Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 446/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Gonera (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Zbigniew Myszka
w sprawie z odwołania E. C.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w B.
o ustalenie obowiązku ubezpieczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 5 czerwca 2014 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 11 września 2013 r.
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B. decyzją z 6 lipca 2012 r.
stwierdził, że E. C. (wnioskodawczyni) nie podlega obowiązkowo ubezpieczeniom
emerytalnemu, rentowym oraz wypadkowemu od 1 marca 2012 r. z tytułu
prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, gdyż jest osobą uprawnioną
do renty rodzinnej.
2
Sąd Okręgowy w B. – Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z
14 listopada 2012 r., … 1254/12, oddalił odwołanie wnioskodawczyni od powyższej
decyzji.
Sąd Okręgowy ustalił, że E. C. rozpoczęła 1 marca 2012 r. prowadzenie
działalności gospodarczej. Jednocześnie w okresie od 5 marca 2011 r. do 30
września 2012 r. była uprawniona do renty rodzinnej. Okoliczności te były
bezsporne.
Sąd Okręgowy przypomniał, że według art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy z 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm., powoływanej dalej jako „ustawa”) obowiązkowo
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają, z zastrzeżeniem art. 8 i 9,
osoby fizyczne, które na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej są osobami
prowadzącymi pozarolniczą działalność oraz osobami z nimi współpracującymi.
Zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, obowiązkowo
ubezpieczeniu wypadkowemu podlegają osoby podlegające ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym. Jak stanowi art. 9 ust. 5 tej ustawy osoby, o których
mowa w art. 6, niewymienione w art. 9 ust. 4 i 4c, mające ustalone prawo do
emerytury lub renty, podlegają dobrowolnie ubezpieczeniu emerytalnemu i
rentowym. Zgodnie natomiast z art. 9 ust. 4c ustawy osoby prowadzące
pozarolniczą działalność, o której mowa w art. 8 ust. 6 pkt 1, mające ustalone
prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, podlegają obowiązkowo
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym do czasu ustalenia prawa do emerytury.
Zdaniem Sądu pierwszej instancji analiza przytoczonych przepisów prowadzi
do wniosku, że jedynie osoby prowadzące działalność gospodarczą i mające
ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy podlegają obowiązkowo
ubezpieczeniom społecznym: emerytalnemu, rentowym oraz wypadkowemu (art. 9
ust. 4c ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Do wnioskodawczyni, jako
osoby prowadzącej działalność gospodarczą oraz uprawnionej do renty rodzinnej,
znajduje zastosowanie art. 9 ust. 5 ustawy, zgodnie z którym z tytułu prowadzenia
pozarolniczej działalności podlega ona ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym
dobrowolnie, nie zaś obowiązkowo.
3
Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wniosła E. C., zaskarżając go w
całości. Zarzuciła naruszenie przepisów prawa materialnego, a mianowicie: (-) art.
6 ust. 1 pkt 5 oraz art. 9 ust. 5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, przez
ich błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że pozarolnicza działalność
gospodarcza i pobieranie renty rodzinnej stanowi zbieg tytułów ubezpieczenia; (-)
art. 9 ust. 5 oraz art. 12 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, przez ich
niewłaściwe zastosowanie polegające na uznaniu, że jako osoba prowadząca
pozarolniczą działalność gospodarczą, mająca przyznane prawo do renty rodzinnej,
nie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowym i
wypadkowemu.
Wnioskodawczyni wniosła o przedstawienie Sądowi Najwyższemu do
rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego: czy osoba prowadząca pozarolniczą
działalność gospodarczą, mająca ustalone prawo do renty rodzinnej, podlega
obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Skarżąca wniosła
ponadto o zmianę zaskarżonego wyroku i ustalenie, że od 1 marca 2012 r. podlega
obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu z tytułu
prowadzonej pozarolniczej działalności gospodarczej.
Sąd Apelacyjny w /…/ – Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
wyrokiem z 11 września 2013 r., … 251/13, oddalił apelację.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że stan faktyczny był bezsporny. E. C. od 1
marca 2012 r. rozpoczęła prowadzenie działalności gospodarczej. W okresie od 5
marca 2011 r. do 30 września 2012 r. była uprawniona do renty rodzinnej. Kwestią
sporną pozostawała interpretacja art. 9 ust. 5 ustawy z 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, w art. 9 ust. 4, 4a, oraz 4b ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych ustawodawca enumeratywnie wymienił, które osoby
mające ustalone prawo do emerytury lub renty podlegają obowiązkowo
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. W art. 9 ust. 4 i 4b ustawy
ustawodawca przyjął zasadę obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego i
rentowego osób mających ustalone prawo do renty lub emerytury, które równolegle
są pracownikami, członkami rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek
rolniczych lub funkcjonariuszami Służby Celnej albo wykonują cywilnoprawne
4
umowy o świadczenie usług, jeżeli umowy te zostały przez nie zawarte z
pracodawcą, z którym pozostają równocześnie w stosunku pracy. Kolejną grupę
podlegających obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym stanowią osoby
mające ustalone prawo do emerytury lub renty, które wykonują cywilnoprawne
umowy o świadczenie usług i równocześnie nie pozostają w stosunku pracy (art. 9
ust. 4a ustawy). W powyższych przepisach nie uwzględniono osób prowadzących
pozarolniczą działalność gospodarczą, do kręgu których należy wnioskodawczyni.
Na podstawie art. 2 pkt 1 lit. b ustawy z dnia 1 lipca 2005 r. o zmianie
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2005 r. Nr 169, poz. 1412) do ustawy
z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych dodano art. 9 ust.
4c, który zaczął obowiązywać od 1 lipca 2007 r. Stosownie do tego przepisu, osoby
prowadzące pozarolniczą działalność, o której mowa w art. 8 ust. 6 pkt 1 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych, mające ustalone prawo do renty z tytułu
niezdolności do pracy, podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i
rentowym do czasu ustalenia prawa do emerytury. Zarówno z dosłownego
brzmienia powyższego przepisu, jak i stanowiska doktryny wynika, że unormowanie
to ma charakter szczególny, zatem wymaga wykładni ścisłej. Przepis ten dotyczy
wyłącznie osób mających ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, a
więc renty z systemu powszechnego (które jednocześnie prowadzą pozarolniczą
działalność gospodarczą). Nie zostały nim objęte osoby otrzymujące renty na
podstawie przepisów ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych i
ich rodzin, renty rolnicze, renty socjalne i renty rodzinne. Tym samym nie znajduje
on zastosowania do sytuacji E. C.
Do wnioskodawczyni znajduje zastosowanie art. 9 ust. 5 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, zgodnie z którym osoby, o których mowa w art. 6
ustawy, niewymienione w ust. 4 i 4c, mające ustalone prawo do emerytury lub
renty, podlegają dobrowolnie ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowym.
Wnioskodawczyni – jako osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą
i mająca prawo do renty rodzinnej – podlega z tytułu prowadzonej działalności
ubezpieczeniom społecznym emerytalnemu i rentowym dobrowolnie, nie zaś
obowiązkowo.
5
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego wniósł w imieniu
wnioskodawczyni jej pełnomocnik, zaskarżając to orzeczenie w całości.
Skarga kasacyjna została oparta na podstawie naruszenia prawa
materialnego: (-) art. 9 ust. 5 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych, przez jego niewłaściwe zastosowanie polegające na
przyjęciu, że E. C., jako osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą i
pobierająca rentę rodzinną na podstawie art. 65 i nast. ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, podlega dobrowolnemu
ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu, tymczasem powołany przepis nie ma
zastosowania do przedsiębiorców pobierających rentę rodzinną, zastosowanie do
niej powinny zaś mieć art. 6 ust. 1 pkt 5 oraz art. 12 ust. 1 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, na podstawie których E. C., jako osoba prowadząca
pozarolniczą działalność gospodarczej, podlega od 1 marca 2012 r. obowiązkowym
ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu; (-) art. 6 ust. 1 pkt 5 w
związku z art. 12 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, przez ich
niezastosowanie, mimo powinności stwierdzenia, że ubezpieczona E. C. od 1
marca 2012 r. podlega obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym i
wypadkowemu w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Konieczność przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania skarżąca
uzasadniła tym, że w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne: czy osoba
prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą, mająca ustalone prawo do
renty rodzinnej, o której mowa w art. 65 i nast. ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, podlega obowiązkowym ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym na podstawie art 6 ust. 1 pkt 5 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, czy też osoba taka podlega dobrowolnym
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym na podstawie art 9 ust. 5 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych. W ocenie pełnomocnika skarżącej
przedmiotowa sprawa ma charakter precedensowy, zaś przedstawione zagadnienie
prawne nie zostało dotychczas wyjaśnione i rozwiązane w orzecznictwie.
6
Pełnomocnik skarżącej nie zgodził się ze stanowiskiem Sądu Apelacyjnego,
że osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą i mająca ustalone
prawo do renty rodzinnej, z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej podlega
ubezpieczeniom społecznym emerytalnemu i rentowym dobrowolnie, nie zaś
obowiązkowo. Osoby, o których mowa w art. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, niewymienione w art. 9 ust. 4 i 4c ustawy, mające ustalone prawo do
emerytury lub renty, podlegają dobrowolnie ubezpieczeniu emerytalnemu i
rentowemu (art. 9 ust. 5 ustawy). W ocenie skarżącej nie można zaakceptować
wykładni, że powołana norma prawna odwołuje się do osób prowadzących
pozarolniczą działalność gospodarczą (przedsiębiorców), ani tym bardziej, że
pobieranie renty rodzinnej przez przedsiębiorcę zwalnia go z obowiązku
obowiązkowego ubezpieczenia emerytalno-rentowego na podstawie art. 6 ust. 1 pkt
5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Zasadą jest, że osoby fizyczne,
które na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej prowadzą pozarolniczą działalność,
podlegają, zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Zasada ta
nie doznaje modyfikacji z uwagi na treść art. 9 ust. 5 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, co wynika z wyłączenia przedsiębiorców, na zasadzie
odesłania do ustępu 4c, spod jego hipotezy. Nie chodzi przy tym o wyłączenie tylko
przedsiębiorców pobierających rentę z tytułu niezdolności do pracy, ale o
wyłączenie spod obowiązywania art. 9 ust. 5 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych wszystkich przedsiębiorców. Do takiego wniosku prowadzi analiza art.
9 ust. 4c ustawy, który, w ocenie skarżącej, jest jedyną normą ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych traktującą o zbiegu ubezpieczenia z tytułu pozarolniczej
działalności gospodarczej i prawa do renty. Przyjęcie, że zakresem art. 9 ust. 5
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych objęci byliby przedsiębiorcy
pobierający inną rentę niż z tytułu niezdolności do pracy, prowadziłoby do wniosku,
że art. 9 ust. 4c jest jedynie ustawowym superfluum, co jest sprzeczne z dyrektywą
racjonalnego ustawodawcy. W przypadku osób prowadzących pozarolniczą
działalność gospodarczą jedynie renta z tytułu niezdolności do pracy jest prawnie
relewantna na gruncie systemu ubezpieczeń społecznych. Pobieranie przez
przedsiębiorcę renty rodzinnej, o której mowa w ustawie o emeryturach i rentach z
7
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, pozostaje irrelewantne wobec podlegania
ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu. Przemawia za tym również wykładnia
celowościowa, funkcjonalna i systemowa powołanych przepisów. Przedmiotem
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych jest przede wszystkim określenie
zasad podlegania ubezpieczeniom społecznym (art. 2 tej ustawy). W art. 6 ustawy
określono formy aktywności społeczno-zawodowej, które co do zasady rodzą
obowiązek ubezpieczenia społecznego (tytuły ubezpieczenia). Z kolei celem art. 9
ustawy jest uregulowanie tzw. zbiegu tytułów ubezpieczenia, z których każdy
samodzielne rodzi obowiązek ubezpieczenia, oraz tytułu ubezpieczenia i innych
praw ubezpieczonego. Renta rodzinna nie jest ani tytułem ubezpieczenia, ani nie
powoduje uznania świadczeniobiorcy renty rodzinnej za osobę ubezpieczoną na
gruncie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Nie sposób przyjąć, że
przyznanie (lub odmowa przyznania) renty rodzinnej mogłoby w jakikolwiek sposób
wpłynąć (pozytywnie lub negatywnie) na prawa lub obowiązki ubezpieczonego
wynikające z ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Funkcja, jaką ma pełnić
art. 9 ust. 5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, wyraża się chęcią
stworzenia ubezpieczonemu pobierającemu emeryturę lub rentę dodatkowej
możliwości powiększenia stanu własnego konta ubezpieczeniowego. Wolą
ustawodawcy nie było wprowadzenie rozwiązania, którego skutkiem byłoby
pozbawienie ubezpieczonego środków do życia w okresie, w którym, z uwagi na
chorobę lub macierzyństwo, nie jest w stanie utrzymać się samodzielnie, a do tego
sprowadza się wykładnia art. 9 ust. 5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
zaproponowana przez Sąd Apelacyjny.
Zdaniem pełnomocnika skarżącej każdy obywatel RP, również
przedsiębiorca pobierający rentę rodzinną, powinien mieć stworzoną możliwość
objęcia ubezpieczeniem społecznym, gwarantującym świadczenia na wypadek
choroby i macierzyństwa – co stanowi realizację zasady prawa do zabezpieczenia
społecznego, o której mowa w art. 62 ust. 1 Konstytucji RP. Skoro zatem
ubezpieczeniem chorobowym, w świetle art. 11 ust. 2 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, objęte mogą być wyłącznie osoby podlegające
obowiązkowo ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu, przyjęcie takiej wykładni
poszczególnych przepisów ustawy, która wyłącza przedsiębiorców pobierających
8
rentę rodzinną spod obowiązkowego ubezpieczenia emerytalno-rentowego, będzie
nie tylko niezgodne z umiejscowieniem tych przepisów w systemie prawa, lecz
także sprzeczne z Konstytucją RP. Nie jest dopuszczalne rozciągnięcie dyspozycji
art. 9 ust. 5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych na przedsiębiorców
pobierających rentę rodzinną, ponieważ mogłoby to prowadzić do sytuacji, w której
część tych osób, po urodzeniu dziecka i ukończeniu nauki w okresie
macierzyństwa, mogłaby zostać pozostawiona bez jakiegokolwiek zabezpieczenia
społecznego i środków utrzymania. Osoby rozpoczynające prowadzenie
działalności gospodarczej nie powinny rezygnować z pobierania renty rodzinnej – o
ile mają do niej prawo – jeśli renta rodzinna nie zaspakaja ich usprawiedliwionych
potrzeb, a przepis prawa nie zakazuje jej pobierania (co stanowi urzeczywistnienie
zasady sprawiedliwości społecznej, o której mowa w art. 2 Konstytucji RP).
Zdaniem pełnomocnika skarżącej, na pytanie: czy osoba prowadząca pozarolniczą
działalność gospodarczą, mająca ustalone prawo do renty rodzinnej, o której mowa
w art. 65 i nast. ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu
na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych,
należy odpowiedzieć twierdząco.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie ma usprawiedliwionych podstaw.
Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych,
obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają, z
zastrzeżeniem art. 8 i 9, osoby fizyczne, które na obszarze Rzeczypospolitej
Polskiej są osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność oraz osobami z nimi
współpracującymi. Wnioskodawczyni podjęła od 1 marca 2012 r. pozarolniczą
działalność gospodarczą i gdyby nie wyłączenia wynikające z art. 9 ustawy (do
którego art. 6 wyraźnie odsyła), powinna podlegać z tego tytułu obowiązkowo
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, co stwarzałoby jej możliwość objęcia
także dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym (na podstawie art. 11 ust. 2
ustawy) – na jej wniosek – i uzyskania świadczeń z ubezpieczenia chorobowego, w
9
tym w szczególności świadczeń związanych z urodzeniem dziecka i
macierzyństwem ( dnia 10 maja 2012 r. wnioskodawczyni urodziła dziecko).
Jednocześnie wnioskodawczyni w okresie od 5 marca 2011 r. do 30
września 2012 r. była uprawniona do renty rodzinnej. To oznacza, że jej sytuacja
prawna – z punktu widzenia podlegania ubezpieczeniom społecznym – musi być
rozważona w kontekście art. 9 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, który
reguluje m.in. zbieg prawa do renty oraz obowiązkowego tytułu ubezpieczenia
emerytalnego i rentowego.
Według art. 9 ust. 5 ustawy, osoby, o których mowa w art. 6, niewymienione
w ust. 4 i 4c mające ustalone prawo do emerytury lub renty podlegają dobrowolnie
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Ponieważ art. 9 ust. 5 ustawy dotyczy
osób „niewymienionych” w art. 9 ust. 4 i 4c, konieczne jest ustalenie, jaki krąg
podmiotów obejmuje ten przepis i czy wnioskodawczyni mieści się wśród osób,
które podlegają jedynie dobrowolnemu, a nie obowiązkowemu, ubezpieczeniu
emerytalno-rentowemu. Według art. 9 ust. 4 ustawy, osoby, o których mowa w
art. 6 ust. 1 pkt 1, 3 i 18a, mające ustalone prawo do emerytury lub renty, podlegają
obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Z kolei według art. 9 ust.
4c ustawy, osoby prowadzące pozarolniczą działalność, o której mowa w art. 8 ust.
6 pkt 1, mające ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy podlegają
obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym do czasu ustalenia prawa
do emerytury.
Wnioskodawczyni nie jest objęta ani ust. 4, ani ust. 4c art. 9 ustawy – nie
dotyczy jej ust. 4, ponieważ podlega ubezpieczeniu z tytułu prowadzenia
pozarolniczej działalności gospodarczej (art. 6 ust. 1 pkt 5), czyli z innego tytułu niż
enumeratywnie wymienione w art. 6 ust. 1 pkt 1, 3 i 18a ustawy. Jednocześnie nie
dotyczy jej ust. 4c, ponieważ ma ustalone prawo do renty rodzinnej, a nie do renty z
tytułu niezdolności do pracy. Wnioskodawczyni nie podlega zatem obowiązkowo
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym na podstawie art. 9 ust. 4 albo ust. 4c
ustawy, jej sytuacja prawna w zakresie podlegania ubezpieczeniom społecznym
jest jednoznacznie uregulowana w art. 9 ust. 5 ustawy.
W okresie objętym skarżoną decyzją organu rentowego (od 1 marca do 30
września 2012 r.) wnioskodawczyni miała ustalone prawo do renty rodzinnej. Tej
10
okoliczności nie kwestionuje się w skardze kasacyjnej, należy ją uznać za
bezspornie ustaloną w sposób wiążący w postępowaniu kasacyjnym. W tym
okresie skarżąca podlegała jedynie dobrowolnie ubezpieczeniom emerytalnemu i
rentowym, jednocześnie nie podlegała obowiązkowo tym ubezpieczeniom, co
jednoznacznie wynika z art. 9 ust. 5 ustawy. Obowiązkowo ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności
gospodarczej wnioskodawczyni mogła podlegać dopiero od chwili, gdy ustało jej
prawo do renty rodzinnej. Ustanie prawa do renty rodzinnej sprawia, że od tej chwili
osoby ubezpieczonej nie obejmuje już regulacja art. 9 ust. 5 ustawy, stanowiąca
wyjątek od zasady określonej w art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy.
Nie ma argumentów przemawiających za tezą skarżącej, że art. 9 ust. 5
dotyczy tylko prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, nie dotyczy natomiast
prawa do renty rodzinnej. Takiego rozróżnienia w tym przepisie nie sposób się
doszukać. Oznacza to, że dotyczy on osób mających ustalone prawo do
jakiejkolwiek renty (w tym renty rodzinnej), a nie tylko do renty z tytułu niezdolności
do pracy. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych nie zawiera definicji pojęć:
emerytura, renta, emeryt, rencista (por. art. 4 tej ustawy). Stanowi jedynie (w art. 4
pkt 1), że użyte w tej ustawie określenie „ubezpieczeni” oznacza osoby fizyczne
podlegające chociaż jednemu z ubezpieczeń społecznych, o których mowa w art. 1,
czyli na przykład ubezpieczeniu emerytalnemu lub ubezpieczeniom rentowym.
Definicji pojęcia osoby mającej ustalone prawo do renty należy zatem poszukiwać
w ustawach regulujących ubezpieczenie emerytalne oraz ubezpieczenia rentowe.
W ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych można
znaleźć definicję pojęć renta oraz rencista (art. 4 pkt 10 i 11 tej ustawy). Renta
oznacza rentę z tytułu niezdolności do pracy i rentę rodzinną. Rencista oznacza
osobę mającą ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy lub do renty
rodzinnej. Jeżeli więc w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych wspomina
się o osobie mającej ustalone prawo do renty bez wyraźnego zaznaczenia, że
chodzi o rentę z tytułu niezdolności do pracy, oznacza to, że chodzi o każdą rentę,
także rentę rodzinną. Do takich wniosków prowadzi wykładnia systemowa.
Powyższe rozważania pozwalają na stwierdzenie, że na kształt obowiązku
ubezpieczenia emerytalnego i rentowego wpływa posiadanie przez
11
ubezpieczonego uprawnień emerytalnych lub rentowych. Chodzi przy tym o
posiadanie ustalonego prawa do emerytury lub renty, a nie jedynie o spełnianie
warunków do nabycia prawa do emerytury lub renty (wyrok Sądu Najwyższego z 12
kwietnia 2007 r., I UK 323/06, OSNP 2008 nr 9-10, poz. 145). Przepisy art. 9 ust. 4-
6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych dotyczą osób, które mają ustalone
prawo do emerytury lub renty, a więc bez znaczenia jest faktyczne pobieranie
jednego z tych świadczeń. W wyroku z 17 października 2006 r., II UK 67/06 (LEX nr
585797), Sąd Najwyższy przyjął, że decyzja uprawnionego organu rentowego
ustalająca prawo do emerytury, rodzi brak podstaw do objęcia w okresie jej
obowiązywania obowiązkowymi ubezpieczeniami emerytalnym, rentowymi i
wypadkowym w związku z prowadzona działalnością gospodarczą (art. 9 ust. 5
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Pogląd ten można odnieść do
ustalenia prawa do renty, z wyłączeniem renty z tytułu niezdolności do pracy (art. 9
ust. 4c ustawy).
W odniesieniu do art. 9 ust. 5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w
doktrynie podkreśla się, że osoby posiadające status emeryta lub rencisty (z
wyjątkami przewidzianymi w ust. 4 i 4c) nie podlegają obowiązkowi ubezpieczenia
emerytalnego i rentowego z tytułów wymienionych w art. 6 ustawy, natomiast na
mocy ogólnej normy kompetencyjnej zawartej w art. 9 ust. 5 mogą przystąpić do
ubezpieczenia społecznego (emerytalnego i rentowego) na swój wniosek
(dobrowolnie). Od 1 stycznia 2007 r. nastąpiło w stosunku do tych osób
rozszerzenie obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego i rentowego na osoby
pobierające renty z tytułu niezdolności do pracy i prowadzące jednocześnie
działalność gospodarczą (do czasu ustalenia na ich rzecz prawa do emerytury –
art. 9 ust. 4c ustawy). Jest to unormowanie szczególne, wymagające wykładni
ścisłej. Obowiązek ubezpieczenia i związana z nim konieczność opłacania składek
dotyczy zatem tylko tych osób, które uzyskały prawo do renty z tytułu niezdolności
do pracy z systemu powszechnego, z wyłączeniem rent wynikających z przepisów
o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych lub policji, ubezpieczenia
społecznego rolników, rent rodzinnych (T.Bińczycka-Majewska, Kumulacja i
rozłączność tytułów ubezpieczenia społecznego, PiZS 2007 nr 1, s. 22).
12
Zróżnicowanie sytuacji zarobkujących emerytów i rencistów zostało
zaskarżone przez Rzecznika Praw Obywatelskich do Trybunału Konstytucyjnego
jako niezgodne z Konstytucją RP, jednak w wyroku z 4 grudnia 2000 r., K 9/00
(OTK 2000 nr 8, poz. 294) Trybunał stwierdził zgodność regulacji zawartych w art. 9
ust. 4, ust. 4a i ust. 4b ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych z art. 2 i 32
Konstytucji RP.
Można zgodzić się z tezą skarżącej, że domniemaną wolą ustawodawcy nie
było wprowadzenie rozwiązania, którego skutkiem byłoby pozbawienie
ubezpieczonego środków do życia w okresie, w którym, z uwagi na chorobę lub
macierzyństwo, nie jest w stanie utrzymać się samodzielnie. Podobnie można
zgodzić się z tezą skarżącej, że każdy obywatel RP, również przedsiębiorca,
powinien mieć stworzoną możliwość objęcia ubezpieczeniem społecznym,
gwarantującym świadczenia na wypadek choroby i macierzyństwa – co stanowi
realizację zasady prawa do zabezpieczenia społecznego, o której mowa w art. 62
ust. 1 Konstytucji RP. Rezygnacja skarżącej z pobierania renty rodzinnej
pozwoliłaby jej na podleganie obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu i
rentowym (na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy), co oznaczałoby jednocześnie
objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym, ponieważ według art. 11 ust. 2
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, ubezpieczeniem chorobowym mogą
być objęte wyłącznie osoby podlegające obowiązkowo ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym. Istniało zatem rozwiązanie – zgodne z obowiązującymi
przepisami prawa ubezpieczeń społecznych – które gwarantowałoby
wnioskodawczyni objęcie jej ubezpieczeniem chorobowym, istotnym z punktu
widzenia macierzyństwa. Obowiązujące przepisy wyłączają przedsiębiorców
pobierających rentę rodzinną spod obowiązkowego ubezpieczenia emerytalno-
rentowego, jednak ocena, czy rozwiązanie to jest sprzeczne z Konstytucją RP,
należy do Trybunału Konstytucyjnego. Treść art. 9 ust. 5 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych nie budzi wątpliwości interpretacyjnych – regulacja ta
obejmuje także przedsiębiorców pobierających rentę rodzinną. Osiągnięcie celu,
który chciała osiągnąć wnioskodawczyni (przede wszystkim uzyskanie zasiłku
macierzyńskiego), było możliwe przy rezygnacji z renty rodzinnej. Z chwilą ustania
prawa do renty rodzinnej przestało działać ograniczenie z art. 9 ust. 5 ustawy i
13
wnioskodawczyni podlegała z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności
gospodarczej obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Przepisy
ubezpieczeń społecznych są tak skonstruowane, że – wbrew odmiennemu
poglądowi skarżącej – oczekują od osoby rozpoczynającej prowadzenie
działalności gospodarczej rezygnacji z pobierania renty rodzinnej w celu uzyskania
świadczeń z ubezpieczenia chorobowego (w tym świadczeń z tytułu urodzenia
dziecka).
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną na
podstawie art. 39814
k.p.c.