Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 320/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 grudnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
Protokolant Bogumiła Gruszka
w sprawie z powództwa G.S.
przeciwko Wojskowej Agencji Mieszkaniowej
o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 6 grudnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 18 stycznia 2007 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powódki na rzecz
pozwanej kwotę 1.800 zł (jeden tysiąc osiemset) tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powódka G.S. domagała się pozbawienia tytułu wykonawczego - nakazu
zapłaty wydanego przez Sąd Okręgowy w L. w dniu 7 maja 2004 r. przeciwko
mężowi powódki T.S. i zaopatrzonego w klauzulę wykonalności nadaną także
przeciwko powódce - wykonalności w części zasądzającej odsetki przekraczające
wysokość odsetek ustawowych. Wyrokiem z dnia 31 sierpnia 2006 r. Sąd
Okręgowy w L. uwzględnił powództwo częściowo i pozbawił wskazany przez
powódkę tytuł wykonawczy wykonalności w stosunku do powódki w części
zasądzającej odsetki przekraczające 0,2% za każdy dzień zwłoki. W pozostałej
części powództwo zostało oddalone.
Apelację powódki od tego wyroku, w której domagała się pozbawienia tytułu
wykonawczego wykonalności w większym zakresie – co do odsetek
przekraczających podwójną wysokość odsetek ustawowych - oddalił Sąd
Apelacyjny wyrokiem z 18 stycznia 2007 r.
U podstaw rozstrzygnięcia legły następujące ustalenia obydwu Sądów:
W dniu 19 września 2001 r. pozwana WAM zawarła z mężem powódki, T.S.,
umowę najmu lokalu użytkowego. W § 4 pkt 5 umowy strony zastrzegły odsetki za
opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego przez najemcę w wysokości
0,3% za każdy dzień zwłoki. Ponieważ T.S. nie regulował w terminie opłat
czynszowych, wynajmujący wystąpił do sądu, uzyskując nakaz zapłaty w
postępowaniu upominawczym, zasądzający od T.S. kwotę 46.440,98 zł z
odsetkami w wysokości 0,3% za każdy dzień zwłoki od poszczególnych kwot i dat
wskazanych w tym nakazie oraz kosztami postępowania. Nakaz został zaopatrzony
w dniu 3 listopada 2005 r. w klauzulę wykonalności przeciwko małżonce dłużnika,
powódce G.S., z ograniczeniem jej odpowiedzialności do majątku objętego
wspólnością majątkową małżeńską. W dniu 9 grudnia 2005 r. komornik powiadomił
powódkę o wszczęciu przeciwko niej egzekucji na podstawie powyższego tytułu
wykonawczego.
Powódka w wytoczonym powództwie przeciwegzekucyjnym podnosiła,
iż egzekwowane roszczenie nie należy się pozwanemu w rozmiarze wskazanym
3
w zwalczanym tytule wykonawczym, z uwagi na rażąco wygórowaną wysokość
odsetek. Obydwa Sądy, rozpatrując powództwo w oparciu o art. 840 § 1 pkt 3
k.p.c., podzieliły częściowo zapatrywania powódki uznając, iż postanowienia § 4 pkt
5 umowy najmu w przedmiocie odsetek za zwłokę w wysokości 0,3% za każdy
dzień, stanowią naruszenie zasady swobody umów. Zapis ten jest bowiem
sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, gdyż są to odsetki rażąco
wygórowane. Sądy zaznaczyły, że w chwili zawierania omawianej umowy najmu
nie obowiązywał jeszcze przepis art. 359 § 21
k.c., określający maksymalną
wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej, jednak treść tego przepisu
można odnieść jako wskazówkę do okoliczności istniejących w chwili zawierania
umowy i w ten sposób uzyskać orientacyjną wysokość odsetek maksymalnych,
jakie strony umowy mogły uzgodnić bez popadania w sprzeczność z zasadami
współżycia społecznego. Granicę swobody kontraktowania przewidzianej w art.
3531
k.c. wyznaczają bowiem, poza przepisami prawa także zasady współżycia
społecznego (art. 58 k.c.). Kryterium określania wysokości odsetek maksymalnych
jest obecnie stopa kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego, którego
4-krotność stanowi pułap tych odsetek. W dniu zawarcia umowy najmu
(19.09.2001 r.) stopa kredytu lombardowego NBP wynosiła 18,5% w stosunku
rocznym. Przy analogicznym zastosowaniu art. 359 § 21
k.c. wysokość odsetek
maksymalnych kształtowałaby się na poziomie 74% w stosunku rocznym, przy
odsetkach ustawowych w wysokości 30% w stosunku rocznym. Odsetki umowne
przewidziane przez strony w umowie w wysokości 0,3% za każdy dzień zwłoki
oznaczały stopę 109,5% w stosunku rocznym. Takie odsetki Sądy uznały za rażąco
wygórowane, a postanowienia umowy w tym zakresie - za naruszające zasady
współżycia społecznego. W ocenie obydwu Sądów wysokość odsetek umownych
nie powinna przekraczać 0,2% za każdy dzień zwłoki i do takiej wielkości odsetek
Sądy ograniczyły odpowiedzialność powódki. Żądanie pozbawienia tytułu
wykonawczego wykonalności w większym zakresie Sądy uznały za pozbawione
podstaw.
Sąd Apelacyjny przychylił się do poglądu, że zgodność postanowień umowy
z przepisami prawa i zasadami współżycia społecznego winna być dokonana
według stanu na dzień jej zawarcia. W jego ocenie nie ma powodów do przyjęcia,
4
że skoro na dzień orzekania przez Sąd Okręgowy odsetki maksymalne były
dwukrotnie wyższe niż odsetki umowne, to stosunek ten powinien wyznaczać
wysokość odsetek umownych w umowie, stanowiącej podstawę rozważań, gdyż
byłoby to zawężenie granic swobody kontraktowej stron (i to prowadzących
działalność gospodarczą), nie znajdujące uzasadnienia w przepisach prawa,
a także oderwane od realiów w jakich strony te funkcjonowały. Odsetki ustalone na
wyższym poziomie niż odsetki ustawowe pełniły funkcję dyscyplinującą, a także
kompensacyjną. Sąd II instancji zwrócił uwagę, że postanowienie umowne
o wysokości odsetek uzgodnione zostało w momencie, kiedy można było
przewidzieć, że odsetki ustawowe będą ulegały zmianom, chociaż kierunek tych
zmian trudny był do przewidzenia. Tej treści zastrzeżenie nie pozbawiało jednak
stron możliwości wprowadzenia później zmian do umowy, ani wykorzystania innych
środków prawnych do skorygowania jej treści.
W skardze kasacyjnej powódka zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego
w części oddalającej jej apelację i orzekającej o kosztach procesu.
Jako podstawę skargi kasacyjnej powódka wskazała naruszenie prawa
materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), a konkretnie art. 3531
k.c. oraz 58 § 2 k.c.
w związku z art. 359 § 1 k.c. poprzez ich błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie polegające na uznaniu, że w okolicznościach rozpatrywanej sprawy
nie było sprzeczne z zasadą swobody umów, ograniczoną zasadami współżycia
społecznego, zastrzeżenie na rzecz pozwanego w umowie najmu odsetek
za zwłokę w zapłacie czynszu albo innych świadczeń pieniężnych w wysokości
wyższej niż dwukrotność odsetek ustawowych, a w konsekwencji naruszenie
art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c. poprzez odmowę uznania, że wierzycielowi nie należą się
odsetki ponad dwukrotność stopy odsetek ustawowych i odmowę pozbawienia
tytułu wykonawczego w tej części wykonalności .
We wnioskach powódka domagała się uchylenia zaskarżonego wyroku
we wskazanym zakresie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
drugiej instancji wraz z pozostawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach
procesu za postępowanie kasacyjne; ewentualnie uchylenia powyższego wyroku,
uwzględnienia apelacji i zmiany wyroku Sądu Okręgowego w L. w sposób
5
wskazany we wnioskach apelacyjnych oraz zasądzenie kosztów postępowania
ze skargi kasacyjnej.
Pozwana wniosła o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie na jej rzecz
kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna powódki nie może zostać uwzględniona, zaskarżone
orzeczenie nie narusza bowiem wskazanych przez skarżącą przepisów.
Sądu obydwu instancji trafnie przyjęły, że przy ocenie prawidłowości
postanowień zawartej umowy decydujący jest stan prawny i okoliczności faktyczne
istniejące w momencie jej zawierania. W tym wypadku istotą problemu jest bowiem,
czy konkretne postanowienia w ogóle mogły zostać w tej umowie zawarte, a zatem
czy mogły zaistnieć wraz z powstaniem stosunku umownego. Późniejsze zmiany
stanu prawnego i innych okoliczności, w jakich umowa była realizowana,
podlegałyby już bowiem ocenie nie w kategoriach swobody kontraktowania
(art. 3531
k.c.) ani też dopuszczalnych granic treści czynności prawnej (art. 58 k.c.)
lecz pod kątem zgodności wykonywania umowy z zasadami współżycia
społecznego (art. 5 k.c.). Wzajemny stosunek między tymi normami Sąd Najwyższy
wyjaśnił w uzasadnieniu wyroku z dnia 8 stycznia 2003 r. (II CKN 1097/00, OSNC
2004/4/55).
Ewentualne nadużycie prawa przy wykonywaniu umowy nie mogłoby zaś
uzasadniać powództwa opozycyjnego (por. wyrok Sądu Najwyższego z 27 stycznia
1999 r., II CKN 151/98, OSNC 1999/7-8/134).
Kontrola prawidłowości postanowień umownych o wysokości odsetek oparta
została na słusznym założeniu, że - chociaż w czasie zawierania umowy nie
obowiązywały przepisy ograniczające maksymalną stopę odsetkową, a przepis
przejściowy (art. 5) ustawy z 7 lipca 2005 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz
zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 157, poz. 1316) nakazywał stosować
nowe przepisy do czynności prawnych dokonanych po wejściu w życie ustawy -
treść nowego art. 359 § 21
k.c. może stanowić przesłankę dokonywanej w toku
procesu oceny, czy konkretne odsetki umowne mieściły się w dozwolonej stronom
swobodzie kształtowania treści stosunku prawnego, czy też nie. Taki kierunek
6
interpretacji wskazał także Sąd Najwyższy w nie publikowanym wyroku z dnia
4 listopada 2005 r. (V CK 162/05). Oczywiste jest, że będzie to jedynie jedna
ze wskazówek, podlegająca ocenie na tle całokształtu postanowień umownych, na
co słusznie zwrócił uwagę Sąd II instancji, (tak też Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
23 czerwca 2005 r., II CK 742/04, Lex nr 180873).
Przyjęta w niniejszej sprawie wysokość odsetek, które winny być
przedmiotem egzekucji prowadzonej z majątku wspólnego dłużnika i jego małżonki,
we właściwy sposób uwzględnia obowiązek zapewnienia małżonkowi dłużnika
należytej ochrony jego praw. Zbliżona jest do podwójnej wysokości odsetek
ustawowych z momentu zawierania umowy, co uznać należy za uzasadnione
zabezpieczenie płatności w wypadku stosunku prawnego o charakterze trwałym,
zwłaszcza w wypadku, kiedy odsetki dotyczyły zwłoki, a nie opóźnienia w płatności.
Dyskusyjne jest natomiast, czy w ramach powództwa wytoczonego na
podstawie z art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c. powódka mogła podnieść zarzuty oparte na
kwestionowaniu ważności postanowień umownych, co do których nie było żadnych
przeszkód, by podniósł je dłużnik w toku sporu, w którym wydany został tytuł
wykonawczy obejmujący sporne odsetki. Cytowany przepis pozwala małżonkowi
skorzystać z zarzutów z własnego prawa oraz z zarzutów, których nie mógł
wcześniej podnieść jego małżonek. Tymczasem niewątpliwie dłużnik mógł był
podnieść zarzut zastrzeżenia nadmiernych odsetek, gdyby wdał się w spór, czego
jednak nie uczynił. Ponieważ jednak skargę kasacyjną wniosła powódka, a Sąd
Najwyższy rozpoznaje sprawę w postępowaniu kasacyjnym – o ile nie zachodzi
nieważność postępowania - tylko w granicach podstaw kasacyjnych (art. 39813
§ 1
k.p.c.), rozważania ograniczyć należało do zarzutów wskazanych przez skarżącą.
W sytuacji, kiedy zgłoszona podstawa skargi okazała się nieuzasadniona,
skargę kasacyjną należało oddalić na podstawie art. 39815
k.p.c.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego wynika z postanowień art.
98 § 1 i 3 oraz art. 391 § 1 k.p.c. w zw. z art. 39821
k.p.c.