Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 155/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 lutego 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku J. O.
przeciwko Wojskowemu Biuru Emerytalnemu w G.
o wysokość wojskowej renty rodzinnej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 10 lutego 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 9 lipca 2008 r.,
oddala skargę.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy - Sąd Ubezpieczeń Społecznych w G. wyrokiem z dnia 5
września 2007 r. zmienił zaskarżoną przez J. O. decyzję Wojskowego Biura
Emerytalnego w G. i przyznał jej prawo do pobierania w zbiegu renty rolniczej i
2
wojskowej renty rodzinnej. Zważył, że ubezpieczona nabyła prawo do renty z tytułu
nieodpłatnego przekazania gospodarstwa rolnego następcy, potwierdzone w
decyzji organu rentowego z dnia 18 grudnia 1989 r., a jednocześnie była wówczas
uprawniona do emerytury pracowniczej. Od dnia 1 grudnia 1992 r. świadczenia te
wypłacał Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, przekazując
ubezpieczonej emeryturę w pełnej wysokości oraz połowę renty rolnej. Decyzją
dnia 26 marca 2003 r. Dyrektor Wojskowego Biura Emerytalnego przyznał
ubezpieczonej wojskową rentę rodzinną po mężu K. O. od dnia 17 marca 2003 r., a
że było to świadczenie wyższe od emerytury, Prezes Kasy decyzją z dnia 22 maja
2003 r. wstrzymał od dnia 1 marca 2003 r. wypłatę świadczeń i wskazał jako
płatnika zbiegających się rent Wojskowe Biuro Emerytalne. Dyrektor Wojskowego
Biura Emerytalnego, począwszy od decyzji z dnia 9 września 2003 r., kontynuował
wypłatę renty rodzinnej na dotychczasowych zasadach, natomiast zaskarżoną
decyzją z dnia 31 marca 2006 r., powołując się na art. 33 i 107 ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jedn. Dz.U. z 1993 r. Nr 71, poz. 342 ze
zm.), wstrzymał wypłatę renty rolnej, stwierdzając, że ta renta nie podlega wypłacie
w zbiegu wojskową rentą rodzinną.
W sporze o wypłatę równocześnie przysługujących ubezpieczonej renty z
tytułu przekazania gospodarstwa rolnego następcy oraz wojskowej renty rodzinnej
Sąd pierwszej instancji, rozważając skutek zmiany art. 35 ust. 2 ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków
ich rodzin (Dz.U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133) przez wprowadzenie od dnia 1 stycznia
1989 r. w art. 35 ust. 1 i 2 ustawy zasady pobierania jednego świadczenia,
rozważył, że osobom mającym ustalone prawo do emerytury lub renty za
przekazane gospodarstw o rolne oraz do innych świadczeń o charakterze
emerytalnym lub rentowym przed dniem 1 stycznia 1989 r. zagwarantowano
równoległą wypłatę świadczeń (art. 4 ustawy z dnia 24 lutego 1989 r. o zmianie
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin,
Dz.U. Nr 10, poz. 53). Prawo do wypłaty obu świadczeń zachowano w ustawie z
dnia 24 lutego 1990 r. o niektórych warunkach funkcjonowania ubezpieczenia
społecznego rolników i członków ich rodzin (Dz.U. Nr 14, poz. 90) pod warunkiem
3
zgłoszenia wniosku do dnia 30 czerwca 1990 r. i przekazania gospodarstwa
rolnego do dnia 31 grudnia 1991 r.
Sąd pierwszej instancji ocenił, że po podtrzymaniu w art. 33 ust. 2 ustawy z
dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jednolity z
1993 r. Nr 71, poz. 342 ze zm.), zasady wypłaty jednego, wybranego świadczenia,
utrzymano w art. 107 tej ustawy wypłatę świadczeń rolniczych w zbiegu
przewidzianym w ustawie z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników indywidualnych. Powołując się na wyroki Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca
1998 r. (II UKN 125/98, OSNAPUS 1999 nr 13, poz. 434) i z dnia 13 czerwca 1997
r. (II UK 196/97, OSNP 1998 nr 10, poz. 308), wyraził pogląd, że rolnicy, którzy
przekazali gospodarstwo rolne do dnia 31 grudnia 1990 r., a następnie nabyli prawo
do drugiego świadczenia (nierolniczego) korzystają – ze względu na zasadę praw
słusznie nabytych, niezależnie od daty nabycia prawa do tego drugiego
świadczenia – z preferencji, z jakich korzystają ci świadczeniobiorcy, którzy mieli
poprzednio ustalone prawo do dwóch świadczeń, gdyż z mocy art. 107 ustawy z
dnia 20 grudnia 1990 r. takie prawo zachowali.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 9
lipca 2009 r. zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie. Podzielił zarzuty apelacji
organu rentowego w przedmiocie naruszenia art. 33, 35 ust. 2, a także art. 107
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
indywidualnych i członków ich rodzin oraz wskazał na art. 4 ust. 2 ustawy
zmieniającej z dnia 24 lutego 1989 r. i stwierdził, że skoro ubezpieczona
przekazała w formie aktu notarialnego na własność swego syna gospodarstwo
rolne w zamian za rentę, pobierając jednocześnie emeryturę pracowniczą i
świadczenia te wypłacane były w zbiegu, to nastąpiła realizacja prawa do zbiegu
świadczeń. Nabycie prawa do wojskowej renty rodzinnej po mężu od dnia 17 marca
2003 r. nie otwarło uprawnienia do kolejnego zbiegu renty przyznanej w zamian za
przekazane w 1989 r. gospodarstwo rolne z prawem do wojskowej renty rodzinnej;
wnioskodawczyni zrealizowała już uprawnienie do zbiegu świadczeń i nie może się
ubiegać o zbieg renty rolniczej z renta rodzinną.
Skarga kasacyjna ubezpieczonej została oparta na podstawie naruszenia
prawa materialnego przez niezastosowanie art. 107 ustawy z dnia 20 grudnia 1990
4
r. o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz art. 35 ust. 2 ustawy z dnia 14 grudnia
1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin,
błędną wykładnię art. 4 ust. 1 i 2 ustawy z dnia z dnia 24 lutego 1989 r. o zmianie
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin
oraz o zmianie ustawy o podatku rolnym oraz niewłaściwe zastosowanie art. 33
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Skarżąca
wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do rozpoznania, ewentualnie – na wypadek uznania, że podstawa
skargi jest oczywiście uzasadniona – o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie
co do istoty sprawy.
Uwzględniając zmiany prawa w czasie pobierania wypłacanych w zbiegu
świadczeń, skarżąca stwierdziła, że w art. 107 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r.
została ustanowiona gwarancja stosowania dotychczasowych przepisów
regulujących wypłatę zbiegających się emerytury lub renty z ubezpieczenia
społecznego rolników indywidualnych i członków ich rodzin z prawem do emerytury
lub renty z innego ubezpieczenia społecznego i że obejmuje ona osoby, które
pobierały te świadczenia przed dniem 1 stycznia 1989 r., albo przed tym dniem
pobierały jedno świadczenie, ale przekazały gospodarstwo rolne do dnia 31 grudnia
1990 r. oraz rolników, którzy przekazali gospodarstwo rolne do 31 grudnia 1990 r.,
ale prawo do drugiego świadczenia nabyli po dniu 1 stycznia 1989 r. W związku z
tym przepisem pozostaje art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 24 lutego 1989 r., odnoszący
się do osób, które jeszcze nie przekazały gospodarstwa rolnego, zapewniający
możliwość pobierania dwóch świadczeń w stosownym zbiegu na przyszłość na
takich samych zasadach jak osobom wymienionym w art. 4 ust. 1, o ile przekażą
gospodarstwo rolne do 31 grudnia 1989 r. Podkreśliła, że w przeciwieństwie do art.
4 ust. 2 tej ustawy, nie ma w nim mowy o tym, "że osoba taka ma mieć już ustalone
prawo do drugiego świadczenia w dacie wejścia w życie ustawy, czy też w
jakimkolwiek innym terminie”. Z tego względu przedstawiła pogląd, że „rolnicy
wymienieni w art. 4 ust. 2, którzy przekazali gospodarstwo rolne do dnia 31 grudnia
1990 r., a następnie nabyli prawo do drugiego świadczenia (nierolniczego),
niezależnie od daty nabycia prawa do tego świadczenia - korzystają także z
preferencji, z jakich korzystają ci świadczeniobiorcy, którzy mieli poprzednio
5
ustalone prawo do dwóch świadczeń i którzy z mocy art. 107 ustawy z dnia 20
grudnia 1990 r. nadal to prawo zachowali”. Zarzut naruszenia art. 35 ust. 2 ustawy
z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym rolników indywidualnych i
członków ich rodzin, w brzmieniu nadanym ustawą zmieniającą z dnia 24 lutego
1989 r., pozostawał w związku z niezastosowaniem art. 107 ustawy z 20 grudnia
1990 r., a w konsekwencji niewłaściwym zastosowaniem art. 33 tej ustawy i
odmowie przyznania prawa do zbiegu świadczeń.
Skarżąca uzyskała wsparcie dla tego stanowiska w wyrokach Sądu
Najwyższego z dnia 8 stycznia 1997 r. (II UKN 18/96, OSNP 1997 nr 16, poz. 296),
z dnia 2 lipca 1998 r. (II UKN 125/98) oraz z dnia 13 czerwca 1997 r. ( II UKN
196/97), potwierdzających zasadę jednakowego traktowania w zakresie prawa do
pobierania świadczenia rolniczego w zbiegu ze świadczeniami emerytalno-
rentowymi z innego ubezpieczenia wszystkich rolników, którzy przekazali
gospodarstwo rolne do końca 1990 r. Jednocześnie za błędne uznała stanowisko
zajęte przez Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 15 czerwca 2004 r. (III
AUa 1208/03, „Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych” 2005 nr 10, poz. 26), że nabycie
prawa do renty rodzinnej przez osobę, która uprzednio pobierała rentę inwalidzką
rolniczą w zbiegu z rentą inwalidzką z ubezpieczenia pracowniczego, nie daje
podstaw do zbiegu prawa do renty inwalidzkiej z tytułu przekazania gospodarstwa
rolnego z rentą rodzinną, uprawnienie do wypłaty świadczeń w zbiegu zostało już
zrealizowane.
Skarżąca zwróciła także uwagę na to, że w chwili nabycia prawa do
wojskowej renty rodzinnej nie przysługiwało jej już prawo do emerytury pracowniczej
w zbiegu z rentą rolną, gdyż uznała, iż ta właśnie okoliczność decyduje o
niemożności pozbawienia jej przywileju skorzystania z dotychczasowych zasad
wypłaty świadczeń
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Zastosowanie art. 107 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst
jedn.: Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291 ze zm.) – w stanie prawnym, w którym
obowiązuje zasada wypłacania jednego, wybranego świadczenia (art. 33 ust. 2
6
ustawy) i tylko w razie zbiegu świadczeń z ustawy rolniczej z rentą wypadkową,
wojenną, rentą w związku ze służbą wojskową lub ze świadczeniami z instytucji
zagranicznej wypłaca się więcej niż jedno świadczenie, według zasad określonych
w odrębnych przepisach – stanowiącego, że przy zbiegu prawa do emerytury lub
renty z ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych i członków ich rodzin z
prawem do emerytury lub renty z innego ubezpieczenia społecznego stosuje się
dotychczasowe przepisy dotyczące wypłaty świadczeń, wymaga przede wszystkim
doprecyzowania stanu prawnego, do którego się odwołuje.
Zasady wypłaty świadczeń rolniczych ulegały bowiem zmianom, począwszy
od art. 35 ust. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników indywidualnych i członków ich rodzin, w którym pierwotnie (w brzmieniu
Dz.U. z 1983 r. Nr 40, poz. 268) postanowiono, że rolnikowi - w wypadku zbiegu
prawa do emerytury lub renty przewidzianych ustawą z prawem do innego
świadczenia o charakterze rentowym - przysługiwało wybrane przez niego
świadczenie, powiększone o połowę drugiego. Na mocy ustawy z dnia 24 lutego
1989 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i
członków ich rodzin (Dz.U. Nr 10, poz. 53) od 1 stycznia 1989 r. wprowadzono –
jako zasadę – pobieranie jednego świadczenia i odniesiono ją także do zbiegu u
jednej osoby prawa do emerytury lub renty określonych w ustawie z prawem do
świadczeń przewidzianych w odrębnych przepisach o ubezpieczeniu społecznym
lub o zaopatrzeniu emerytalnym. Pozostawiono możliwość pobierania więcej niż
jednego świadczenia w wypadku świadczenia rolniczego przysługującego
równolegle z prawem do renty wojennej (kombatanckiej), wypadkowej i
świadczenia zagranicznego. W ustawie zmieniającej wprowadzono przepis, który
był interpretowany jako gwarancja pobierania na dotychczasowych zasadach
świadczeń, do których prawo ustalono przed dniem 1 stycznia 1989 r. (art. 4 ust. 1),
oraz świadczeń ustalonych po tym dniu osobom, które do dnia wejścia w życie
ustawy podlegały podwójnemu ubezpieczeniu i które przekażą gospodarstwo rolne
do dnia 31 grudnia 1989 r. (art. 4 ust. 2). W art. 8 ust. 3 ustawy z dnia 24 lutego
1990 r. o niektórych warunkach funkcjonowania ubezpieczenia społecznego
rolników i członków ich rodzin w 1990 r. (Dz.U. Nr 14, poz. 90) termin określony w
art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 24 lutego 1989 r. został przedłużony się do dnia 31
7
grudnia 1990 r. dla osób, które złożą wniosek o przyznanie świadczenia do dnia 30
czerwca 1990 r.
W postanowieniu składu siedmiu sędziów z dnia 22 listopada 1995 r. (II UZP
18/05 OSNAPUS 1996/12 p. 173) Sąd Najwyższy – odmawiając wnioskowi
Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały odpowiadającej na
pytanie, czy rolnik, który przekazał gospodarstwo rolne w okresie do dnia 31
grudnia 1990 r. może po tej dacie nabyć prawo do pobierania renty lub emerytury w
zbiegu ze świadczeniem rolniczym z tytułu przekazana gospodarstwa rolnego w
tym terminie – potwierdził, że od dnia 1 stycznia 1989 r., z mocy ustawy z dnia 24
lutego 1989 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników
indywidualnych i członków ich rodzin oraz o zmianie ustawy o podatku rolnym
dokonano nowelizacji art. 35 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. w ten
sposób, że jako zasadę wprowadzono pobieranie jednego świadczenia.
Równocześnie uznał, że przedstawione zagadnienie nie powoduje ani rozbieżności
w orzecznictwie sądowym, ani też nie nasuwa wątpliwości w praktyce organu
uprawnionego do podejmowania decyzji w tym zakresie, gdyż Kasa Ubezpieczenia
Rolniczego wydaje decyzje pozytywne dla świadczeniobiorców. Nie formułując
zatem swojego stanowiska uchwale, Sąd Najwyższy potwierdził zasadę wypłacania
świadczeń w zbiegu tylko tym rolnikom, którzy przekazali gospodarstwa rolne przed
dniem 1 stycznia 1989 r., jakkolwiek nie sprzeciwił się praktyce organów rentowych
interpretujących art. 4 ustawy z dnia 24 lutego 1989 r. w sposób korzystny dla
ubezpieczonych.
Należy wspomnieć, że przepisowi temu Sąd Najwyższy nadawał istotne
znaczenie gwarancyjne, obejmujące osoby, które pobierały oba świadczenia w
zbiegu przed dniem 1 stycznia 1989 r., a także możliwość łączenia wypłaty
świadczenia rolniczego z prawem do innego o charakterze rentowym w stosownym
zbiegu tym rolnikom, którzy przekazali gospodarstwo rolne do 31 grudnia 1990 r. i
przed dniem 1 stycznia 1991 r. pobierali emeryturę pracowniczą, twierdząc, że przy
ocenie prawa do pobierania świadczeń zbiegowych należy mieć na względzie, że w
stanie prawnym obowiązującym przed dniem 31 grudnia 1990 r. jednym z
wymagań do przyznania emerytury lub renty rolniczej było przekazanie
gospodarstwa rolnego, wyzbycie się warsztatu pracy, co uzasadniało preferencje w
8
zakresie ubezpieczeń społecznych (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8
stycznia 1997 r., II UKN 18/96, OSNAPUS 1997 nr 16, poz. 296, z dnia 13 czerwca
1997 r., II UKN 196/97, OSNAPUS 1998 nr 10, poz. 308, z dnia 15 grudnia 1998 r.,
II UKN 356/98, OSNAPUS 2000 nr 3, poz. 124, z dnia 3 grudnia 1998 r., II UKN
345/98, OSNAPUS 2000 nr 2, poz. 76 i z dnia 2 lipca 1998 r., II UKN 125/98,
OSNAPUS 1999/13 p. 434). Sąd Najwyższy rozumiał więc art. 107 jednolicie jako
zobowiązanie do respektowania przepisów dotychczasowych dotyczących wypłaty
świadczeń rolniczych, do których prawo powstało przed wejściem w życie obecnie
obowiązującej ustawy.
Jest to oczywiste, gdyż art. 107 jest przepisem przejściowym, z istoty
nieodnoszącym się do kwestii regulowanych ustawą, lecz regulującym wyłącznie
stany faktyczne lub prawne przez nią „zastane” (por. § 30 załącznika do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad
techniki prawodawczej”, Dz.U. Nr 100, poz. 908). Z przepisu tego wynika, że prawo
do zbiegu świadczeń zachowują osoby mające już ustalone prawo do dwóch
świadczeń: do świadczenia rolniczego oraz do świadczenia z ubezpieczenia
pozarolniczego. Nie dotyczy on zatem sytuacji, w której osoba mająca prawo do
świadczenia rolniczego na podstawie przepisów dotychczasowych, po jego wejściu
w życie nabędzie prawo świadczeń pozarolniczych. Innymi słowy, prawo do wypłaty
świadczeń w zbiegu zachowały te osoby, które już pobierały świadczenia w zbiegu.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę uznaje, że
prawo do wypłaty emerytury rolniczej na podstawie przepisów ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków
ich rodzin dotyczy zbiegu ze świadczeniem pozarolniczym, wyłącznie już
przyznanym przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników; osoby mające prawo do emerytury rolniczej na
podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. zachowały prawo do zbiegu świadczeń,
ale tylko pobieranych przed tym dniem (zasada ochrony praw nabytych), natomiast
wyraźnie wyklucza się w stosunku do nich możliwość zbiegu przyszłych świadczeń
pozarolniczych z prawem do emerytury rolniczej, więc nie mogą korzystać z
dobrodziejstwa zbiegu z przyszłym świadczeniem pozarolniczym, a konkretnie –
świadczeniem pozarolniczym nabytym po dniu 1 stycznia 1991 r.
9
Artykuł 107 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników nie otwiera możliwości wypłaty w zbiegu świadczeń nieistniejących w dniu
jego wejścia w życie. Paradoksalnie stanowisko to potwierdziła sama skarżąca,
wywodząc, że art. 107 dotyczy osób, które pobierały świadczenia przed dniem 1
stycznia 1989 r. albo pobierały jedno świadczenie, ale przekazały gospodarstwo
rolne do dnia 31 grudnia 1990 r., oraz twierdząc, że zasady dotychczasowe należy
stosować także do rolników, którzy przekazali gospodarstwo rolne przed dniem 31
grudnia 1990 r., a prawo do drugiego świadczenia nabyli po 1 stycznia 1989 r.
Skarżąca nie dostrzegła jednak oparcia na tym stwierdzeniu dalszego wniosku o
niemożliwości na podstawie przepisu przejściowego, deklarującego zachowanie
prawa nabytych, tj. nabycia tych praw w przyszłości, po dniu 1 stycznia 1990 r.
Wykładnia art. 107 ustawy prowadzi zatem do stwierdzenia, że na zasadach
dotychczasowych wypłaca się emerytury lub renty za gospodarstwo rolne
przekazane przed wejściem w życie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników,
tym tylko rolnikom, którzy w dniu wejścia w życie tego przepisu mieli ustalone już
prawo do innego świadczenia – nierolniczego.
W konsekwencji za uzasadniony należy uznać pogląd Sądu Apelacyjnego
dotyczący zrealizowania przez skarżącą prawa do wypłaty dwu świadczeń
stosownym w zbiegu, z tym tylko zastrzeżeniem, że przez „zrealizowanie” należy
rozumieć skorzystanie z uprawnień istniejących w dotychczasowych przepisach,
obecnie już nieobowiązujących.
Argument skargi, że w chwili przyznania wojskowej renty rodzinnej skarżącej
nie przysługiwało już prawo do emerytury pracowniczej wypłacanej w zbiegu z
rentą rolną przesądza nieistnienie praw nabytych, których ochrony się domagała.
Z tych względów Sąd Najwyższy, na mocy art. 39814
§ 1 k.p.c., orzekł jak w
wyroku.