Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 193/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 października 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Protokolant Bogumiła Gruszka
w sprawie z powództwa BANK […]SA
przeciwko W.R.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 3 października 2007 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 27 października 2006 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Bank wniósł o zasądzenie od W.R. 5 519 100 zł z ustawowymi odsetkami, z
zastrzeżeniem, że pozwana ma prawo powoływać się w postępowaniu
egzekucyjnym na ograniczenie jej odpowiedzialności do obciążonej hipoteką
kaucyjną nieruchomości położonej w J. i L., dla której prowadzona jest księga
wieczysta KW nr [...]. W uzasadnieniu pozwu wyjaśnił, że w dniu 11 kwietnia 2001
r. udzielił kredytu obrotowego indeksowanego spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością „S.”. Dla zabezpieczenia spłaty kredytu na wskazanej
nieruchomości, stanowiącej własność pozwanej, została ustanowiona hipoteka
kaucyjna. Kredyt nie został spłacony.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 1 czerwca 2005 r. uwzględnił powództwo.
Sąd ten ustalił, że w dniu 11 kwietnia 2001 r. strona powodowa zawarła ze
spółką „S." wymienioną w pozwie umowę kredytową. Ustanowienie hipoteki
kaucyjnej do najwyższej sumy 8.000.000,00 zł na wskazanej nieruchomości na
rzecz strony powodowej dla zabezpieczenia spłaty kredytu udzielonego spółce „S.”
nastąpiło w dniu zawarcia umowy kredytowej. Przy ustanowieniu hipoteki w imieniu
pozwanej działał jej zięć, R.P., na podstawie udzielonego mu pełnomocnictwa w
formie aktu notarialnego. Pełnomocnictwo to umocowywało go, między innymi, do
zbycia i obciążenia spornej nieruchomości.
Zarzut pozwanej, że ustanowienie hipoteki było nieważne, gdyż nie istniała
causa (przyczyna) jej ustanowienia, Sąd Okręgowy uznał za bezzasadny. Sąd ten
nie uwzględnił również zarzutów pozwanej godzących w pełnomocnictwo. Ponadto
w ocenie Sądu Okręgowego nie było prawdą, że pozwana o ustanowieniu hipoteki
dowiedziała się dopiero z wezwania banku, osobiście bowiem podpisała odbiór
zawiadomienia o wpisie hipoteki do księgi wieczystej. Co do wysokości
zasądzonego roszczenia Sąd Okręgowy zaznaczył, że był związany w tym zakresie
uznaniem powództwa. Uznanie nastąpiło po wymianie przez strony wyjaśnień
dotyczących rozbieżności w zakresie przeliczenia zadłużenia.
W apelacji pozwana zarzuciła Sądowi Okręgowemu, między innymi,
naruszenie art. 156 w związku z art. 245 k.c. przez uznanie, że ustanowienie
3
hipoteki na nieruchomości pozwanej było ważne, choć nie istniała prawidłowa
causa jej ustanowienia.
Wyrokiem z dnia 27 października 2006 r. Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w ten tylko sposób, że obniżył zasądzoną kwotę do 5 183 920,26 zł;
poza tym apelację pozwanej oddalił. Zarzut naruszenia art. 156 w związku z art.
245 k.c. uznał za nietrafny.
W skardze kasacyjnej pozwana podtrzymała podnoszony w apelacji zarzut
naruszenie art. 156 w związku z art. 245 § 1 k.c. Podnosząc ten zarzut podkreśliła,
że pomiędzy nią a stroną powodową, ani pomiędzy nią a spółką „S.”, nie istniał
stosunek prawny, który mógłby być przyczyną ustanowienia przez nią spornej
hipoteki.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Hipoteka jest ograniczonym prawem rzeczowym (art. 244 § 1 k.c.), a zgodnie
z art. 245 § 1 k.c., z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do
ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego stosuje się odpowiednio przepisy
o przeniesieniu własności. Przeniesienie własności normują, między innymi, art.
155 i 156 k.c. Według art. 155 § 1 k.c., umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub
inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy co do tożsamości
oznaczonej przenosi własność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi
inaczej albo że strony inaczej postanowiły, w myśl zaś art. 156 k.c., jeżeli zawarcie
umowy przenoszącej własność następuje w wykonaniu zobowiązania wynikającego
z uprzednio zawartej umowy zobowiązującej do przeniesienia własności, z zapisu,
z bezpodstawnego wzbogacenia lub z innego zdarzenia, ważność umowy
przenoszącej własność zależy od istnienia tego zobowiązania.
W przypadku umowy sprzedaży lub innej umowy wzajemnej zobowiązującej
do przeniesienia własności rzeczy przysporzenie korzyści drugiej stronie przez
zaciągnięcie wobec niej tego zobowiązania następuje ze względu na uzyskanie
roszczenia o wzajemne świadczenie. Przysporzenie zaś korzyści obdarowanemu
przez zobowiązanie się darczyńcy do przeniesienia na obdarowanego własności
rzeczy stanowi akt szczodrobliwości. Już dawno w literaturze przedmiotu zwrócono
trafnie uwagę na bezprzedmiotowość rozpatrywania jako odrębnej przesłanki
4
ważności umów zobowiązujących do przeniesienia własności oraz umów
zobowiązujących do przeniesienia wierzytelności (art. 510 § 1 k.c.) istnienia
przyczyny wynikającego z nich przysporzenia (zob. też wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 16 września 2004 r., IV CK 712/03, OSNC 2005, nr 7-8, poz. 143).
Przyczyna (causa) przysporzenia, które jest skutkiem tych umów, wynika zawsze
z ich treści. Jeżeli więc dana umowa zobowiązująca do przeniesienia własności
rzeczy jest ważna, istnieje tym samym także określona jej treścią przyczyna
wynikającego z niej przysporzenia. W konsekwencji odrębne w stosunku do
przesłanek dotyczących treści tej umowy badanie przyczyny wynikającego z niej
przysporzenia byłoby pozbawione doniosłości.
Podobnie bezprzedmiotowe byłoby oddzielne badanie przyczyny
przysporzenia w stosunku do umów sprzedaży, zmiany, darowizny lub innych
umów zobowiązujących do przeniesienia własności rzeczy co do tożsamości
oznaczonej, które na podstawie art. 155 § 1 k.c. jednocześnie przenoszą własność
na nabywcę, tj. tzw. umów zobowiązująco - rozporządzających. Przysporzenie
w postaci uzyskania własności rzeczy ma tu swą przyczynę – analogicznie jak
przysporzenie w postaci nabycia wierzytelności na zasadzie art. 510 § 1 k.c. –
w umowie zobowiązująco – rozporządzającej. Jeżeli więc ta umowa jest ważna,
istnieje także przyczyna przysporzenia w postaci skutku rozporządzającego
(nabycia własności lub wierzytelności – por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
13 stycznia 2004 r., V CK 97/03, OSNC 2005, nr 2, poz. 34). Przewidziane w art.
155 § 1 k.c. rozwiązanie jest dostosowane do okoliczności obrotu prawem
własności. Nabycie bowiem własności rzeczy pod tytułem szczególnym łączy się
z reguły z umową sprzedaży, zamiany, darowizny lub inną umową zobowiązującą
do przeniesienia własności rzeczy, wolą zaś stron tych umów jest też zazwyczaj
przeniesienie własności rzeczy na nabywcę.
W zakresie przeniesienia własności rzeczy oraz przelewu wierzytelności
zagadnienie przyczyny przysporzenia jako przesłanki ważności czynności prawnej
przysparzającej nabiera doniosłości tylko w odniesieniu do czysto rozporządzającej
umowy przeniesienia własności rzeczy (art. 156 k.c.) oraz czysto rozporządzającej
umowy przelewu wierzytelności (art. 510 § 2 k.c.). Zgodnie z art. 156 k.c.
czysto rozporządzająca umowa przeniesienia własności zawarta w wykonaniu
5
określonego zobowiązania do przeniesienia własności, podobnie jak, zgodnie z art.
510 § 2 k.c., czysto rozporządzająca umowa przelewu wierzytelności zawarta
w wykonaniu określonego zobowiązania do przeniesienia wierzytelności, stanowi
czynność prawną kauzalną. Jej ważność zależy od istnienia tego zobowiązania.
Użycie w art. 156 k.c. zwrotu warunkowego („jeżeli zawarcie umowy przenoszącej
własność następuje w wykonaniu zobowiązania), zrodziło pytanie, czy czysto
rozporządzająca umowa przeniesienia własności może być zawarta tylko causa
solvendi, czy też może mieć również inną przyczynę. W piśmiennictwie wyjaśniono,
że użycie w art. 156 k.c. wspomnianego zwrotu najlepiej wyjaśnia chęć
podkreślenie, że przepis ten dotyczy jedynie umów czysto rozporządzających.
Nie jest jednak wykluczona przez ten przepis możliwość zawarcia czysto
rozporządzającej umowy przeniesienia własności także z innej przyczyny
niż wskazana w art. 156 k.c. Możliwość ta dotyczy jednak wyłącznie przeniesienia
własności rzeczy ruchomych; własność tych rzeczy może być przeniesiona nie tylko
causa solvendi, ale także - w pewnych, rzadkich sytuacjach - causa obligandi.
Podobne odstępstwa są możliwe również w stosunku do przewidzianego w art. 510
§ 2 k.c. unormowania przelewu wierzytelności dokonywanego causa solvendi
(w przypadkach przelewu w miejsce wykonania i w celu zapłaty – co do tych
rodzajów przelewu zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 2006 r.,
V CSK 253/06, OSNC 2007, nr 9, poz. 141).
Zawierana w praktyce w kształcie odpowiadającym wymaganiom ustawy
o księgach wieczystych i hipotece umowa o ustanowienie hipoteki jest czynnością
prawną wyłącznie rozporządzającą. Jej treść wyraża jedynie wolę ustanowienia
określonej hipoteki - obciążenia nią oznaczonej nieruchomości (prawa
podlegającego obciążeniu hipoteką). Nie można natomiast w jej treści dostrzec
wyrazu woli zobowiązania się do ustanowienia hipoteki. Treść zawieranej
w praktyce w kształcie odpowiadającym wymaganiom ustawy o księgach
wieczystych i hipotece umowy o ustanowienie hipoteki nie wyraża także woli
zaciągnięcia przez wierzyciela zabezpieczanej wierzytelności zobowiązania do
świadczenia, które mogłoby być – analogicznie jak w przypadku umów
zobowiązujących do przeniesienia własności wywierających jednocześnie skutek
rozporządzający – odwzajemnieniem się za uzyskanie przysporzenia w postaci
6
nabycia hipoteki. Zarazem nie sposób w umowie o ustanowienie hipoteki dostrzec
wyrazu woli właściciela nieruchomości ujmowania ustanowienia hipoteki jako aktu
szczodrobliwości, który pozwalałby zakwalifikować tę umowę jako czynność prawną
pod tytułem darmym (nieodpłatną). W szczególności trafnie Sąd Najwyższy
w uchwale z dnia 5 maja 1993 r., III CZP 52/93 (OSNC 1993, nr 12, poz. 218)
wykluczył kwalifikowanie umowy o ustanowienie hipoteki na rzecz banku jako
czynności prawnej nieodpłatnej w rozumieniu art. 6 ust. 1 u.kw.h., normującego
rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych. Charakter nabywanego przez
wierzyciela hipotecznego przysporzenia w postaci możliwości zaspokojenia się
z obciążonej hipoteką nieruchomości w granicach niezapłaconej wierzytelności,
dostosowanie kształtu prawnego tego przysporzenia do pełnionej w obrocie przez
hipotekę funkcji zabezpieczającej, a zwłaszcza wynikające z art. 518 § 1 pkt 1 k.c.
wstąpienie nie będącego dłużnikiem osobistym właściciela obciążonej hipoteką
nieruchomości w granicach, w jakich nastąpiło zaspokojenie wierzyciela
hipotecznego, w jego prawa, nie pozwalają traktować umowy o ustanowienie
hipoteki na równi z przeniesieniem własności nieruchomości w wyniku darowizny,
które art. 6 ust. 1 u.kw.h. ma przede wszystkim na względzie, a ujmując rzecz
ogólniej: przemawiają za nieadekwatnością podziału na czynności prawne odpłatne
i nieodpłatne w stosunku do umowy o ustanowienie hipoteki, w sensie niemożności
stosowania do tej umowy przepisów o czynnościach prawnych nieodpłatnych
i podlegania jej w konsekwencji jedynie przepisom o czynnościach prawnych
odpłatnych.
Niekiedy zdarza się tylko, że umowa o ustanowienie hipoteki poprzedzana
jest zobowiązaniem się do ustanowienia hipoteki przez właściciela nieruchomości
wobec wierzyciela mającej podlegać zabezpieczeniu wierzytelności lub wobec
dłużnika osobistego. Zobowiązanie to następuje często bez zachowania formy
wymaganej do ustanowienia hipoteki. Czasem zobowiązanie właściciela
nieruchomości do ustanowienia hipoteki wynika też z ustawy (zob. np. art. 9 ust. 2
ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz.U.
nr 149, poz. 703 ze zm.). Z omawianym zobowiązaniem się właściciela
do ustanowienia hipoteki nie łączy się zobowiązanie wobec niego drugiej strony,
wzajemne ani jakiekolwiek inne. Nie sposób też z braku wspomnianego
7
zobowiązania drugiej strony wywieść wniosek o zamiarze właściciela
nieruchomości ustanowienia w rozpatrywanym przypadku hipoteki causa donadi.
Jak trafnie zauważono w piśmiennictwie, takie regulacje dotyczące darowizny, jak
możliwość jej odwołania z powodu rażącej niewdzięczności (art. 898 k.c.),
podważałaby wartość hipoteki.
W razie unormowania pewnych kwestii przez nakazanie stosowania do nich
odpowiednio określonej regulacji dotyczącej innych zagadnień, możliwe są trzy
sytuacje.
Niektóre przepisy tej regulacji mogą być stosowane bez potrzeby
jakiejkolwiek modyfikacji (gdy kwestie nimi regulowane i zagadnienia, do których
one stosują się na zasadzie odesłania, nie różnią się).
Część przepisów tej regulacji może być stosowana po dokonaniu modyfikacji
uwzględniającej różnice między kwestiami nimi normowanymi a zagadnieniami, do
których one stosują się na zasadzie odesłania.
Wreszcie określone przepisy tej regulacji nie mogą być w ogóle stosowane
(gdy kwestie nimi regulowane i zagadnienia, do których one stosują się na zasadzie
odesłania, różnią się w sposób zasadniczy.
Wobec wskazanej wyżej niemożności dostrzeżenia w umowie o ustanowienie
hipoteki woli właściciela nieruchomości zobowiązania się do ustanowienia hipoteki
zastosowanie na zasadzie odesłania zawartego w art. art. 245 § 1 k.c. do
ustanowienia hipoteki przyjętej w art. 155 § 1 k.c. konstrukcji umowy o podwójnym
skutku, zobowiązująco – rozporządzającym, jest, wbrew wyrażanym niekiedy
poglądom, nie tylko zbędne, ale i niemożliwe.
Podobnie nie można na zasadzie odesłania zawartego w art. art. 245 § 1 k.c.
wywieść z art. 156 k.c. w odniesieniu do umowy o ustanowienie hipoteki, będącej
czynnością prawną wyłącznie rozporządzającą, że analogicznie, jak czysto
rozporządzająca umowa przeniesienia własności nieruchomości, musi ona być
zawsze zawarta causa solvendi, tj. w wykonaniu określonego zobowiązania do
ustanowienia hipoteki. Jak wyżej wyjaśniono, okoliczności, w jakich dochodzi do
ustanowienia hipoteki, różnią się w istotny sposób od okoliczności obrotu prawem
własności. W praktyce umowa o ustanowienie hipoteki rzadko poprzedzana jest
8
zobowiązaniem się właściciela nieruchomości do ustanowienia hipoteki. Jeżeli zaś
już do takiego zobowiązania się właściciela nieruchomości dochodzi, to różni się
ono zasadniczo od wynikających z umowy zobowiązań do przeniesienia własności
nieruchomości, objętych hipoteza art. 156 k.c. W każdym razie zobowiązaniu temu
nie odpowiada zobowiązanie wierzyciela mającej podlegać zabezpieczeniu
wierzytelności, które mogłoby usprawiedliwiać uzyskanie przysporzenia w postaci
hipoteki, ani też nie można wnosić, że zobowiązanie właściciela nieruchomości jest
wyrazem zamiaru ustanowienia hipoteki causa donandi. Gdyby mimo wskazanych
różnic między okolicznościami, w jakich dochodzi do ustanowienia hipoteki,
a okolicznościami obrotu prawem własności, przyjąć na podstawie art. 156
w związku z art. 245 § 1 k.c., że umowa o ustanowienie hipoteki, tak jak czysto
rozporządzająca umowa przeniesienia własności nieruchomości, musi być zawsze
zawarta causa solvendi, większość spotykanych w praktyce umów o ustanowienie
hipoteki musiałaby być uznana za czynności prawne bezwzględnie nieważne, i tym
samym hipoteka utraciłaby praktyczne znaczenie jako środek zabezpieczenia
kredytu.
Nie ma także podstaw do uzależnienia ważności umowy o ustanowienie
hipoteki, wzorem niektórych przypadków czysto rozporządzającej umowy
przeniesienia własności ruchomości lub czysto rozporządzającej umowy przelewu
wierzytelności, od innej przyczyny niż wskazana w art. 156 k.c.
Należy podzielić pogląd, że wprowadzenie w odniesieniu do umowy
o ustanowienie hipoteki jako odrębnej przesłanki ważności przyczyny
przysporzenia jest równie bezzasadne jak w stosunku do umów zobowiązujących
do przeniesienia własności lub umów zobowiązujących do przeniesienia własności
wywierających jednocześnie skutek rozporządzający albo umów zobowiązujących
do przelewu wierzytelności (także takich, które wywierają jednocześnie skutek
rozporządzający) - czy w ogóle w stosunku do zdecydowanej większości czynności
prawnych zobowiązujących (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 września
2004 r., IV CK 712/03). Jeżeli treść umowy o ustanowienie hipoteki odpowiada
wymaganiom ustawy o księgach wieczystych i hipotece, to - podobnie jak
w przypadku umowy poręczenia o treści zgodnej z ustawą - nie istnieje potrzeba
odrębnego badania przyczyny wynikającego z tej umowy przysporzenia w celu
9
ustalenia jej ważności. Nie ma zatem podstaw do kwestionowania ważności
ustanowienia hipoteki dlatego, że umowa o ustanowienie hipoteki nie została
poprzedzona nawiązaniem stosunków prawnych między właścicielem
nieruchomości a wierzycielem hipotecznym, określających przyczynę wynikającego
z tej umowy przysporzenia.
Jedynie w tych, w praktyce rzadkich przypadkach, w których ustanowienie
hipoteki następuje w wykonaniu wynikającego z ustawy lub umowy zobowiązania
do ustanowienia hipoteki (oświadczenie właściciela nieruchomości zaciągającego
to zobowiązanie powinno być pod rygorem nieważności złożone w formie aktu
notarialnego – por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2000 r., V CKN 30/00,
OSNC 2001, nr 9, poz. 125), umowa o ustanowienie hipoteki zawierana jest causa
solvendi. Sytuacja ta przypomina zawarcie umowy sprzedaży o treści przyrzeczonej
w umowie przedwstępnej. Umowa ta mogłaby być ważnie zawarta nie tylko
w wykonaniu umowy przedwstępnej, nie ma też potrzeby odrębnego badania jako
przesłanki jej ważności przyczyny wynikającego z niej przysporzenia.
Ze względu na bezzasadność przytoczonych podstaw kasacyjnych Sąd
Najwyższy na podstawie art. 39814
oddalił skargę kasacyjną.