Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 360/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 grudnia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa Zakładów Chemicznych "P.(...)" Spółki Akcyjnej w P.
przeciwko Spółdzielni Kółek Rolniczych w Z.(...) w likwidacji, Spółdzielni Kółek
Rolniczych w T. w likwidacji, Spółdzielni Usług Rolniczych w Z. i Spółdzielni Kółek
Rolniczych w B.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 12 grudnia 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej Spółdzielni Usług Rolniczych w Z. od wyroku Sądu
Apelacyjnego z dnia 27 września 2007 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w S. wyrokiem z dnia 12 grudnia 2003 r. zasądził solidarnie od
pozwanych Spółdzielni Usług Rolniczych w Z.(...) w likwidacji, Spółdzielni Kółek
Rolniczych w T., Spółdzielni Usług Rolniczych w Z. oraz Spółdzielni Kółek Rolniczych w
2
B. na rzecz powódki Zakładów Chemicznych w „P.(...)” Spółki Akcyjnej w P. kwotę
794.916,45 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 12 sierpnia 1998 r., umorzył
postępowanie w zakresie żądania zapłaty przez tych pozwanych kwoty 10.000 zł i orzekł
o kosztach procesu. Rozstrzygnięcie to oparte zostało na następujących ustaleniach i
wnioskach.
Zakład Produkcyjno-Handlowy „P.(...)” spółka z ograniczoną odpowiedzialnością
w Warszawie w likwidacji (następnie w upadłości) kupowała od powódki nawozy
sztuczne, które odsprzedawała swoim kontrahentom, m.in. pozwanym Spółdzielniom. W
celu zabezpieczenia wierzytelności powódki wynikających z umów sprzedaży nawozów
spółka „P.(...)” w dniu 18 lipca 1997 r. wystawiła weksel własny in blanco z klauzulą bez
protestu. Na odwrotnej stronie weksla po słowie „poręczyciele” podpisy złożyły osoby
upoważnione do reprezentowania pozwanych Spółdzielni, opatrując je stosownymi
pieczęciami. W pisemnej deklaracji wekslowej z dnia 18 lipca 1997 r. wystawca weksla
upoważnił powódkę (remitenta) do wypełnienia weksla „w każdym czasie w razie zwłoki
w zapłacie należności do wysokości zaległości wraz z ustawowymi odsetkami zwłoki i
egzekwowania beż protestu tak ustalonej kwoty” oraz do opatrzenia weksla datą
płatności według swego uznania. Deklaracja wekslowa została podpisana przez te same
osoby, które w imieniu pozwanych poręczyły zobowiązanie wekslowe. Weksel został
uzupełniony przez powódkę na kwotę 804.916,45 zł (obejmującą nie uregulowaną przez
wystawcę należność główną za zakupione nawozy w kwocie 605.975,68 zł oraz odsetki
za opóźnienie w zapłacie w kwocie 173.760,19 zł) z terminem płatności na dzień 27
lipca 1998 r. w siedzibie powódki i przedstawiony do zapłaty. Wystawca zapłacił
powódce przed terminem płatności weksla 10.000 zł. Pozostała część sumy wekslowej
nie została uregulowana przez zobowiązanych. Powódka cofnęła powództwa w zakresie
żądania zapłaty kwoty uiszczonej przez wystawcę weksla.
Sąd Okręgowy wskazał, że stosownie do art. 47 Prawa wekslowego poręczyciel
wekslowy dopowiada wobec posiadacza weksla solidarnie z wystawcą. Nie może on
przy tym korzystać z zarzutów, które mógłby wysunąć ten, za kogo poręczył.
Zobowiązanie poręczyciela wekslowego ma charakter samodzielny i abstrakcyjny,
niezależny od umowy łączącej go z osobą, za którą poręczył. Poręczenie udzielone
przez pozwane Spółdzielnie było skuteczne i nie zostało ograniczone do oznaczonej
wysokości, wobec czego ponoszą one odpowiedzialność za cały dług wystawcy do
wysokości sumy wekslowej. Z tych też względów Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo
w zmodyfikowanym kształcie i umorzył postępowanie w pozostałej części.
3
Sąd Apelacyjny, na skutek apelacji pozwanej Spółdzielni Kółek Rolniczych w Z.,
wyrokiem z dnia 27 września 2007 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że
zasądzone od skarżącej świadczenie rozłożył na raty miesięczne w kwocie po 15.000 zł
płatne do 28-go każdego miesiąca, oddalił apelację w pozostałej części i orzekł o
kosztach procesu za drugą instancję. Sąd Apelacyjny zaaprobował w całej rozciągłości
ustalenia faktyczne przyjęte za podstawę zaskarżonego wyroku. Podzielił też ostateczną
ocenę zasadności powództwa. Wprawdzie nie zgodził się ze stanowiskiem Sądu
pierwszej instancji, że poręczyciel wekslowy nie może powoływać się na wypełnienie
weksla in blanco niezgodnie z porozumieniem wekslowym, jednakże stwierdził, iż to
błędne zapatrywanie nie miało wpływu na treść rozstrzygnięcia. Pozwana Spółdzielnia
Kółek Rolniczych w Z. – mimo, iż to na niej spoczywał w tym zakresie ciężar dowodu
(art. 10 Prawa wekslowego w zw. z art. 6 k.c.) - nie wykazała, że weksel został
wypełniony przez powódkę niezgodnie z deklaracją wekslową. Zgłoszony na tę
okoliczność wniosek dowodowy o zobowiązanie powódki do złożenia kompletnej
dokumentacji dotyczącej jej roszczeń (wszelkich umów wraz z aneksami do nich,
dowodów dostaw towarów i ich ewentualnych zwrotów, faktur obejmujących transakcje
dokonywane między stronami, dowodów zapłaty za te faktury), dla dochodzenia których
został wypełniony weksel in blanco, nie odpowiadał wymogom art. 236 k.p.c., dlatego
też został prawidłowo oddalony przez Sąd pierwszej instancji. Przedmiotem dowodu
mogą być tylko fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy (art. 227
k.p.c.). Tymczasem z ogólnikowo sformułowanego wniosku dowodowego skarżącej nie
sposób wywieść, jakiego zakresu działalności powódki on dotyczył i czy pozostawał w
związku dochodzonym roszczeniem.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach określonych w art. 3983
§ 1
k.p.c. pozwana Spółdzielnia Kółek Rolniczych w Z. wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania,
ewentualnie o uchylenie tego orzeczenia i uwzględnienie apelacji w całości. W ramach
pierwszej podstawy kasacyjnej skarżąca podniosła zarzuty naruszenia:
- art. 101 pkt 2 Prawa wekslowego w związku z art. 353 § 1 k.c. oraz art. 353 § 1
k.c. przez ich błędną wykładnię i uznanie, że w świetle tych przepisów utrata bytu
prawnego przez dłużnika, w tym dłużnika wekslowego, nie prowadzi do wygaśnięcia
zobowiązania, bowiem przepisy te nie wymagają dla istnienia stosunku
zobowiązaniowego istnienia po każdej ze stron tego stosunku co najmniej jednego
podmiotu wyposażonego w osobowość prawną;
4
- art. 32 ust. 1 w związku z art. 103 ust. 3 Prawa wekslowego przez ich
niezastosowanie, mimo że przepisy te rozumiane w ten sposób, że utrata bytu
prawnego przez dłużnika, w tym dłużnika wekslowego, prowadzi do wygaśnięcia
zobowiązania, bowiem przepisy te wymagają dla istnienia stosunku zobowiązaniowego
istnienia po każdej ze stron tego stosunku co najmniej jednego podmiotu wyposażonego
w osobowość prawną, powinny znaleźć w sprawie zastosowanie;
- art. 32 ust. 1 w związku z art. 103 ust. 3 Prawa wekslowego przez ich błędna
wykładnię, zgodnie z którą wygaśniecie zobowiązania podmiotu poręczonego wekslowo
bez zaspokojenia wierzyciela, w tym z powodu utraty osobowości prawnej przez ten
podmiot, nie powoduje wygaśnięcia zobowiązania poręczyciela;
- art. 101 pkt 2 Prawa wekslowego w związku z art. 353 § 1 k.c., a także art. 353
§ 1 k.c. przez ich niezastosowanie, pomimo że przepisy te rozumiane w ten sposób, iż
wygaśnięcie zobowiązania podmiotu poręczonego wekslowo bez zaspokojenia
wierzyciela, w tym z powodu utraty osobowości prawnej przez ten podmiot, powoduje
wygaśnięcie zobowiązania poręczyciela, powinny znaleźć zastosowanie w sprawie;
- art. 32 ust. 2 w związku z art. 103 ust. 3 Prawa wekslowego przez ich błędną
wykładnię, zgodnie z którą nieważnością w rozumieniu tego przepisu jest również
wygaśnięcie z powodu utraty bytu prawnego podmiotu poręczonego i wadliwe
zastosowanie tak wyłożonego przepisu, pomimo tego, że nie znajdował on w sprawie
zastosowania.
Drugą podstawę kasacyjną skarżąca wypełniła zarzutami naruszenia: art. 381,
227-231 w związku z art. 391 § 1, 230 w związku z art. 391 § 1, 227 w związku z art.
391 § 1, 217 § 1 w związku z art. 391 § 1, 217 § 2 w związku z art. 391 § 1 oraz art. 382,
316 § 1 w związku z art. 391 § 1 oraz art. 378 § 1, 382, 328 § 1 w związku z art. 391 § 1,
227, 236, 248, 258 oraz 390 § 1 k.p.c. Zarzuty naruszenia wymienionych przepisów
skarżąca powiązała z pominięciem przez Sąd Apelacyjny nowego faktu zaistniałego w
toku postępowania przed tym Sądem, tj. wykreślenia Spółki ZPH „P.(...)” z rejestru
przedsiębiorców po ukończeniu postępowania upadłościowego wobec tej Spółki,
oddaleniem wniosków dowodowych zmierzających do wykazania tej okoliczności i
wypełnienia weksla niezgodnie z porozumieniem wekslowym oraz zaniechanie
wystąpienia do Sądu Najwyższego o rozstrzygniecie zagadnienia prawnego budzącego
poważne wątpliwości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Podniesione przez skarżącą zarzuty zmierzały do wykazania, że nie ponosi ona
odpowiedzialności wekslowej z tytułu poręczenia weksla własnego in blanco przede
wszystkim z tej przyczyny, że wystawca weksla, wskutek wykreślenia z rejestru
przedsiębiorców po zakończeniu postępowania upadłościowego, utracił byt prawny, co
doprowadziło do wygaśnięcia zobowiązania poręczonego, a konsekwencji także
akcesoryjnego w stosunku do niego zobowiązania poręczyciela, ewentualnie – gdyby
zapatrywanie powyższe nie zostało zaaprobowane – dlatego, że weksel wypełniony
został niezgodnie z deklaracją wekslową. Odniesienie się do tych zarzutów wymaga
przypomnienia zasad, na jakich ukształtowana została odpowiedzialność poręczyciela
wekslowego.
Zgodnie z art. 30 pr. weksl. zapłatę weksla można zabezpieczyć poręczeniem
wekslowym (awal) co do całości sumy wekslowej lub co do jej części. Według art. 32 pr.
weksl., poręczyciel wekslowy odpowiada tak samo, jak ten, za kogo poręczył to jest.
Jego zobowiązanie jest ważne, chociażby nawet zobowiązanie, za które poręcza było
nieważne z jakiejkolwiek przyczyny, z wyjątkiem wady formalnej. W piśmiennictwie
wskazuje się, że poręczenie wekslowe jest przyjęciem odpowiedzialności przez
poręczającego wobec każdego posiadacza weksla za zobowiązania wekslowe. Może
ono zabezpieczać wykonanie zobowiązania niezależnie od źródła jego powstania. Awal
zabezpiecza jednak tylko zobowiązanie wekslowe. Cechuje się ono abstrakcyjnością i
bezwarunkowością. Akcesoryjność poręczenia wekslowego wykazuje cechy odmienne
w stosunku do innych zabezpieczeń, w tym poręczenia cywilnego. Zobowiązanie
awalisty powstaje niezależnie od istnienia zobowiązanie dłużnika głównego w sensie
materialnym; wystarczy, że zobowiązanie to zostało prawidłowo wyrażone na
dokumencie wekslowym w sensie formalnym. Z tego też względu akcesoryjność
poręczenia wekslowego określana jest jako akcesoryjność formalna. Zobowiązanie
poręczyciela wekslowego jest jednak zobowiązaniem samodzielnym. Awalista
zobowiązuje się nie wobec awalata, lecz względem jego wierzyciela. Jeżeli
zobowiązanie osoby, za którą poręczył jest formalnie ważne, odpowiada samodzielnie,
tj. niezależnie od zobowiązania poręczonego.
Odrębności pomiędzy poręczeniem wekslowym a poręczeniem cywilnym
akcentowane są też mocno w orzecznictwie. Wskazuje się tam, że poręczyciel ponosi
odpowiedzialność nawet wtedy, gdy osoba, za którą poręczył, nie miała zdolności
wekslowej. Poręczyciel wekslowy nie może bowiem bronić się wobec wierzyciela
zarzutami opartymi na swoich osobistych stosunkach z osobą, za którą poręczył, lecz
6
tylko na stosunkach z posiadaczem weksla. Błąd poręczyciela wekslowego co do osoby
wystawcy weksla własnego in blanco nie zwalnia poręczyciela od odpowiedzialności
wekslowej (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 marca 1998 r., I CKN 575/87,
Glosa 2006, nr 4, poz. 30; uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 1994 r., III CZP
75/94, OSNC 1994, nr 12, poz. 228). Poręczyciele na wekslu in blanco nie mogą
powoływać się na jego nieważność jako podstawę zwolnienia z odpowiedzialności
wekslowej z tego powodu, że remitent po otrzymaniu od wystawcy weksla niezupełnego
uzupełnił go, wpisując datę wystawienia wcześniejszą niż wpis wystawcy w Krajowym
Rejestrze Sądowym (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2005 r., III CKN
520/04, OSNC 2006, nr 4, poz. 67). Dla odpowiedzialności awalisty nie ma znaczenia
okoliczność, że została ogłoszona upadłość podmiotu, za który udzielono poręczenie
(zob. wyrok Sąd Apelacyjny w Katowicach z dnia 6 stycznia 2000 r. I ACa 908/99, Pr.
Bankowe 2001/6/28). Awalista odpowiada za zobowiązanie wekslowe także wtedy, gdy
podpis osoby, za którą poręczył został sfałszowany (zob. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 9 września 2004 r., II CK 502/03, nie publ.).
W świetle przytoczonego stanowiska doktryny i judykatury, nie ulega wątpliwości,
że utrata bytu prawnego przez wystawcę weksla in blanco nie powoduje wygaśnięcia
zobowiązania wekslowego poręczyciela. Podniesiona przez skarżącą okoliczność
wykreślenia Spółki „P.(...)”, którą Sąd Apelacyjny pominął, nie miała zatem w sprawie
istotnego znaczenia. Zarzuty naruszenia wskazanych w skardze kasacyjnej przepisów
prawa materialnego oraz procesowego, oparte na założeniu przeciwnym, należy więc
uznać za bezpodstawne.
Nie można natomiast skutecznie odeprzeć zarzutu naruszenia art. 227, art. 236,
art. 248 i art. 258 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. Sąd Apelacyjny trafnie przyjął, że
poręczyciel weksla in blanco może zgłaszać skutecznie zarzuty wskazujące na
wypełnienie weksla niezgodnie z deklaracją wekslową. Trudno nie zgodzić się z
zarzutem skarżącej kwestionującym zasadność - dokonanej przez Sąd Apelacyjny -
oceny przydatności wnioskowanego przez nią dowodu. Sąd Apelacyjny uznał, że
wniosek dowodowy skarżącej sformułowany został zbyt ogólnie i bez wskazania
istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy faktów podlegających stwierdzeniu. Przytoczoną
we wniosku tezę dowodową istotnie można uznać za sformułowaną niezbyt fortunnie.
Nie sposób jednak nie zgodzić się ze stanowiskiem skarżącej wskazującym na
nadmierny rygoryzm oceny pominiętego wniosku dowodowego w płaszczyźnie art. 236
k.p.c. Wniosek ten, zgłoszony dla poparcia zarzutu wadliwego wypełnienia weksla,
7
zawierał wskazanie, że wymienione w nim dokumenty dotyczą roszczeń powódki
dochodzonych w niniejszym procesie. Nie zmierzał on zatem do wyjaśnienia wszystkich
relacji handlowych między wystawcą weksla a wierzycielem, lecz tylko tych, które
związane były z rozliczeniem należności objętych sumą wekslową. Nie można więc
zgodzić się z oceną, że nie dotyczył on faktów mających w sprawie istotne znaczenie i
stanowił próbę przerzucenia ciężaru dowodu na powódkę. Na marginesie trzeba też
stwierdzić, że jeśli – według Sądu Apelacyjnego – wniosek dowodowy nie został
należycie doprecyzowany, to nie było przeszkód do zobowiązania skarżącej do jego
uszczegółowienia.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł, jak w
sentencji.