Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 196/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 września 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Korzeniowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Krzysztof Staryk
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z odwołania Z. D.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę.,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 24 września 2014 r.,
skargi kasacyjnej odwołującego się
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 24 lipca 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 24 lipca 2013 r. oddalił apelację wnioskodawcy Z.
D. od wyroku Sądu Okręgowego w T. z 30 października 2012 r., oddalającego jego
odwołanie od decyzji pozwanego z 26 kwietnia 2012 r., którą odmówiono
wnioskodawcy prawa do wcześniejszej emerytury wobec niewykazania 15 lat pracy
w szczególnych warunkach. Pozwany uznał 6 lat, 3 miesiące i 23 dni pracy w
2
szczególnych warunkach w Hucie […] od 11 maja 1992 r. do 31 grudnia 1998 r.
Dalszy spór koncentrował się na kwestii czy wnioskodawca w czasie zatrudnienia w
Fabryce […] od 1 września 1969 r. do 31 października 1991 r. jako tokarz a później
ustawiacz maszyn wykonywał pracę w szczególnych warunkach. Odpowiedź była
negatywna. Ustalono, że zatrudnienie wnioskodawcy na stanowisku ustawiacza nie
było pracą w warunkach szczególnych z wykazu A, dział III, poz. 45, stanowiącego
załącznik do rozporządzenia z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze (dalej jako rozporządzenie z 1983 r.). Sąd Apelacyjny uzupełnił
postępowanie dowodowe o opinię biegłego na okoliczność czy wnioskodawca w
czasie zatrudnienia na stanowisku ustawiacza wykonywał pracę w szczególnych
warunkach wymienioną w wykazie A, dział III, poz. 45 pkt 11 zarządzenia nr 3
Ministra Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego z 30 marca 1985 r. (dalej jako
zarządzenie z 1985 r.). Biegły nie stwierdził, iżby wnioskodawca wykonywał taką
pracę, jednocześnie podał, że praca wnioskodawcy była pracą o znacznej
szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości. Wnioskodawca
pracował przy urządzeniach obróbki skrawaniem, a więc nie były to agregaty
przeróbki plastycznej o jakich mowa w wskazanym zarządzeniu. Brak jest w nim
zapisu, który można by przyporządkować wnioskodawcy. Prace przy obsłudze
maszyn i urządzeń do obróbki skrawaniem nie zostały ujęte w wykazie A do
rozporządzenia z 1983 r. Sąd Apelacyjny opinię biegłego uznał za miarodajną.
Stwierdził jednak, że ocena biegłego dotycząca uciążliwego i szkodliwego dla
zdrowia charakteru pracy wnioskodawcy nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia,
gdyż warunkiem przyznania prawa do emerytury w obniżonym wieku jest
wykonywanie pracy na stanowisku wymienionym w rozporządzeniu z 1983 r.
Wnioskodawca nie wykonywał pracy na stanowisku wymienionym w wykazie
stanowiącym załącznik do rozporządzenia z 1983 r. Wykonywanie prac na innych
stanowiskach nie daje takiego uprawnienia.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca zarzucił naruszenie: 1) art. 184 ustawy
z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS (dalej ustawa emerytalna) w
związku z § 4 rozporządzenia z 7 lutego 1983 r. przez uznanie, że nie przysługuje
mu emerytura w obniżonym wieku z tytułu pracy w warunkach szczególnych, w
3
sytuacji gdy spełnia wszelkie warunki do przyznania emerytury, w szczególności
posiada okres składkowy ponad 40 lat oraz wykonywał pracę w szczególnych
warunkach przez ponad 15 lat, w tym w Hucie […] przez 6 lat, 3 miesiące i 23 dni
oraz przez co najmniej 8 lat i 9 miesięcy na stanowisku ustawiacza maszyn w
Fabryce […] wymienionym w wykazie A dział III poz. 45 rozporządzenia z 7 lutego
1983 r.; 2) art. 32 ust. 2 i 4 ustawy emerytalnej przez niewłaściwe zastosowanie
bez uwzględnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 14 czerwca 2004 r., P
17/03, a sprowadzające się do oparcia rozstrzygnięcia na niekonstytucyjnych
normach prawnych, tj. zarządzeniu Nr 3 Ministra Hutnictwa i Przemysłu
Maszynowego z 30 marca 1985 r.; 3) § 1 ust. 2 i 3 rozporządzenia z 7 lutego 1983 r.
przez uznanie, że pracownicy zatrudnieni na stanowiskach nie wymienionych w
wykazach branżowych nie mają prawa do świadczeń emerytalnych z tytułu pracy w
warunkach szczególnych, pomimo tego, że pracę taką faktycznie wykonywali; 4) art.
227 k.p.c. wskutek badania charakteru pracy wykonywanej przez wnioskodawcę
pod kątem prac opisanych w nieobowiązującym zarządzeniu resortowym oraz
potwierdzenia przez biegłego sądowego wykonywania przez wnioskodawcę pracy
stale i w pełnym wymiarze czasu na tym samym stanowisku, pomimo istnienia
różnic w nazewnictwie stanowisk pracy; 5) art. 233 § 1 k.p.c. przez pominięcie
opinii biegłego, który jednoznacznie stwierdził, że praca wnioskodawcy na
stanowisku ustawiacza maszyn w czasie zatrudnienia w Fabryce […] miała
charakter pracy o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu
uciążliwości zgodnie z art. 32 ust. 2 ustawy emerytalnej, na podstawie dowodów z
przesłuchania wnioskodawcy, dowodów z zeznań świadków uznanych za
wiarygodne przez Sądy obu instancji wskazujące na wykonywanie przez
wnioskodawcę stale i w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowisku ustawiacza
maszyn; 6) art. 328 § 2 k.p.c. wobec braku w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku
merytorycznej oceny co do wszystkich okoliczności i orzecznictwa sądowego
powoływanego w tej sprawie przez wnioskodawcę lub wynikających z dokumentów.
We wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania wskazano na podstawy
przedsądu z art. 3989
§ 1 pkt 1 i 4 k.p.c. Istotne zagadnienie prawne to kwestia „czy
na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej w związku z § 4 rozporządzenia z 7
lutego 1983 r. brak stanowiska wnioskodawcy w wykazie zarządzenia resortowego
4
już nieobowiązującego wyłącza jego prawo do emerytury z tytułu wykonywania
pracy na stanowisku ustawiacza, jeżeli pracę tę wykonywał stale i w pełnym
wymiarze w warunkach o znacznej szkodliwości dla zdrowia zgodnie z art. 32 ust. 2
ustawy o emeryturach i w warunkach szczególnych, co w sposób nie budzący
wątpliwości zostało ustalone dowodem z opinii biegłego sądowego oraz dowodami
z dokumentów, przesłuchania strony, zeznań świadków”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej nie są zasadne i dlatego została oddalona.
1. W ocenie zarzutów punktem wyjścia jest prawo materialne, a ściślej
stwierdzenie, że przesłanką prawa do wcześniejszej emerytury na podstawie
art. 184 w związku z art. 32 ustawy emerytalnej nie jest każda praca w szkodliwych
warunkach, lecz tylko praca wskazana w rozporządzeniu z 7 lutego 1983 r. Tę
regułę, wynikającą z niebudzącej wątpliwości wykładni przepisów, potwierdza
choćby powoływany przez skarżącego wyrok Sądu Najwyższego z 9 marca 2010 r.,
I UK 324/09, LEX nr 1001287. Miały ją na uwadze Sąd pierwszej i Sąd drugiej
instancji w tej sprawie. Natomiast zarządzenia resortowe wydane na podstawie
rozporządzenia z 1983 r. utraciły moc jako źródła prawa po wejściu życie
Konstytucji RP (art. 87 ust. 1 Konstytucji RP - por. wyrok Sądu Najwyższego z 16
grudnia 2004 r., II UK 79/04, OSNP 2005 nr 14, poz. 214). Akty te nie regulowały
prawa do emerytury. Umocowanie ustawowe ma tylko rozporządzenie z 7 lutego
1983 r. Zarządzenia resortowe nierzadko rozszerzały zakres prac (stanowisk)
ponad prace w szczególnych warunkach wskazane w tym rozporządzeniu (por.
wyrok Sądu Najwyższego z 10 lutego 2009 r., II UK 199/08, LEX nr 725051).
Kwestia relacji zarządzeń resortowych, wydanych na podstawie § 1 ust. 2
rozporządzenia z 7 lutego 1983 r., do przepisów (wykazów) tego rozporządzenia,
określających prace w szczególnych warunkach była już oceniana przez Sąd
Najwyższy. Trafnie stwierdzono, że akt resortowy nie może rozszerzać wykazów
prac w szczególnych warunkach określonych w rozporządzeniu, ani przedmiotowo,
ani rodzajowo. Wykazy prac na stanowiskach wymienionych w zarządzeniu, które
nie były wymienione w rozporządzeniu nie uprawniają do emerytury (por. wyroki
5
Sądu Najwyższego z 20 października 2005 r., I UK 41/05, OSNP 2006 nr 19-20,
poz. 306 oraz z 13 listopada 2008 r., II UK 88/08, LEX nr 1001292). W aspekcie
zatrudnienia w szczególnych warunkach, jako przesłanki prawa do wcześniejszej
emerytury (art. 184 w związku z art. 32 ustawy emerytalnej) wykazy resortowe,
które wychodzą poza stanowiska pracy wskazane w rozporządzenia nie mają
znaczenia lub można przyjąć, że ujawniają zatrudnienie, które nie było pracą w
szczególnych warunkach, uprawniającą do wcześniejszej emerytury. Z drugiej
strony nie można stwierdzić, że pominięcie w zarządzeniu resortowym określonego
stanowiska (pracy) wyklucza zakwalifikowanie zatrudnienia jako pracy w
szczególnych warunkach, gdy to zatrudnienie może być kwalifikowane jako praca w
szczególnych warunkach na podstawie przepisów rozporządzenia z 1983 r. Tej
ostatniej też tylko sytuacji dotyczy wskazywany przez skarżącego wyrok Sądu
Najwyższego z 9 marca 2010 r., I UK 324/09, LEX nr 1001287. Reasumując,
zarządzeniom resortowym, co dotyczy również eksponowanego przez skarżącego
zarządzenia nr 7 Ministra Przemysłu Chemicznego i Lekkiego z 7 lipca 1987 r. w
sprawie prac wykonywanych w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze w zakładach pracy resortu przemysłu chemicznego i lekkiego (dalej
jako zarządzenie z 1987 r.) odmawia się mocy źródła prawa w obecnym porządku
konstytucyjnym. Z drugiej strony nie można stwierdzić, że nie mają żadnego
znaczenia, gdyż mogą wskazywać, które prace w poszczególnych resortach były
zaliczane do prac w szczególnych warunkach oraz w szczególnym charakterze.
Tylko takie znaczenie można im przypisać - pod zastrzeżonym już warunkiem
braku sprzeczności z rozporządzeniem z 1983 r. - czyli nie jako bezpośredniej i
samodzielnej podstawy prawnej, określającej jaka praca uprawnia do wcześniejszej
emerytury (por. wyrok Sądu Najwyższego z 21 kwietnia 2004 r., II UK 337/03,
OSNP 2004 nr 22, poz. 392).
2. W sprawie decydowała więc norma właściwa i wskazywana też przez
skarżącego, to jest wynikająca z wykazu A do rozporządzenia z 1983 r., dział III,
poz. 45. Stanowi, że do pracy w szczególnych warunkach można zaliczyć
zatrudnienie przy przeróbce plastycznej metali, a ściślej polegające na obsłudze
agregatów do walcowania, tłoczenia i ciągnienia wraz z urządzeniami
pomocniczymi i wykańczającymi. Natomiast w warstwie faktycznej w sprawie
6
ustalono szczegółowo (uzasadnienie Sądu pierwszej instancji, a także opinia
biegłego), że praca skarżącego polegała na ustawianiu maszyn do obróbki
skrawaniem, czyli generalnie była to praca przy obsłudze maszyn i urządzeń do
toczenia, wiercenia, frezowania, cięcia. Zasadnie ocenił Sąd w zaskarżonym
wyroku, że praca skarżącego nie była pracą z wykazu A, dział III, poz. 45, gdyż
dotyczy obsługi agregatów do walcowania, tłoczenia i ciągnienia wraz z
urządzeniami pomocniczymi i wykańczającymi, a więc pracy przy przeróbce
plastycznej metali (w odlewni, w hucie). Natomiast skarżący ustawiał maszyny do
produkcji w fabryce obrabiarek. Odrębność tę potwierdził biegły, wskazując, że
stanowisko ustawiacza nie różniło się istotnie od stanowiska tokarza, a dalej, że
praca skarżącego nie została ujęta w wykazach A i B stanowiących załącznik do
rozporządzenia z 1983 r. Traci więc na znaczeniu odwołanie się skarżącego do
wykazu z zarządzenia z 1987 r., jako że użyty w nim zwrot „ustawiacz maszyn”
(wykaz A dział III poz. 45 pkt 6) nie stanowi przeciwnego argumentu. Nie tylko
dlatego, że zarządzenie to nie jest źródłem prawa, ale dlatego, że zarządzenie to w
pewnym stopniu powiela wykaz A do rozporządzenia z 1983 r. Nie można nie
dostrzec, że również w tym zarządzeniu chodzi o przeróbkę plastyczną metali i
obsługę agregatów do walcowania, tłoczenia i ciągnienia wraz z urządzeniami
pomocniczymi i wykańczającymi. Taka sama ocena odnosi się do zarządzenia z
1985 r. i nie ma znaczenia, że użyto w nim nazwy „nastawiacz maszyn i agregatów
produkcyjnych”, jako że zarządzenie to ma na uwadze również pracę przy
przeróbce plastycznej metali, a ściślej obsłudze agregatów do walcowania,
tłoczenia i ciągnienia wraz z urządzeniami pomocniczymi i wykańczającymi – dział
III poz. 45 pkt 11.
3. Jeżeli Sąd Apelacyjny mimo to uznał za konieczny dowód z opinii biegłego
- choć powstają tu zasadnicze wątpliwości, gdyż praca w szczególnych warunkach
to w istocie określona sytuacja faktyczna, natomiast o kwalifikacji prawnej decyduje
Sąd a nie biegły - to w zleceniu do biegłego punktem odniesienia powinno być
rozporządzenie z 1983 r., a nie zarządzenie resortowe. Niemniej biegły
odpowiedział negatywnie, tzn. że zatrudnienie skarżącego nie stanowiło pracy w
szczególnych warunkach określonej w rozporządzeniu z 1983 r. (treść opinii
biegłego), ani pracy ujętej w zarządzeniu resortowym (konkluzja opinii). Nie ma
7
więc znaczenia zarzut czy Sąd Apelacyjny zasadnie wskazał w zleceniu do
biegłego zarządzenie z 1985 r. zamiast zarządzenia z 1987 r., na które skarżący
powoływał się od początku sprawy. Rzecz w tym, że żadne z tych zarządzeń nie
stanowi podstawy prawnej do kwalifikacji pracy w szczególnych warunkach jako
przesłanki emerytury z art. 32 ust. 2 w związku z art. 184 ustawy emerytalnej. Tak
też rozstrzygnięto w zaskarżonym wyroku. Sąd Apelacyjny choć zlecił biegłemu
sporządzenie opinii wskazując na zarządzenie z 1985 r., to ostatecznie prawidłowo
stosowanie prawa i rozstrzygnięcie sporu zakotwiczył w normie z wykazu A dział III
poz. 45 rozporządzenia z 1983 r. Skarżący zarzuca w skardze naruszenie tego
przepisu, jednak niezasadnie, bo wykonywana przezeń praca ustawiacza maszyn
nie była pracą przy przeróbce plastycznej metali, polegającą na obsłudze
agregatów do walcowania, tłoczenia i ciągnienia wraz z urządzeniami
pomocniczymi i wykańczającymi.
4. Zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. nie jest zasadny, gdyż uzasadnienie
wyroku wystarczająco jasno przedstawia na jakich ustaleniach faktycznych oparto
zaskarżony wyrok oraz jaka norma prawna decydowała w sprawie. Nie jest też
zasadny zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., gdyż Sąd nie pominął opinii biegłego.
Ważniejsze jest stwierdzenie, że kwalifikacja prawna należy do sądu a nie do
biegłego. To, że biegły stwierdził, iż skarżący pracował w szczególnych warunkach
nie wiązało Sądu, zwłaszcza wobec sprzeczności w opinii biegłego. Wykluczył aby
praca skarżącego odpowiadała pracy wymienionej w wykazie do rozporządzenia z
1983 r., a z drugiej strony wskazał (wykraczając ponad zlecenie), że jednak była to
praca w warunkach szczególnych z art. 32 ust. 2 ustawy emerytalnej, choć ten
przepis odwołuje się do zamkniętej i ścisłej regulacji (numerus clausus) stanowisk
pracy w szczególnych warunkach. Innymi słowy pracą w szczególnych warunkach
jest tylko praca wymieniona w rozporządzeniu z 1983 r. i dlatego ogólne odwołanie
się do art. 32 ustawy emerytalnej oceny tej nie zmienia. W myśl art. 32 ust. 2, dla
celów ustalenia uprawnień emerytalnych, za pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o
znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub
wymagający wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo
własne i otoczenia. Natomiast stosownie do ust. 4 art. 32, rodzaje prac lub
8
stanowisk oraz warunki, na podstawie których przysługuje prawo do emerytury,
ustala się na podstawie przepisów dotychczasowych. Za dotychczasowe przepisy
należy uważać przepisy rozporządzenia z 1983 r. Wykracza to jednak ponad
potrzebę argumentacji, gdyż odniesienie się do zarzutu naruszenia przepisu
art. 233 § 1 k.p.c. nie wymaga takich ocen, albowiem przepis ten dotyczy ustalania
faktów i oceny dowodów, stąd w orzecznictwie zasadnie przyjmuje się, iż nie może
stanowić podstawy zarzutu skargi kasacyjnej ze względu na ograniczenie z
art. 3983
§ 3 k.p.c. Również przepis art. 227 k.p.c. nie mógł zostać naruszony w
sposób opisany w zarzucie, gdyż przepis ten wymaga jedynie by przedmiotem
dowodu były fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie. Czym
innym było pytanie Sądu (do biegłego) czy praca na stanowisku ustawiacza była
pracą z wykazu A, dział III poz. 45, pkt 11 zarządzenia z 1985. Jest to kwestia
prawna a nie faktyczna i nie obejmuje jej art. 227 k.p.c. Niemniej, jak wskazano
wyżej, w sprawie ostatecznie nie decydowało zarządzenie lecz rozstrzygnięcie w
oparciu o przepis rozporządzenia z 1983 r.
5. Wracając do prawa materialnego, to za niezasadny uznać należy zarzut
naruszenia art. 32 ust. 2 i 4 ustawy emerytalnej, gdyż Sąd nie mógł oprzeć
rozstrzygnięcia na zarządzeniu z 1985 r. Byłoby to sprzeczne z regułą
przedstawioną na wstępie, że pracę w szczególnych warunkach jako przesłankę
wcześniejszej emerytury kwalifikuje się na podstawie przepisów rozporządzenia z
1983 r. a nie na podstawie wykazów resortowych. Po wtóre byłoby to sprzeczne z
opinią biegłego, który stwierdził, że skarżący nie wykonywał pracy w warunkach
szczególnych wymienionych w zarządzeniu z 1985 r. Natomiast przywołany w tym
samym zarzucie wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 14 czerwca 2004 r., P 17/03,
nie dotyczy przedmiotu sporu w tej sprawie (tylko kwestii zaliczania do pracy w
szczególnych warunkach także zatrudnienia u pracodawców prywatnych).
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji, stosownie do art. 39814
k.p.c.