Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 349/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 grudnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa J.P.
przeciwko W.P. i M.P.
o ustalenie nie istnienia małżeństwa,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 11 grudnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 18 grudnia 2006 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Powódka J.P. w pozwie skierowanym przeciwko W.P. i M.P. domagała się
ustalenia nie istnienia małżeństwa pozwanych, stwierdzonego aktem małżeństwa
odtworzonym postanowieniem Sądu Okręgowego w O. z dnia 21 maja 1949 r.
Kurator ustanowiony dla nieznanej z miejsca pobytu pozwanej M.P.
pozostawił powództwo do uznania Sądu, a kurator ustanowiony dla zmarłego
pozwanego W.P. uznał powództwo.
Sąd Okręgowy w Ł. wyrokiem z dnia 12 października 2005 r. oddalił
powództwo i orzekł o kosztach procesu, przyjmując za podstawę rozstrzygnięcia
następujące ustalenia faktyczne i rozważania prawne.
W.P. był żołnierzem Armii Generała Andersa. W dniu 23 kwietnia 1943 r.
zawarł związek małżeński z M.M. w miejscowości L., położonej obecnie na
terytorium Białorusi. Po zakończeniu działań wojennych W.P. pozostał w Anglii, a
M.P. w Polsce. W.P. nie posiadała metryki ślubu, dlatego też w marcu 1949 r.
wystąpiła z wnioskiem o odtworzenie aktu małżeństwa. Sąd Okręgowy w O.
postanowieniem z dnia 21 maja 1949 r. odtworzył akt małżeństwa, następującej
treści: „W miejscowości L. woj. N. w Urzędzie Stanu Cywilnego w dniu 23 kwietnia
1943 r. zawarty został związek małżeński między W.P., synem S.P. i J.M.
urodzonym dnia 29 kwietnia 1916 r. w N. woj. N., stanu wolnego oraz M.M., córką
W.M. i M.S., urodzoną dnia 23 czerwca 1922 r. w N., stanu wolnego”. Odtworzony
akt małżeństwa został wpisany do księgi małżeństw w Urzędzie Stanu Cywilnego
w Ł. Po uzyskaniu odpisu aktu małżeństwa M.P. wyjechała do Wielkiej Brytanii, do
męża. Z małżeństwa pozwanych urodziło się czworo dzieci – trzech synów i córka.
Powódka poznała pozwanego za pośrednictwem znajomych.
Dowiedziała się od nich, że pozwany poszukuje kobiety, która mogłaby
zaopiekować się nim na starość. W dniu 31 grudnia 1992 r. powódka i pozwany
zawarli związek małżeński w Hrabstwie West Sussex. W marcu 1993 r. pracownik
Urzędu Imigracyjnego okazał pozwanemu odpis aktu jego małżeństwa z M.M. Po
pewnym czasie nakazano powódce opuszczenie Wielkiej Brytanii, bowiem jej
małżeństwo z pozwanym okazało się bigamiczne. Po powrocie do Polski powódka
3
złożyła wniosek w Urzędzie Stanu Cywilnego w Z. o wpisanie aktu małżeństwa
sporządzonego za granicą do księgi stanu cywilnego. Wniosek ten został
uwzględniony i w dniu 24 listopada 1993 r. sporządzono odpis aktu małżeństwa
powódki z pozwanym.
Sąd Okręgowy uznał, że powódka nie wykazała prawdziwości swojego
twierdzenia, iż faktycznie nie doszło do zawarcia małżeństwa pomiędzy pozwanymi
w 1943 r. Twierdzeniu temu przeczy materiał dowodowy zgromadzony
w postępowaniu przed Sądem Okręgowym w O., w postępowaniu wyjaśniającym
prowadzonym w latach 1994-1995 z inicjatywy powódki przez Prokuraturę
Rejonową w Z., jak również w sprawie niniejszej.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 18 grudnia 2006 r. oddalił apelację powódki
od wyroku Sądu Okręgowego, aprobując przyjęte za podstawę zaskarżonego
wyroku ustalenia i wnioski. Sąd Apelacyjny podkreślił, że postępowanie przed
Sądem Okręgowym w O. przeprowadzone zostało w sposób zgodny z przepisami
dekretu z dnia 22 października 1947 r. o ustalaniu treści sporządzonych za granicą
aktów stanu cywilnego (metryk) obywateli polskich (Dz.U. Nr 65, poz. 392 ze zm.)
i zgromadzone w tym postępowaniu dowody ocenione zostały w rozpoznawanej
sprawie przez Sąd pierwszej instancji prawidłowo. Wskazał, że uzyskana przez
powódkę w toku postępowania apelacyjnego z białoruskiego MSZ informacja
stwierdzająca brak możliwości sprawdzenia w księgach z aktami ślubów,
czy pozwani zawarli związek małżeński w 1943 r., z uwagi na nieprzechowywanie
tych ksiąg za okres do 1945 r., potwierdza trafność powyższej oceny. Informacja ta
nie jest bowiem sprzeczna z treścią wyjaśnień udzielonych wcześniej Ambasadzie
Wielkiej Brytanii prze Oddział Konsularny MSZ Republiki Białorusi w przedmiocie
braku zapisów o zawarciu przez pozwanych małżeństwa w aktach rejestracji
małżeństw.
W skardze kasacyjnej powódka wniosła o uchylenie wyroku Sądu
Apelacyjnego i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania, bądź
też o uchylenie tego orzeczenia i uwzględnienie powództwa.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzuciła naruszenie art. 1, art. 6
i art. 7 dekretu z dnia 22 października 1947 r. o ustalaniu treści sporządzonych za
4
granicą aktów stanu cywilnego (metryk) obywateli polskich przez ich błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, art. 6 k.c. przez jego niewłaściwe
zastosowanie oraz art. 2 k.r.o. przez jego niezastosowanie.
Drugą podstawę kasacyjną skarżąca wypełniła zarzutami naruszenia art. 233
w zw. z art. 391 k.p.c., art. 244 w zw. z art. 391 k.p.c. i art. 227 w zw. z art. 391
k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Występując z powództwem o ustalenie nie istnienia małżeństwa pomiędzy
pozwanymi W.P. a M.P. powódka wskazała, że fakt zawarcia małżeństwa przez te
osoby, stwierdzony aktem małżeństwa, którego treść została ustalona
prawomocnym postanowieniem Sądu Okręgowego w O. z dnia maja 1941 r., w
rzeczywistości nie miał miejsca. Powódka nie kwestionowała zatem przesłanek
zawarcia małżeństwa określonych w art. 1 k.r.o., ale zaprzeczała temu zdarzeniu
twierdząc, że akt małżeństwa został sporządzony (ustalona została jego treść),
mimo, że zawarcie małżeństwa nie nastąpiło.
Takie ukształtowanie podstawy faktycznej powództwa nakazywało przede
wszystkim rozważyć, czy w oparciu o nią powódka mogła skutecznie domagać
ustalenia nieistnienia małżeństwa.
Zgodnie z art. 2 k.r.o., jeżeli mimo niezachowania przepisów artykułu
poprzedzającego został sporządzony akt małżeństwa, każdy, kto ma w tym interes
prawny, może wystąpić z powództwem o ustalenie nieistnienia małżeństwa.
Według zaś art. art. 30 pkt 1 ustawy z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach
stanu cywilnego (tekst jedn.: Dz.U z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 ze zm.; dalej:
„u.a.s.c.”) akt stanu cywilnego unieważnia się, jeżeli stwierdza on zdarzenie
niezgodne z prawdą. O unieważnieniu aktu stanu cywilnego orzeka sąd
w postępowaniu nieprocesowym, na wniosek osoby zainteresowanej, prokuratora
lub kierownika urzędu stanu cywilnego (art. 33 u.a.s.c.).
W judykaturze i piśmiennictwie, na gruncie wzajemnych relacji pomiędzy
obydwoma wymienionymi postępowaniami, ugruntował się pogląd, zgodnie
z którym, w przypadku, gdy istnieje akt małżeństwa, właściwą drogą do
zakwestionowania faktu złożenia przez wskazane w nim osoby oświadczeń
5
o zawarciu małżeństwa, jest zgłoszenie żądania unieważnienia aktu małżeństwa
w postępowaniu nieprocesowym na podstawie art. 30 pkt 1 u.a.s.c. W sytuacji
natomiast, gdy podnoszona jest kwestia, czy małżeństwo - mimo złożenia
wzmiankowanych oświadczeń - zostało zawarte w rozumieniu art. 1 k.r.o.,
właściwa jest droga procesu cywilnego o ustalenie nie istnienia małżeństwa
(por. uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 1994 r., III CZP
65/94, OSNC 1994, nr 12, poz. 231, postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 19
lutego 2003 r., V CKN 1788/00, nie publ. oraz postanowienia Sądu Najwyższego
z dnia 26 marca 1992 r., I CRN 20/92, OSP 1992, nr 2, poz. 2). Skład orzekający
pogląd powyższy w pełni aprobuje. Przyjęcie tego zapatrywania wyklucza
możliwość skutecznego podważenia w drodze powództwa o ustalenie nieistnienia
małżeństwa aktu małżeństwa ustalonego przez sąd na podstawie art. 32 u.a.s.c.,
czy też – jak miało to miejsce w rozpoznawanej sprawie – na podstawie art. 1
dekretu z dnia 22 października 1947 r. o ustalaniu treści sporządzonych za granica
aktów stanu cywilnego (metryk) obywateli polskich.
Podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty, skonstruowane na podstawie
odmiennych założeń, nie mogą być więc uznane za usprawiedliwione.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy uznając, że zaskarżone
orzeczenie mimo błędnego uzasadnienia odpowiada prawu, na podstawie art.
39814
orzekł, jak w sentencji.