Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 17 listopada 2006 r., V CSK 253/06
W razie przelewu wierzytelności w celu zapłaty, zobowiązanie, dla
którego umorzenia przelew nastąpił, wygasa w chwili spełnienia przez
dłużnika przelanej wierzytelności świadczenia cesjonariuszowi.
Sędzia SN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
Sędzia SN Maria Grzelka
Sędzia SN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "P.C." S.A. w W. przeciwko "K.H.W."
S.A. w K. i "J.Z.S.J." S.A. w J. z udziałem interwenienta ubocznego "C.L." S.A. w W.
o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 17 listopada 2006 r.
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z
dnia 8 grudnia 2005 r.
oddalił skargę kasacyjną, zasądził od strony powodowej na rzecz pozwanego
"K.H.W." S.A. w K. kwotę 1800 zł, na rzecz pozwanych "J.Z.S.J." w J. kwotę 2700 zł
i na rzecz interwenienta ubocznego kwotę 1800 zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Strona powodowa "P.C." S.A. w W. domagała się zasądzenia od pozwanych,
"K.H.W." i "J.Z.S.J." S.A. w J. zapłaty kwoty 109 632,28 zł tytułem przewoźnego, z
zastrzeżeniem, że zapłata przez jednego pozwanego zwalania drugiego. Na
wniosek "J.Z.S.J." do sprawy w charakterze interwenienta ubocznego przystąpiła
"C.L." S.A. w W.
Sąd Apelacyjny po rozpoznaniu apelacji pozwanych i interwenienta
ubocznego wyrokiem z dnia 8 grudnia 2005 r. zmienił uwzględniający powództwo
wyrok Sądu Okręgowego z dnia 21 grudnia 2004 r. i oddalił powództwo wobec obu
pozwanych.
Z ustaleń wynika, że strona powodowa zawarła z "K.H.W." S.A. w K. m.in.
umowę przewozu potwierdzoną listem przewozowym. Odbiorcą przesyłki były
"J.Z.S.J.", które potwierdziły odbiór przesyłki bez zastrzeżeń. "K.H.W.", nadając
przesyłkę, wskazał w liście przewozowym jako płatnika Przedsiębiorstwo
Produkcyjno-Handlowo-Usługowe „P.”, spółkę z o.o. w K.
Spółkę „P.” (płatnika) łączyły ze stroną powodową (przewoźnikiem) trzy
umowy: umowa specjalna, umowa rozliczeniowa i umowa o zabezpieczenie
płatności przewozowych. Umowa specjalna przyznawała upust w odniesieniu do
stawek taryfy przewozowej towarowej.
"J.Z.S.J." zawarły umowę z interwenientem ubocznym, w której interwenient
uboczny zobowiązał się do świadczenia na rzecz "J.Z.S.J." usług spedycyjnych i
przeładunkowych „wraz z płatnościami dla przewoźnika”.
Interwenient uboczny zawarł z kolei umowę ze spółką „P.”, dotyczącą spedycji
węgla taborem kolejowym według stawek taryfy towarowej PKP z zastrzeżeniem
określonego upustu. W wykonaniu umowy zawartej z interwenientem ubocznym
spółka „P.” w dniu 23 grudnia 2002 r. wystawiła interwenientowi ubocznemu m.in.
fakturę na kwotę 109 909,13 zł, czyli na sumę dochodzoną w sprawie. Ponieważ
spółka „P.” nie przekazywała stronie powodowej uiszczanych jej przez
interwenienta ubocznego kwot odpowiadających należnościom przewozowym,
interwenient uboczny, zgodnie z umową łączącą go ze spółką „P.”, wstrzymał się ze
spełnianiem świadczeń do rąk spółki „P.”. Spółka „P.” swe wierzytelności wobec
interwenienta ubocznego o świadczenia, ze spełnianiem których interwenient
uboczny wstrzymał się, w łącznej kwocie 5 527 095 zł, przelała na stronę
powodową w dniu 30 grudnia 2002 r. Wykaz niezapłaconych faktur wystawionych
dla interwenienta ubocznego przez spółkę „P.” zawierał załącznik nr 1 do umowy
przelewu. Interwenient uboczny przelane wierzytelności zapłacił stronie powodowej
w dniu 24 stycznia 2003 r. (3 000 000 zł) i w dniu 27 stycznia 2003 r. (2 527 095 zł).
Strona powodowa otrzymane kwoty zaliczyła na poczet najdawniej wymagalnych
należności, o czym powiadomiła spółkę „P.” pismem z dnia 28 stycznia 2003 r.
Ponieważ zaliczenie to nie objęło należności w kwocie 109 909,13 zł, wynikającej z
umowy przewozu potwierdzonej listem przewozowym, strona powodowa zażądała
od pozwanych zapłaty należności.
Spór między stronami koncentrował się wokół tego, czy w okolicznościach
sprawy nastąpiło wygaśnięcie obowiązku pozwanych zapłaty stronie powodowej
przewoźnego, określonego w umowie przewozu potwierdzonej listem
przewozowym, na skutek zwolnienia pozwanych z tego obowiązku lub na skutek
zaspokojenia roszczenia strony powodowej przez interwenienta ubocznego.
O oddaleniu powództwa w stosunku do obu pozwanych zdecydowało
ustalenie przez Sąd Apelacyjny, że roszczenie strony powodowej o przewoźne legło
zaspokojeniu po dokonaniu przez spółkę „P.” przelewu na stronę powodową
wierzytelności przysługujących tej spółce wobec interwenienta ubocznego na
podstawie zawartej z nim umowy dotyczącej spedycji węgla. Z chwilą zapłaty
przelanych wierzytelności stronie powodowej przez interwenienta ubocznego doszło
do umorzenia także spornej należności przewozowej, jedną z zapłaconych
wierzytelności, objętych załącznikiem nr 1 do umowy przelewu, była bowiem
wierzytelność, którą spółka „P.” miała wobec interwenienta ubocznego w związku z
przewozem realizowanym przez stronę powodową. Wierzytelność ta łączyła się z
wykonywaniem przez interwenienta ubocznego za pośrednictwem spółki „P.” swych
obowiązków względem "J.Z.S.J." (odbiorcy przesyłki); na podstawie umowy
zawartej z "J.Z.S.J." interwenient uboczny był zobowiązany do dokonywania
rozliczeń ze stroną powodową (przewoźnikiem) na poczet przewoźnego.
Skarga kasacyjna strony powodowej została oparta na podstawie naruszenia
art. 65 § 2, art. 83 § 1 i 2, art. 451 § 2 i 3, art. 509 § 1, art. 774, 794 i 800 k.c., art.
22 ust. 1 i art. 24 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (jedn. tekst:
Dz.U. z 2002 r. Nr 76, poz. 694 ze zm. – dalej: „ust.rach.”), art. 53 §1 i art. 62 § 2
ustawy dnia 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (Dz.U. Nr 83, poz. 930
ze zm. – dalej: „k.k.s.”) oraz art. 328 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Do zapłaty przewoźnikowi wynagrodzenia jest zobowiązany przede wszystkim
nadawca przesyłki, czyli wysyłający (774 k.c.). Obowiązku tego nie musi wykonać
osobiście; może w szczególności przekazać zapłatę przewoźnego innej osobie
(płatnikowi) na zasadach określonych w art. 9211
i nast. k.c. W praktyce
ukształtowanej pod wpływem nieobowiązujących już przepisów szczególnych
uzależnia się przekazanie przewoźnego od w świetle kodeksu cywilnego
niewymaganej, ale dopuszczalnej zgody przewoźnika (odbiorcy przekazu). Ponadto
w sytuacji określonej w art. 51 ust. 1 ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. – Prawo
przewozowe (jedn. tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 50, poz. 601 ze zm. – dalej:
„Pr.przew.”) do długu, którego przedmiotem jest zapłata przewoźnego, przystępuje
kumulatywnie odbiorca przesyłki (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19 marca
1999 r., II CKN 231/98, OSNC 1999, nr 10, poz. 179, i z dnia 19 września 2002 r., II
CKN 1312/00, OSNC 2003, nr 12, poz. 168). Bez względu na aktualność motywów
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 października 2001, V CKN 500/00 (OSNC
2002, nr 7-8, poz. 90) nie ulega wątpliwości, że spełnienie świadczenia przez
jednego z tych dłużników powoduje wygaśnięcie również długu drugiego.
Sąd Apelacyjny – analogicznie jak Sąd Najwyższy w niektórych wyrokach
wydanych w podobnych sprawach – uznał, że z treści listu przewozowego nie
wynikało, iż strony umowy przewozu, przewidując wskazanie płatnika przez
nadawcę przesyłki, zwolniły nadawcę przesyłki z obowiązku zapłaty przewoźnego.
Wnioskowi takiemu, w ocenie Sądu Apelacyjnego, sprzeciwiał się również § 16 ust.
5 regulaminu przewozu przesyłek towarowych (RPT), którym posługuje się strona
powodowa. Według tego postanowienia regulaminu, w razie odmowy zapłaty przez
osobę, którą wskazał nadawca, przewoźne wraz z odsetkami uiszcza nadawca.
Nadawca ani odbiorca nie zostali – zdaniem Sądu Apelacyjnego – zwolnieni z
obowiązku zapłaty przewoźnego także na podstawie umów zawartych przez stronę
powodową ze spółką „P.” – płatnikiem (por. w szczególności wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 8 czerwca 2005 r., V CK 286/05, OSNC 2006, nr 5, poz. 87).
Nie było również – zdaniem Sądu Apelacyjnego – podstaw do dostrzegania w tych
umowach upoważnienia dla spółki „P.” do pobierania należności za przewóz w
imieniu strony powodowej, tj. ze skutkiem w postaci wygaśnięcia roszczenia strony
powodowej o przewoźne w razie zapłaty do rąk spółki „P.” przewoźnego przez
podmiot do tego zobowiązany (zob. art. 452 k.c.). Celem umów zawartych przez
stronę powodową ze spółką „P.” było jedynie usprawnienie rozliczeń z tytułu
przewozu. Nadawca przesyłki, którym był "K.H.W.", wskazując w liście
przewozowym jako płatnika spółkę „P.”, przekazał jej tylko zapłatę kwoty
przewoźnego na rzecz strony powodowej zgodnie z umową łączącą stronę
powodową ze spółką „P.”. Przyjęcie tego przekazu przez spółkę „P.”, choć
spowodowało powstanie wobec niej roszczenia strony powodowej o zapłatę
przekazanego świadczenia (art. 9212
§ 1 k.c.), nie zwolniło nadawcy ani odbiorcy
przesyłki z obowiązku zapłaty przewoźnego (por. art. 9215
k.c. oraz wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 19 września 2002 r., II CKN 1312/00).
Powyższe ustalenia i oceny, choć korzystne dla strony powodowej, nie
pozwalały na oddalenie apelacji, Sąd Apelacyjny trafnie bowiem stwierdził
zaspokojenie dochodzonego w sprawie roszczenia na skutek zapłaty przez
interwenienta ubocznego stronie powodowej przelanej na nią wierzytelności, którą
spółka „P.” miała wobec interwenienta ubocznego w związku z przewozem
wykonanym przez stronę powodową zgodnie z listem przewozowym.
Z ustaleń wynika, że w świetle przyjętego systemu rozliczeń (płatności),
przewoźne miało ostatecznie w całości obciążyć tylko jednego z dłużników
zobowiązanych do zapłaty stronie powodowej, tj. odbiorcę przesyłki, czyli "J.Z.S.J."
Jednym z ogniw przyjętego systemu płatności przewoźnego była umowa pomiędzy
interwenientem ubocznym a spółką „P.”, na podstawie której interwenient uboczny
był zobowiązany do uiszczenia spółce „P.” m.in. równowartości przewoźnego,
należnego stronie powodowej za przewóz dokonany zgodnie z listem
przewozowym. Kwotę na ten cel interwenient uboczny powinien otrzymać i otrzymał
od "J.Z.S.J." na podstawie zawartej z nimi umowy. Interwenient uboczny miał więc
roszczenie o zapłatę równowartości spornego przewoźnego wobec "J.Z.S.J.",
wynikające z zawartej z nimi umowy oraz był zobowiązany do zapłaty
równowartości spornego przewoźnego spółce „P.” na podstawie zawartej z nią
umowy; temu zobowiązaniu interwenienta ubocznego odpowiadało roszczenie
spółki „P.”. Żadnego ze wskazanych roszczeń nie można utożsamiać z roszczeniem
strony powodowej o sporne przewoźne wobec "K.H.W." i "J.Z.S.J." Wskazane
roszczenia, podobnie zresztą jak roszczenie strony powodowej względem spółki
„P.” jako płatnika, miały podstawy w odrębnych umowach, różnych od źródeł
roszczenia strony powodowej o przewoźne. Różniły się od roszczenia strony
powodowej o przewoźne także tym, że kwoty, na które opiewały, nie miały
definitywnie wejść do majątku podmiotu uprawnionego do ich otrzymania. Po
dokonaniu zapłaty na rzecz podmiotu uprawnionego powinien on otrzymaną kwotę
zgodnie z ustanowionym systemem płatności „przekazać dalej”, tak aby mogła ona
być ostatecznie użyta dla zaspokojenia roszczenia strony powodowej o przewoźne.
Dlatego roszczenia te, mimo swej prawnej odrębności, miały ścisły funkcjonalny
związek z roszczeniem strony powodowej o przewoźne.
Zawarte w skardze kasacyjnej twierdzenia, że według Sądu Apelacyjnego
przelew dokonany przez spółkę „P. miał za przedmiot wynikające z umowy
przewozu wierzytelności o przewoźne, czyli wierzytelności, które już przysługiwały
stronie powodowej, rozmijają się zatem z ustaleniami stanowiącymi podstawę
wyroku Sądu Apelacyjnego. Podniesione przez skarżącą zarzuty naruszenia art.
774 i 800 k.c. przez przyjęcie, że spółce „P.” – niebędącej przewoźnikiem
wykonującym przewozy w ramach swego przedsiębiorstwa – mogła z mocy umowy
łączącej ją z interwenientem ubocznym przysługiwać wierzytelność o przewoźne, są
więc bezprzedmiotowe. Użycie przez Sąd Apelacyjny zwrotów mówiących o
„należnościach za przewozy objęte umową” spółki „P.” z interwenientem ubocznym
nie było wyrazem uznania przez ten Sąd wspomnianej umowy za umowę przewozu,
a wspomnianych należności za przewoźne, lecz jedynie podkreśleniem ich
wskazanych wyżej związków z umową przewozu zawartą przez stronę powodową.
Dotyczyło ono zresztą wszystkich transakcji „okołoprzewozowych” objętych sprawą
i przejawiało się użyciem przez Sąd Apelacyjny np. jeszcze zwrotów mówiących o
pobieraniu przez spółkę „P.” „należności przewozowych” lub o regulowaniu przez
nią „należności za przewóz”. (...)
Ze względu na to, że wierzytelność, którą spółka „P.” miała do interwenienta
ubocznego w związku z przewozem wykonanym przez stronę powodową zgodnie z
listem przewozowym, zachowywała odrębność w stosunku do wierzytelności o
wynagrodzenie za ten przewóz, przysługującej stronie powodowej wobec "K.H.W." i
"J.Z.S.J.", nie istniały w świetle art. 509 § 1 k.c. przeszkody do przelewu
wspomnianej wierzytelności spółki „P.” na stronę powodową. Przelew dokonany w
dniu 30 grudnia 2002 r. przez spółkę „P.” na rzecz strony powodowej stanowił
klasyczny przypadek, szeroko uznawanego we współczesnych systemach
prawnych oraz niewątpliwie możliwego również w świetle prawa polskiego,
przelewu w celu zapłaty (cessio solutionis causa), tj. przelewu następującego dla
wykonania określonego zobowiązania zamiast przewidzianego treścią tego
zobowiązania świadczenia. Zobowiązanie, o którym mowa, nie wygasa, jak w
przypadku przelewu w miejsce wykonania (cesio in solutum) lub odnowienia ze
zmianą dłużnika (art. 506 § 1 k.c.), już w chwili dokonania przelewu, lecz dopiero w
chwili spełnienia świadczenia przez dłużnika przelanej wierzytelności. Dopóki zatem
dłużnik przelanej wierzytelności nie spełni świadczenia na rzecz cesjonariusza,
dopóty cesjonariuszowi przysługuje, analogicznie jak w sytuacji określonej w art.
506 § 2 k.c., zarówno wierzytelność nabyta, jak i wynikająca z zobowiązania, dla
którego wykonania przelew nastąpił. Na wskazany charakter umowy przelewu
zawartej w dniu 30 grudnia 2002 r. wskazywała – zgodnie z art. 65 § 2 k.c. –
klauzula tej umowy mówiąca o potrąceniu całej kwoty, na którą opiewały
przeniesione wierzytelności, z „zobowiązaniami” spółki „P.” do strony powodowej
„za przewoźne”. Wywody skarżącej, że podstawę przelewu dokonanego w dniu 30
grudnia 2002 r. stanowiła umowa sprzedaży wierzytelności objętych załącznikiem nr
1 za cenę równą kwocie, na którą wierzytelności te opiewały, nie mają oparcia w
ustaleniach stanowiących podstawę zaskarżonego wyroku. Należy podkreślić, że
ani w uzasadnieniu tego wyroku, ani w tekście umowy przelewu, nie występują
używane przez skarżącą w odniesieniu do rozpatrywanego przelewu terminy
„sprzedaż” i „cena”.
Dokonanie przez spółkę „P.” w ramach umowy zawartej w dniu 30 grudnia
2002 r. przelewu na stronę powodową wierzytelności, którą spółka „P.” miała do
interwenienta ubocznego w związku z przewozem wykonanym przez stronę
powodową, w celu wykonania wierzytelności strony powodowej o wynagrodzenie za
ten przewóz, i uiszczenie przelanej wierzytelności przez interwenienta ubocznego
stronie powodowej, w pełni więc uzasadniały przyjęte przez Sąd Apelacyjny
umorzenie z chwilą zapłaty przez interwenienta ubocznego nie tylko przelanej
wierzytelności, ale i tej wierzytelności strony powodowej, dla której wykonania
przelew nastąpił. Stronie powodowej przysługiwało roszczenie o zapłatę
przewoźnego nie tylko wobec "K.H.W." i "J.Z.S.J.", ale i – na skutek przyjęcia przez
nią przekazu – wobec spółki „P.”. W omawianej sytuacji zapłata dokonana przez
interwenienta ubocznego spowodowała wygaśnięcie czterech, powiązanych
funkcjonalnie, mających na celu zaspokojenie tych samych interesów,
wierzytelności strony powodowej; oprócz wierzytelności przelanej, trzech
wierzytelności wcześniej jej przysługujących. Chodzi tu zatem o sytuację podobną
do przypadków występujących w obrocie wekslowym, w których np. jedna zapłata
przez akceptanta powoduje wygaśnięcie nie tylko jego zobowiązania, ale i
zobowiązań wszystkich pozostałych dłużników wekslowych.
Ścisłe powiązanie w zawartej w dniu 30 grudnia 2002 r. umowie przelewu w
celu zapłaty jednej z przelanych wierzytelności z dochodzoną należnością
wykluczyło zastosowanie art. 451 § 2 i 3 k.c. w odniesieniu do świadczenia
stanowiącego całkowitą zapłatę tej wierzytelności.
Stanowisko o umorzeniu dochodzonej należności w następstwie zapłaty
przelanych wierzytelności na rzecz strony powodowej jest zgodne co do rezultatu z
rozstrzygnięciami Sądu Najwyższego w podobnych sprawach (por. wyroki z dnia 19
kwietnia 2006 r., V CSK 35/06, nie publ., z dnia 20 lipca 2006 r., V CSK 115/06, nie
publ. i z dnia 6 października 2006 r., V CSK 147/06, nie publ.).
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę
kasacyjną strony powodowej.