. 491 k.c. przy ocenie umowy przedwstępnej (pkt 2a apelacji). Jest
to niewątpliwie uchybienie, bowiem obowiązkiem sądu drugiej instancji jest
odniesienie się do wszystkich zarzutów apelacji. Uchybienia natury procesowej
mogą być jednak uwzględnione przez Sąd Najwyższy przy rozpoznaniu skargi
kasacyjnej tylko wtedy, gdy skarżący wykaże, że mogły mieć one wpływ na treść
rozstrzygnięcia, innymi słowy – że treść wyroku mogła być inna, gdyby ich nie
popełniono. Tymczasem brak odniesienia się do tego zarzutu takiego wpływu na
treść wyroku nie miał i nie mógł mieć. Przypomnieć należy, że treść umowy
przedwstępnej miała wiążące znaczenie dla powodów i spółki A.
Nie miała natomiast znaczenia dla pozwanej (powódki wzajemnej), która wobec
wyraźnego sprzeciwu powodów nie przejęła obowiązków A. wobec nich
wynikających z tej umowy. To ustalenie Sądu drugiej instancji nie zostało w żaden
sposób podważone, uznać zatem należy, że zarzucane uchybienie wpływu na treść
wyroku mieć nie mogło.
Oceniając zarzut nierozważenia zarzutu naruszenia art. 321 k.p.c.,
podnoszonego w pkt 3a apelacji trzeba przyznać rację skarżącym, że Sąd drugiej
instancji również do tego zarzutu się nie odniósł i nie ocenił, czy uwzględnienie
powództwa wzajemnego nastąpiło na podstawie faktycznej powoływanej przez
stronę. Jednakże ewentualne naruszenie art. 321 k.p.c. popełnić mógł Sąd
14
pierwszej instancji, a nie Sąd Apelacyjny. Rzeczą Sądu Najwyższego jest ocena
uchybień popełnionych przez sąd drugiej, a nie pierwszej instancji. Uchybienie
Sądu Apelacyjnego, polegające na nierozważeniu tego zarzutu apelacyjnego,
skarżący widzą jako naruszenie art. 378 § 1, art. 382, 238 i 391 k.p.c. Przepisy
te jednak nie są adekwatne do zarzucanego naruszenia. Art. 378 § 1 k.p.c. dotyczy
granic apelacji, których jednak nie wyznaczają zarzuty apelacji, a jedynie zakres
zaskarżenia (całość czy część wyroku) i wnioski, art. 382 k.p.c. określa, jaki
materiał uwzględnia przy orzekaniu sąd drugiej instancji, a art. 391 k.p.c. zawiera
stosowne odesłanie do przepisów regulujących postępowanie pierwszoinstancyjne.
Przytoczony w skardze kasacyjnej art. 238 § 2 k.p.c. został zapewne powołany
omyłkowo, dotyczy bowiem odmowy podpisania przez stronę protokołu przed
sędzią wyznaczonym. Nie jest rzeczą Sądu Kasacyjnego domyślanie się, o jaki
przepis mogło skarżącemu chodzić, istnieje bowiem ryzyko mylnego odczytania
jego intencji, a co za tym idzie, mylnego odczytania granic skargi kasacyjnej,
wyznaczanych przez jej podstawy (w ramach których następuje przytoczenie
przepisów prawa, których naruszenie skarżący zarzuca) i wnioski. Skoro zatem
przytoczone przepisy nie są adekwatne do zarzucanego naruszenia prawa
procesowego, a przy tym skarżący nie wykazali wpływu uchybień procesowych na
treść rozstrzygnięcia, również ta podstawa skargi okazała się niezasadna.
Wobec powyższego orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.
jz