Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 426/14
POSTANOWIENIE
Dnia 17 września 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
SSN Krzysztof Pietrzykowski
Protokolant Ewa Krentzel
w sprawie z wniosku K. J.
przy uczestnictwie E. P.
o stwierdzenie, że orzeczenie Sądu Wielkiej Instancji w Paryżu z dnia 11 kwietnia
2013 r. nie podlega wykonaniu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 17 września 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 grudnia 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od wnioskodawczyni
na rzecz uczestnika postępowania kwotę 240 zł (dwieście
czterdzieści złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym postanowieniem z dnia 20 grudnia 2013 r. Sąd Apelacyjny
oddalił zażalenie wnioskodawczyni na postanowienie Sądu pierwszej instancji
oddalające wniosek o stwierdzenie, że orzeczenie Sądu Wielkiej Instancji w Paryżu
z dnia 11 kwietnia 2013 r., sygn. akt […] nie podlega wykonaniu na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie, w jakim nakazuje powrót małoletniego A. P.
do Francji oraz nakazuje wydanie dziecka ojcu E. P.
Sądy ustaliły, że ze związku wnioskodawczyni i uczestnika postępowania
urodził się w dniu 26 maja 2007 r. we Francji syn A.
Wyrokiem z dnia 7 listopada 2008 r. Sąd Wielkiej Instancji w C. we Francji
orzekł wspólne wykonywanie władzy rodzicielskiej przez wnioskodawczynię i
uczestnika nad synem A. i ustalił kontakty ojca z dzieckiem. Następnie wyrokiem z
dnia 23 kwietnia 2010 r. Sąd ten potwierdził wspólne wykonywanie władzy
rodzicielskiej przez strony, określił miejsce zamieszkania dziecka przy ojcu, ustalił
kontakty matki z dzieckiem na terenie Francji i orzekł o zakazie wyjazdu dziecka z
Francji bez zgody ojca.
W listopadzie 2010 r. wnioskodawczyni bez zgody uczestnika przewiozła
dziecko do Polski, gdzie przebywa do chwili obecnej, w niewskazanym przez matkę
miejscu.
Prawomocnym orzeczeniem z dnia 3 marca 2011 r. Sąd Apelacyjny
w Paryżu zmienił orzeczenie Sądu w C. i nakazał powrót dziecka na terytorium
Francji do domu ojca, orzekł, że władza rodzicielska nad dzieckiem będzie
sprawowana wyłącznie przez ojca i ustalił sposób kontaktów matki z dzieckiem na
terenie Francji.
Na wniosek ojca dziecka, złożony do sądu polskiego w trybie konwencji
haskiej z dnia 25 października 1980 r. dotyczącej cywilnych aspektów
uprowadzenia dziecka za granicę (Dz. U. z 1995 r., Nr 108, poz. 528 - dalej:
„konwencja haska”), Sąd Rejonowy w W. postanowieniem z dnia 11 kwietnia 2011 r.
nakazał wnioskodawczyni wydanie syna ojcu. W wyniku zażalenia matki Sąd
3
Okręgowy w W. postanowieniem z dnia 25 maja 2012 r. zmienił postanowienie
Sądu pierwszej instancji i oddalił wniosek.
Sąd Wielkiej Instancji w Paryżu orzeczeniem z dnia 11 kwietnia 2013 r., sygn.
akt […], ponownie nakazał powrót dziecka do Francji i w tym zakresie nakazał
tymczasową wykonalność orzeczenia oraz wydał świadectwo, o którym mowa w art.
42 rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r.
dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach
małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej,
uchylającego rozporządzenie Rady (WE) nr 1347/2000 (Dz. Urz. WE 19/t.6, poz.
251- dalej „rozp. nr 2201/2003” lub „rozporządzenie”).
Sądy obu instancji stwierdziły, że orzeczenie to jest orzeczeniem, o jakim
mowa w art. 11 ust. 8 rozp. nr 2201/2003, a ponieważ uzyskało świadectwo
przewidziane w art. 42 ust. 2 jest - zgodnie z art. 42 ust. 1 w zw. z art. 40 ust. 1 -
wykonalne na terytorium Polski bez potrzeby stwierdzenia wykonalności i bez
możliwości sprzeciwienia się uznaniu. Wskazały, że przepisy rozporządzenia nie
przewidują możliwości wystąpienia z wnioskiem o stwierdzenie, iż orzeczenie nie
podlega wykonaniu, a jedynie, w sytuacjach określonych w art. 28, przewidują
złożenie wniosku o stwierdzenie wykonalności orzeczenia, zaś w sytuacjach
wskazanych w art. 21 ust. 3 możliwość wystąpienia z wnioskiem o stwierdzenie,
że orzeczenie podlega lub nie podlega uznaniu na terytorium innego państwa.
Nie dotyczy to jednak orzeczeń, o których mowa w art. 11 ust. 8, zaopatrzonych
w zaświadczenie przewidziane w art. 42, gdyż są to przepisy szczególne,
przewidujące szczególny tryb wykonania orzeczenia i wykluczające możliwość
wystąpienia z wnioskiem przewidzianym w art. 21 ust. 3 o stwierdzenie,
że orzeczenie nie podlega uznaniu. Tym bardziej, zdaniem Sądów, brak podstaw
do przyjęcia - w drodze analogii z art. 21 ust. 3, jak żąda wnioskodawczyni -
że strona może domagać się stwierdzenia, iż orzeczenie takie nie podlega
wykonaniu.
Sądy uznały również, że nieskuteczne jest podważanie przez
wnioskodawczynię prawidłowości wydania przez Sąd w Paryżu zaświadczenia,
o którym mowa w art. 42 ust. 2, gdyż badanie, czy zachowane zostały wymagania
4
przewidziane w art. 42 ust. 2 lit. a, b, c, od których zależy dopuszczalność wydania
zaświadczenia, należy do wyłącznej kompetencji sądu państwa, w którym wydano
to zaświadczenie i wykracza poza kompetencje sądu państwa wykonania, a więc
sądu polskiego.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie: art. 21 ust. 3
rozp. nr 2201/2003 przez niezastosowanie go w drodze analogii do stwierdzenia
wykonalności orzeczenia, art. 42 ust. 1 w zw. z art. 21 ust. 3 rozp. nr 2201/2003
przez błędną wykładnię i uznanie, że nie jest możliwe wystąpienie z wnioskiem,
iż orzeczenie wydane w trybie art. 11 ust. 8 rozp. nr 2201/2004 nie podlega
wykonaniu, podczas gdy art. 42 ust. 1 zawiera jedynie zakaz stwierdzenia,
że orzeczenie takie nie podlega uznaniu, art. 28 ust. 1 w zw. z art. 42 ust. 1, w zw.
z art. 40 ust. 2, w zw. z art. 21 ust. 3 rozp. nr 2201/2003 przez błędną wykładnię
i bezpodstawne przyjęcie, że art. 42 ust. 1 w zw. z art. 21 ust. 3 wyłączają
zastosowanie art. 28 rozp. nr 2201/2003 i możliwość wystąpienia z wnioskiem
o stwierdzenie, iż orzeczenie nie podlega wykonaniu, art. 42 ust. 1 w zw. z art. 42
ust. 2 rozp. nr 2201/2003 przez błędną wykładnię i bezpodstawne przyjęcie,
że zaskarżone orzeczenie podlega wykonaniu na terytorium Polski, mimo
że zaświadczenie, o którym mowa w art. 42 ust. 1 nie zostało wystawione przez
Sąd francuski zgodnie z wymaganiami art. 42 ust. 2 oraz przez błędne przyjęcie,
iż ocena prawidłowości wydania tego zaświadczenia nie należy do kompetencji
sądów polskich oraz art. 382 w zw. z art. 397 § 2, w zw. z art. 236, w zw. z art. 217
§ 1, w zw. z art. 227, w zw. z art. 232 k.p.c. przez zaniechanie merytorycznego
rozpoznania wniosków dowodowych wnioskodawczyni , opisanych szczegółowo
w uzasadnieniu zarzutu i zmierzających do wykazania sprzeczności orzeczenia
Sądu francuskiego z polskim porządkiem publicznym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ze względu na - wiążące Sąd Najwyższy - ustalenia faktyczne, z których
wynika, że doszło do uprowadzenia przez wnioskodawczynię dziecka z terytorium
Francji na terytorium Polski, w sprawie mają zastosowanie przepisy rozp. nr
2201/1003, stanowiące uzupełnienie przepisów konwencji haskiej. Jak wynika
z preambuły rozporządzenia, wprowadziło ono szczególne uregulowania w sytuacji
5
bezprawnego uprowadzenia dziecka, mające doprowadzić do jego bezzwłocznego
powrotu na terytorium państwa, z którego zostało uprowadzone. Co do zasady
w takiej sytuacji mają zastosowanie przepisy konwencji haskiej, którą uzupełniają
przepisy rozporządzenie, w szczególności jego art. 11. Jak wskazano w punktach
17 i 23 preambuły, Sądy państwa członkowskiego, do którego dziecko zostało
bezprawnie uprowadzone lub w którym zostało bezprawnie zatrzymane, powinny
mieć w szczególnych, należycie uzasadnionych przypadkach możliwość
sprzeciwienia się jego powrotowi. Jednak powinno być możliwe zastąpienie takiego
orzeczenia przez późniejsze orzeczenie sądu państwa członkowskiego, w którym
dziecko miało zwykły pobyt przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem.
Jeżeli takie orzeczenie wymaga powrotu dziecka, powrót powinien nastąpić bez
potrzeby przeprowadzenia szczególnego postępowania w sprawie uznania
i wykonania tego orzeczenia w państwie członkowskim, do którego dziecko zostało
bezprawnie uprowadzone. Z tego względu orzeczenia w sprawach powrotu dziecka,
co do których w państwie członkowskim pochodzenia zostało wydane świadectwo,
zgodnie z przepisami rozporządzenia, powinny być uznawane i wykonywane we
wszystkich innych państwach członkowskich bez potrzeby dalszego postępowania.
Warunki wykonywania tych orzeczeń podlegają prawu krajowemu.
Powyższe cele i założenia, które legły u podstaw regulacji zawartych
w rozporządzenia nr 2201/2003, powinny stanowić zasadniczą wskazówkę
interpretacyjną przy wykładni przepisów rozporządzenia dotyczących wykonalności
orzeczeń sądowych nakazujących powrót uprowadzonego bezprawnie dziecka do
kraju pochodzenia.
Jak słusznie stwierdziły Sądy obu instancji, orzeczenie Sądu Wielkiej
Instancji w Paryżu z dnia 11 kwietnia 2013 r. sygn. akt […], którego dotyczy
rozpoznany wniosek, jest orzeczeniem wydanym w trybie przewidzianym w art. 11
rozporządzenia i stanowi orzeczenie, o którym mowa w art. 11 ust. 8. Jego wydanie
poprzedziło bowiem wydanie przez sąd miejsca stałego pobytu dziecka, a więc sąd
francuski, orzeczenia nakazującego powrót do Francji uprowadzonego dziecka,
a następnie wydanie przez sąd kraju uprowadzenia dziecka, a więc sąd polski,
orzeczenia na podstawie art. 13 konwencji haskiej, odmawiającego powrotu
dziecka na terytorium Francji (art. 11 ust. 6 rozporządzenia), w konsekwencji czego
6
wszczęte zostało, na wniosek ojca dziecka, postępowanie przed jedynie właściwym
sądem miejsca stałego pobytu dziecka, zakończone wydaniem orzeczenia Sądu
Wielkiej Instancji w Paryżu z dnia 11 kwietnia 2013 r., nakazującego powrót dziecka
na terytorium Francji. W stosunku do tego orzeczenia wydane też zostało przez
powyższy Sąd świadectwo, o którym mowa w art. 42 rozporządzenia.
W myśl art. 11 ust. 8 rozp. nr 2201/2003, orzeczenie to podlega wykonaniu
zgodnie z sekcją 4 rozdziału III, a więc na podstawie przepisów szczególnych
zawartych w art. 40, 42, 43 rozporządzenia.
Przepisy rozporządzenia przewidują bowiem dwie drogi wykonywania
orzeczeń dotyczących władzy rodzicielskiej i opieki nad dzieckiem. Droga ogólna,
wymaga uzyskania exequatur, a więc złożenia w państwie wykonania orzeczenia,
wniosku o uznanie orzeczenia i stwierdzenie jego wykonalności, jeżeli podlega ono
wykonaniu w drodze egzekucji. W zakresie uznawania orzeczenia jest ona
uregulowana w rozdziale III sekcja 1, w art. 21 - 27, natomiast w zakresie
wykonalności jest ona uregulowana w sekcji 2 i 3 rozdziału III, a więc w art. 28-36
i w art. 37-37. W ramach tej drogi można żądać - zgodnie z art. 21- ustalenia, że
orzeczenie podlega lub nie podlega uznaniu, w którym to postępowaniu sąd bada
między innymi, czy zachodzą przesłanki nieuznania orzeczenia przewidziane w art.
23, w tym przesłanka zgodności z klauzulami porządku publicznego, do których
należy także dobro dziecka. Podobnie w postępowaniu o stwierdzenie
wykonalności, toczącym się według przepisów prawa państwa wykonania (art. 30
ust. 1), mają zastosowanie przepisy art. 22, 23 i 24, a więc wniosek o stwierdzenie
wykonalności może być oddalony między innymi z przyczyn określonych w art. 23.
Natomiast do wykonania orzeczeń, o których mowa w art. 11 ust. 8,
rozporządzenie przewiduje drogę szczególną, określoną w art. 40, 42 - 45, której
celem jest doprowadzenie do bezzwłocznego powrotu dziecka do państwa jego
stałego pobytu, którego sąd, jako ostatni, wydał orzeczenie nakazujące powrót
dziecka, zaopatrzone w świadectwo, o którym mowa w art. 42 ust. 2. Do tego sądu
należy merytoryczne zbadanie wszystkich okoliczności decydujących o tym, czy
dziecko ma powrócić do kraju, z którego zostało uprowadzone, w tym także
okoliczności wymienionych w art. 23 rozporządzenia oraz okoliczności, które legły
7
u podstaw oddalenia wniosku o wydanie dziecka przez sąd kraju, do którego
dziecko uprowadzono, a ocena ta ma uwzględniać dobro dziecka. Wydane przez
ten sąd orzeczenie nakazujące powrót dziecka jest orzeczeniem ostatecznym,
która ma być bezzwłocznie wykonana w kraju, do którego dziecko uprowadzono
i nie podlega już tam jakiejkolwiek ocenie merytorycznej. Zgodnie z art. 42 ust. 1
orzeczenie takie uznaje się i wykonuje w innym państwie członkowskim bez
potrzeby nadania klauzuli wykonalności oraz bez możliwości sprzeciwienia się
uznaniu. Jest to procedura autonomiczna, zawierająca przepisy szczególne,
mające pierwszeństwo przed przepisami przewidującymi drogę ogólną, zawartymi
w sekcji 1, 2 i 3 rozdziału III. Jako przepisy szczególne wymagają one wykładni
ścisłej i nie dopuszczają możliwości stosowania, w drodze analogii, jak sugeruje
skarżąca, przepisów regulujących ogólną drogę postępowania, w tym między
innymi przepisów art. 21 ust. 3 czy art. 23.
Podkreślić przy tym należy, że przepisy rozporządzenia, jak również przepisy
księgi trzeciej kpc, dotyczące uznania i stwierdzenia wykonalności orzeczeń, nie
przewidują możliwości wystąpienia z wnioskiem o stwierdzenie, że orzeczenie
wydane przez sąd państwa obcego nie podlega wykonaniu, choć przewidują
możliwość wystąpienia z wnioskiem o ustalenia, że orzeczenie takie podlega lub
nie podlega uznaniu (art. 21 ust. 3 rozporządzenia i art. 1148 k.p.c.) oraz
z wnioskiem o stwierdzenie wykonalności takiego orzeczenia (art. 28 ust. 1
rozporządzenia i art. 1151 k.p.c.). Dlatego też w art. 42 ust. 1, stanowiącym
o szczególnym trybie wykonania orzeczenia wskazanego w art. 11 ust. 8,
stwierdzono tylko brak możliwości sprzeciwienia się uznaniu takiego orzeczenia.
Z tego faktu nie można jednak wywodzić, jak czyni to skarżąca, że dopuszczalne
jest sprzeciwianie się wykonalności takiego orzeczenia ani że możliwe jest
stosowania w drodze analogii art. 21 ust. 3. To, że w art. 42 ust. 1 pominięto brak
możliwości sprzeciwienia się wykonalności takiego orzeczenia, wynika jedynie
z tego, że, jak wskazano wyżej, przepisy rozporządzenia ani przepisy k.p.c. w ogóle
nie przewidują możliwości żądania stwierdzenia, iż orzeczenie wydane przez sąd
państwa obcego nie podlega wykonaniu. Nie ma także żadnych podstaw do
stosowania w tym przedmiocie, w drodze analogii, art. 21 ust. 3 rozporządzenia ani
art. 1148 k.p.c., gdyż nie wprowadzenie przez ustawodawcę możliwości żądania
8
stwierdzenia, iż orzeczenie nie podlega wykonaniu nie stanowi luki prawnej.
Tym bardziej niedopuszczalne byłoby stosowanie takiej analogii w odniesieniu do
przepisów szczególnych, którymi są art. 40, art. 42 - 45 rozporządzenia.
Nie jest także trafna dokonana przez skarżącą wykładnia art. 40 ust. 2 rozp.
nr 2201/2003. Przepis ten, stwierdzający, że przepisy sekcji 4 nie stanowią
przeszkody dla osoby, na której spoczywa odpowiedzialność rodzicielska we
wnioskowaniu o uznanie i wykonanie orzeczenia zgodnie z przepisami sekcji 1 i 2
rozdziału III, z pewnością nie może być rozumiany jako dopuszczający możliwość
wystąpienia z wnioskiem o stwierdzenie, że orzeczenia, o którym mowa w art. 11
ust. 8, zaopatrzone w świadectwo przewidziane w art. 42, nie podlega wykonaniu
w państwie uprowadzenia dziecka. Stanowi on bez wątpienia potwierdzenie
autonomiczności odrębnej drogi prowadzącej do wykonywania orzeczeń, o których
mowa w art. 11 ust. 8 i szczególnego charakteru przepisów regulujących tę drogę.
Dopuszcza jedynie możliwość skorzystania przez uprawnionego z ogólnej drogi
prowadzącej do wykonalności orzeczenia, a więc uzyskania exequatur, co jednak
nie oznacza, że w takiej sytuacji nie ma zastosowania art. 42, wykluczający
możliwość sprzeciwienia się uznaniu i wykonaniu orzeczenia.
W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, jednolicie
przyjmuje się , że wykonanie orzeczenia, o którym mowa w art. 11 ust. 8 rozp. nr
2201/2003, zaopatrzonego w świadectwo zgodnie z art. 42, korzysta z autonomii
proceduralnej, która ma zapobiegać opóźnieniu powrotu dziecka do kraju, z którego
zostało uprowadzone. Przepisy art. 40-45 w zw. z art. 11 ust. 8 mają charakter
przepisów szczególnych, w stosunku do ogólnego trybu postępowania
przewidzianego w przepisach sekcji 1, 2 i 3 rozdziału III, nie mających
zastosowania do orzeczenia, o którym mowa w art. 42. Sąd państwa wykonania nie
może w żaden sposób sprzeciwić się uznaniu ani wykonaniu takiego orzeczenia,
w stosunku do którego wydano świadectwo przewidziane w art. 42 ust. 2, może
wyłącznie stwierdzić jego wykonalność na wniosek osoby uprawnionej, w trybie
przewidzianym przepisami państwa wykonania orzeczenia. Wniosek taki nie jest
jednak konieczny, gdyż orzeczenie jest bezpośrednio wykonalne, bez potrzeby
stwierdzenia wykonalności i bez możliwości sprzeciwienia się uznaniu i wykonaniu
orzeczenia (porównaj między innymi wyroki ETS z dnia 11 lipca 2008 r. C-195/08
9
PPU, Dz. Urz. UE C 223 z 30 sierpnia 2008 r., z dnia 22 grudnia 2010 r., C- 491/10,
PPU, Dz. U. UE, C-2011.63/23 z dnia 26 lutego 2011 r. i z dnia 22 grudnia 2010 r.,
C-497/10, PPU, Dz. U. UE, C- 2011. 55.17 z dnia 19 lutego 2011 r.).
W konsekwencji należy uznać, iż nie jest dopuszczalne żądanie stwierdzenia,
że przewidziane w art. 11 ust. 8 rozp. nr 2201/2003 orzeczenie sądu właściwego
nakazujące powrót uprowadzonego dziecka, zaopatrzone w świadectwo, o którym
mowa w art. 42 rozporządzenia, nie podlega wykonaniu w państwie, do którego
dziecko uprowadzono.
W tej sytuacji kasacyjne zarzuty naruszenia art. 21 ust. 3, art. 42 ust. 1, art.
28 ust. 1 i art. 40 ust. 2 powyższego rozporządzenia są nieuzasadnione, zaś ocena
pozostałych zarzutów jest bezprzedmiotowa, gdyż wobec braku możliwości
wystąpienia z wnioskiem złożonym przez skarżącą, nie podlegały badaniu kwestie
dotyczące zgodności orzeczenia Sądu Wielkiej Instancji w Paryżu z dnia
11 kwietnia 2013 r. z polskim porządkiem publicznym, w tym z dobrem dziecka ani
prawidłowości uzyskania przez to orzeczenie świadectwa, o którym mowa w art. 42
rozp. W tej ostatniej kwestii można więc tylko na marginesie stwierdzić,
że w świetle jednolitego orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości,
ocena, czy przy wydawaniu powyższego świadectwa zachowane zostały
wymagania przewidziane w art. 42 ust. 2 rozp. należy do wyłącznej właściwości
sądów państwa pochodzenia orzeczenia zaopatrzonego w świadectwo. Sąd
państwa członkowskiego wykonania orzeczenia nie może zatem sprzeciwić się
wykonaniu takiego orzeczenia z tej przyczyny, że sąd państwa członkowskiego
pochodzenia, który wydał orzeczenie, naruszył art. 42 rozp. nr 2201/2003 (porównaj
między innymi wskazany wyżej wyrok ETS z dnia 22 grudnia 2010 r. C- 491/10).
Biorąc wszystko to pod uwagę Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
oddalił skargę kasacyjną, a na podstawie art. 520 § 3 w zw. z art. 108 § 1, art. 391
§ 1 i art. 39821
k.p.c. orzekł o kosztach postępowania kasacyjnego.