Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 477/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Marta Romańska
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M. S.
przeciwko Skarbowi Państwa - Regionalnemu Dyrektorowi […] w R.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 czerwca 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 25 kwietnia 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od pozwanego na rzecz
powoda 2 700 (dwa tysiące siedemset) zł kosztów postępowania
kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 30 grudnia 2011 r. Sąd Okręgowy w R. zasądził od
pozwanego na rzecz powoda, uwzględniając w całości powództwo, 264.299 zł
odszkodowania z ustawowymi odsetkami od oznaczonych kwot, umorzył
postępowanie co do kwoty 255.435 zł (na skutek cofnięcie powództwa
z zrzeczeniem się roszczenia) i orzekł o kosztach procesu.
Sąd ustalił, że powód jest dzierżawcą Gospodarstwa Rybackiego „G.” na
podstawie zawartej w dniu 15 maja 2001 r. z Agencją Nieruchomości Rolnych w R.
umowy dzierżawy na piętnaście lat. Zgodnie z umową dzierżawca jest zobowiązany
do utrzymania na własny koszt przedmiotu dzierżawy w taki sposób, aby jego
poszczególne składniki nie uległy pogorszeniu, z wyjątkiem pogorszenia
wynikającego z normalnego zużycia rzeczy.
Na terenie dzierżawionego przez powoda gospodarstwa stwierdzono szkody
wyrządzone przez bobry – gatunek zwierząt podlegający całkowitej ochronie.
Uszkodzone zostały groble. Wszystkie zgłoszone przez powoda szkody, których
naprawienia dochodzi w sprawie, zostały opisane i oszacowane przez Państwową
Straż Leśną. Stwierdzone szkody zostały naprawione przez powoda w latach 2007-
2009 systemem gospodarczym.
Wartość kosztorysowa prac wykonanych w celu usunięcia szkód, oceniona
na zlecenie powoda przez inż. melioracji wodnych K. K., wyniosła 519.734 zł.
Poniesiony przez powoda koszt szacunkowy naprawienia szkód systemem
gospodarczym wyniósł 264.299 zł.
Zdaniem Sądu pierwszej instancji podstawę odpowiedzialności Skarbu
Państwa za wyrządzone przez bobry w dzierżawionym gospodarstwie rybackim
szkody stanowią obowiązujące w czasie powstania szkody przepisy ustawy z dnia
16 października 1991 r. o ochronie przyrody (tekst jedn.: z 2001 r. Nr 99, poz. 1079;
dalej – „ustawa z 1991 r.”) (okres do kwietnia 2004 r.) i ustawy z 16 kwietnia 2004 r.
o ochronie przyrody (tekst jedn.; Dz. U. z 2009 r., Nr 151, poz. 1220; dalej –
„ustawa z 2004 r.) (od dnia 1 maja 2004 r.). Powołując się na zasady
odpowiedzialności przewidziane w art. 126 ustawy z 2004 r., Sąd uznał, że ścisłe
ustalenie odszkodowania – z względu na naprawienie szkody systemem
3
gospodarczym – nie jest możliwe i na podstawie art. 322 k.p.c. ustalił je
w wysokości 264 299 zł. Podkreślił, że przemawia za tym także wydana w sprawie
opinia biegłego sądowego W. S. Odsetki zostały zasądzone od następnego dnia po
zakończeniu poszczególnych etapów robót podjętych w celu usunięcia szkód i od
kwoty odpowiadającej wartości tych robót.
W ocenie Sądu pierwszej instancji kwestia nieposiadania przez powoda
zezwolenia wodnoprawnego nie ma znaczenia dla oceny działalności powoda
w wydzierżawionym gospodarstwie, albowiem w okolicznościach sprawy nie
można prowadzenia gospodarstwa na podstawie umowy dzierżawy uznać za
bezprawne. Ponadto wykazanie posiadania zezwolenia wodnoprawnego nie
stanowi przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej za szkody wyrządzone
przez bobry w gospodarstwie rybackim. Niezależnie od tego podniósł, że Skarb
Państwa ponosi odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez bobry
w gospodarstwach rolnych, a wszystkie grunty wydzierżawionego gospodarstwa
mają charakter rolny.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu pierwszej
instancji w ten sposób, że zasądził od pozwanego na rzecz powoda 178.573 zł
z ustawowymi odsetkami od kwoty 11.838 zł od dnia 1 października 2007 r., od
kwoty 82.404 zł od dnia 1 października 2008 r. i od kwoty 84 331 zł od dnia
1 października 2009 r., oddalił powództwo w pozostałej części, zniósł wzajemnie
koszty stron za pierwszą instancję, oddalił apelację w pozostałej części i orzekł
o kosztach postępowania apelacyjnego.
Sąd odwoławczy dopuścił dowód z opinii uzupełniającej biegłego sądowego
W. S. i na jej podstawie – bez zastosowania art. 322 k.p.c. – ustalił odszkodowanie
w zasądzonej wysokości. Nie podzielił natomiast zarzutów apelującego, że wyrok
został wydany z naruszeniem prawa materialnego. Stwierdził również, że fakt
nieposiadania przez powoda w okresie wykonywania napraw grobli stosownych
pozwoleń nie ma wpływu na skuteczność dochodzonego roszczenia z tytułu
naprawienia szkód na podstawie ustawy z 2004 r. Skuteczność tego roszczenia
zależy bowiem od wystąpienia szkody w gospodarstwie wyrządzonej przez bobry,
4
wykazanej przez powoda. Sąd odwoławczy nie podzielił zarzutu, że odsetki zostały
zasądzone z naruszeniem art. 481 § 1 k.c.
Wyrok zaskarżył pozwany w części uwzględniającej powództwo, oddalającej
apelację w pozostałym zakresie i orzeczenie o kosztach procesu za obie instancje.
W skardze kasacyjnej, opartej na pierwszej podstawie, zarzucił naruszenie art. 361
§ 2 k.c. w związku z art. 37 pkt 1, 4 i art. 122 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 18 lipca
2001 r. – Prawo wodne (tekst jedn.: Dz. U. z 2012r., poz.145; dalej: „pr.wod.”)
w związku z art. 126 ust. 1 pkt 1 ustawy z 2004 r. oraz art. 481 § 1 k.c. i wniósł
„o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i zmianę w tej części przez oddalenie
powództwa” albo o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 361 § 2 k.c. w związku z 37 pkt 1, 4 i art. 122 ust. 1
pkt 1 pr. wod. w związku z art. 126 ust. 1 pkt 5 (przytoczenie przez skarżącego
punktu 1 należało uznać za oczywistą omyłkę) sprowadza się do zakwestionowania
prawidłowości ustalenia wysokości odszkodowania. Zdaniem skarżącego zostało
ono ustalone z naruszenie zasady, że nie podlega naprawieniu szkoda w zakresie
korzyści niedozwolonych (lucrum illicitum vel inhonestum).
W literaturze i orzecznictwie (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia
13 lipca 2004 r., P 20/03, OTK-A 2004, nr 7, poz.64 i orzeczenie Głównej Komisji
Arbitrażowej z dnia 28 stycznia 1986 r., DO-9139/85, OSPiKA1987, nr 5-6, poz.
102) zwraca się uwagę, że od czasów starożytnych w europejskich porządkach
prawnych obecna jest myśl, iż korzyści majątkowe uzyskane na skutek działań
niezgodnych z prawem nie podlegają ochronie. Odszkodowanie w granicach
lucrum cessans nie powinno zatem obejmować korzyści sprzecznych z prawem lub
niegodziwych. Powstała w tych wypadkach szkoda nie jest bowiem bezprawna.
Interes związany z uzyskaniem wspomnianych korzyści nie podlega ochronie.
W piśmiennictwie podkreśla się – choć można spotkać odmienne zapatrywanie –
że mamy tu do czynienia ze szkodą naturalną, nie podlegającą nigdy naprawieniu.
Do korzyści sprzecznych z prawem zalicza się korzyści uzyskane niezgodnie
5
z obowiązującym prawem. W przypadku korzyści niegodziwych ich źródłem są
natomiast zachowania sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
W literaturze zwraca się jednak uwagę, że inaczej może być oceniana
kwestia objęcia odszkodowaniem korzyści, których źródłem są działania
prowadzone niezgodnie z wymaganiami administracyjnoprawnymi Dopuszcza się
np. indemnizację korzyści osiąganych z prowadzenia niezarejestrowanej
działalności gospodarczej. Wprawdzie w przytoczonym wyżej orzeczeniu Głównej
Komisji Arbitrażowej z dnia 28 stycznia 1986 r. przyjęto, że prowadzenie
działalności bez wymaganego pozwolenia wodnoprawnego uniemożliwia uzyskanie
odszkodowania, jednakże w literaturze wyrażono pogląd, że stanowisko to nie
dotyczy sytuacji, w której okazałoby się, iż poszkodowany uzyskałby wymagane
pozwolenie.
Mając na względzie powyższe nie można podzielić zarzutu skarżącego,
że zaskarżone postanowienie zostało wydane z naruszeniem przytoczonych
przepisów prawa, polegającym na wadliwym ustaleniu odszkodowania z powodów
wskazanych w uzasadnieniu podstawy kasacyjnej.
Zasądzone odszkodowanie nie jest bowiem odszkodowaniem w granicach
lucrum cessans, obejmującym korzyści sprzeczne z prawem lub niegodziwe.
Odpowiedzialność, o której mowa w stanowiącym niekwestionowaną podstawę
prawną rozstrzygnięcia art. 126 ust. 1 ustawy z 2004 r. nie obejmuje bowiem
utraconych korzyści (art. 126 ust. 2 ustawy z 2004 r.). Z wiążących w postępowaniu
kasacyjnym ustaleń faktycznych (art. 39813
§ 2 k.p.c.) wynika, że wyrządzona przez
bobry szkoda powstała w wydzierżawionej przez powoda nieruchomości, którą był
on zobowiązany utrzymać – zgodnie postanowieniami zawartej umowy – w stanie
niepogorszonym, z wyjątkiem pogorszenia wynikającego z normalnego zużycia
przedmiotu dzierżawy. Niezależnie od tego warto podkreślić, że prowadzenie
działalności bez pozwolenia wodnoprawnego nie stanowi okoliczności
bezwzględnie wykluczającej indemnizację korzyści osiąganej z takiej działalności.
Objęcie odszkodowaniem utraconych korzyści jest bowiem możliwe, jeżeli okaże
się, że poszkodowany mógłby uzyskać wymagane zezwolenie (z wyroku
Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 19 stycznia 2011,
6
V SA/Wa 1702/10, wynika, że powód nie tylko mógłby uzyskać pozwolenie
wodnoprawne, ale że prowadzi działalność zgodnie z pozwoleniem wodnoprawnym
z 1989 r.). Omawiany zarzut należało zatem uznać za nieuzasadniony.
Również nieuzasadniony jest zarzut wydania zaskarżonego wyroku
z naruszeniem art. 481 § 1 k.c. Dokonane w sprawie ustalenia faktyczne nie
pozwalają podzielić stanowiska skarżącego, że nie było podstaw do ustalenia
opóźnienia w spełnieniu świadczenia od innej chwili niż data wydania wyroku.
Wysokość zasądzonego odszkodowania za poszczególne etapy wykonanych robót
została bowiem ustalona według cen z chwili wykonania tych robót, a nie z chwili
orzekania. W tej sytuacji nie ma podstaw do twierdzenia, że zasądzone odsetki –
jak zarzucił skarżący – „prowadzą do nadmiernego wzbogacenia się pozwanego”.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku
(art. 39814
k.p.c. i art. 98 w związku z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c.).