Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 84/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa K. M.
przeciwko M. H. i małoletniej N. H.
o ustalenie ojcostwa,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 30 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych
od wyroku Sądu Okręgowego w S.
z dnia 27 września 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
K. M. wniósł o ustalenie, że jest ojcem małoletniej N. H., przyznanie mu
władzy rodzicielskiej nad córką i nadanie jej nazwiska ojca. Matka małoletniej
uznała powództwo w zakresie ustalenia ojcostwa i na rozprawie strony zgodnie
oświadczyły, że zgodnie wnoszą o nadanie małoletniej nazwiska matki „H.”
Sąd Rejonowy w S. ustalił, że powód jest ojcem małoletniej N. i nadał jej
nazwisko „H.” na podstawie art. 89 § 2 w zw. z § 1 k.r.o.
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w S. wskutek apelacji powoda,
w której odwołał poprzednio złożone oświadczenie i złożył nowe zgodne z treścią
pozwu, zmienił wyrok Sądu Rejonowego w punkcie drugim w ten sposób, że nadał
małoletniej N. nazwisko „H. – M.” zamiast nazwiska „H.”
Wskazał, że w świetle art. 89 § 2 w zw. z art. 89 § 1 k.r.o. złożenie przez
rodziców dziecka zgodnych oświadczeń co do jego nazwiska jest dla sądu wiążące,
natomiast w braku oświadczeń lub w razie ich sprzeczności sąd nadaje dziecku
nazwisko według reguł określonych w art. 89 § 1 zd. trzecie k.r.o., a więc przez
połączenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca. Istotne znaczenie przypisał
terminowi, do którego oświadczenia rodziców mogą zostać skutecznie złożone.
Podzielił te poglądy doktryny, które wskazują, że zarówno oświadczenie o nazwisku
dziecka jak i odwołanie oświadczenia może być złożone do momentu zamknięcia
rozprawy apelacyjnej. Jako argumenty przemawiające za tym poglądem przywołał
treść art. 316 § 1 k.p.c., który poprzez art. 391 § 1 k.p.c. znajduje odpowiednie
zastosowanie w postępowaniu apelacyjnym oraz zasadę dyspozycyjności stron
procesu i decydujące znaczenie woli podmiotów w nim uczestniczących. W ocenie
Sądu drugiej instancji powód był uprawniony do odwołania złożonego oświadczenia
w przedmiocie nazwiska dziecka poprzez złożenie nowego oświadczenia,
wywołującego skutki materialnoprawne, do chwili zamknięcia rozprawy apelacyjnej.
Dopuszczalności zmiany stanowiska powoda nie wyłączał art. 383 k.p.c. skoro
przedmiotem żądania pozwu jest ustalenie ojcostwa, jak również nie pozostawała
ona w sprzeczności z art. 207 § 6 w zw. z art. 212 § 1 k.p.c. lub art. 381 k.p.c.
Uznał także za bezprzedmiotowe argumenty pozwanej odnoszące się stosunków
3
pomiędzy stronami, oświadczenie rodzica nie wymaga bowiem uzasadnienia i nie
podlega ocenie, a nadanie dziecku nazwiska wskazującego na jego pochodzenie,
nie może być uznane za sprzeczne z dobrem dziecka. W rezultacie przyjął,
że skoro strony nie złożyły zgodnych oświadczeń co do nazwiska dziecka,
małoletnia powinna nosić, zgodnie z art. 89 § 2 w zw. z art. 89 § 1 zd. trzecie k.r.o.,
nazwisko składające się z nazwiska matki i dołączonego do niego nazwiska ojca.
W skardze kasacyjnej pozwane wniosły o uchylenie zaskarżonego wyroku
i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie apelacji, ewentualnie o jego
uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego skarżące zarzuciły błędną
wykładnię art. 89 § 1 i 2 k.r.o. polegającą na przyjęciu, że nie została spełniona
przesłanka uprawniająca do nadania małoletniej nazwiska matki, podczas gdy
strony złożyły na rozprawie zgodne oświadczenie w tym zakresie. Naruszenie
przepisów postępowania mające istotny wpływ na wynik sprawy upatrywały
natomiast w naruszeniu art. 213 § 2 k.p.c. wskutek przyjęcia, że oświadczenie
w przedmiocie nazwiska dziecka może być odwołane do czasu zamknięcia
rozprawy, mimo że jego złożenie stanowi uznanie powództwa, a powód nie powołał
żadnych okoliczności świadczących o zaistnieniu wad oświadczenia woli.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienie dopuszczalności odwołania wniosku (obecnie oświadczenia)
w przedmiocie nazwiska dziecka było analizowane przez Sąd Najwyższy jedynie
w orzeczeniu z dnia 6 czerwca 1954 r., I C 606/54 (OSN z 1954 r., nr 4, poz. 97),
w którym wyrażony został pogląd, że jest ono dopuszczalne, natomiast po wejściu
w życie kodeksu cywilnego zagadnienie to nie było przedmiotem rozważań Sądu
Najwyższego. Do zbliżonego zagadnienia odniósł się Sąd Najwyższy w uchwałach
z dnia 25 października 2006 r., III CZP 87/06, OSN z 2007 r., nr 9, poz. 126 i z dnia
14 listopada 2006 r., III CZP 105/06, OSN z 2007 r., nr 9, poz. 129, w których
rozważał charakter oświadczeń stron o wyrażeniu zgody na rozwód bez orzekania
o winie w aspekcie możliwości ich odwołania w postępowaniu apelacyjnym i wyraził,
powszechnie akceptowany pogląd, o dopuszczalności jego odwołania zarówno
4
w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, jak i w postępowaniu
odwoławczym.
Dokonując wykładni art. 89 § 1 i 2 k.r.o. wskazać trzeba, że nazwisko
dziecka, jako jeden z elementów jego stanu cywilnego, jest nim determinowane
w tym znaczeniu, że w zależności od zdarzenia prawnego, które ten stan kreuje
(pochodzenie od męża matki, ustalenie ojcostwa, nieznane ojcostwo), przepisy
prawa rodzinnego określają zasady jego nadania. W wypadku sądowego ustalenia
ojcostwa wiążące dla sądu jest złożenie przez rodziców dziecka zgodnych
oświadczeń w tym przedmiocie, natomiast w braku lub sprzeczności oświadczeń
sąd nadaje dziecku nazwisko matki połączone z nazwiskiem ojca (art. 89 § 2 w zw.
z § 1 k.r.o.). O ile oświadczenie o uznaniu dziecka stanowi zdarzenie prawotwórcze,
bo tworzy nowy stan cywilny dziecka, o tyle oświadczenie co do jego nazwiska nie
nosi takiego charakteru – nie wpływa na powstanie stanu cywilnego a jedynie może
kształtować jego element w zakresie nazwiska w wypadku złożenia zgodnych
oświadczeń. Nie wywiera natomiast takiego skutku prawnego złożenie oświadczeń
sprzecznych albo nie złożenie ich w ogóle, bo zastosowanie ma wówczas
uregulowanie ustawowe (art. 89 § 3 w zw. z § 1 k.p.c.).
Oświadczenie o uznaniu dziecka stanowi jednostronną czynność prawną
z zakresu prawa rodzinnego o mieszanym charakterze oświadczenia woli i wiedzy.
Zgodne oświadczenie każdego z rodziców w przedmiocie nazwiska dziecka,
aczkolwiek musi być złożone jednocześnie z oświadczeniem o uznaniu, nie stanowi
jego elementu a należy je zakwalifikować jako odrębne oświadczenie o charakterze
procesowym, które wywiera skutki materialnoprawne, ale w tym znaczeniu,
że stanowią one zgodny wyraz woli stron co do zastosowania przez sąd art. 89 § 2
w zw. z § 1 zd. 1 k.r.o. W przypadku sądowego ustalenia ojcostwa składane jest
w toku procesu przed sądem, a więc zachodzi pytanie, czy w razie złożenia
zgodnych oświadczeń przed sądem pierwszej instancji dopuszczalne jest
odwołanie oświadczenia przez jednego z rodziców i złożenie oświadczenia innej
treści w postępowaniu apelacyjnym. Zasada dyspozycyjności przesądza,
że decydujące znaczenie dla wszczęcia, kontynuowania postępowania oraz
dokonywania i odwoływania czynności procesowych ma wola stron. Regułą
w postępowaniu cywilnym jest także fakultatywność i odwołalność czynności
5
procesowych i procesowych oświadczeń woli, chociaż nie znalazła ona
normatywnego wyrazu w przepisach postępowania cywilnego. Odwołanie oznacza
upadek wszystkich skutków tej czynności (oświadczenia) z chwilą odwołania, chyba
że przepis ustawy określa inny moment. W doktrynie wskazuje się, że przyczynę
odwołania takich oświadczeń mogą stanowić zarówno jego wady, jak i inne
przyczyny następcze związane z okolicznościami zewnętrznymi, przy czym nie
wyklucza się powołania się na tzw. wady procesowe oświadczeń woli takie jak błąd,
podstęp czy przymus psychiczny. Nie oznacza to jednak stosowania przepisów
kodeksu cywilnego dotyczących uchylenia się od skutków oświadczenia woli - mają
one bowiem zastosowanie do czynności cywilnoprawnych a nie do czynności
procesowych. Ustawodawca w art. 89 § 1 i 2 k.r.o. nie odwołuje się do pojęcia
„oświadczenia woli” a określa czynność dokonywaną przez rodziców jako
„oświadczenie”, co nakazuje przyjąć kwalifikację jako oświadczenia procesowego
o skutkach ograniczonych do zastosowania przez sąd art. 89 § 2 w zw. z § 1 zd. 1
k.r.o., natomiast nie wywierającego dalszych skutków w sferze prawa materialnego
zarówno w odniesieniu do rodziców, jak i dziecka.
Nie jest również uzasadnione odwoływanie się do charakteru i zasad
dotyczących oświadczenia o cofnięcia pozwu, lub uznaniu powództwa które są
procesowymi czynnościami dyspozytywnymi podlegającymi kontroli sądu (art. 203
§ 4 i 213 § 2 k.p.c.) i które wywołują skutki materialnoprawne bezpośrednio
odnoszące się do podstawy faktycznej i prawnej żądania. Odwołanie zgodnego
oświadczenia w przedmiocie nazwiska dziecka nie nosi takiego charakteru a nadto
nie dotyczy żądania pozwu, którego treścią jest ustalenie ojcostwa. Orzeczenie
o nazwisku dziecka wynika z zasady integralności wyroku ustalającego ojcostwo,
sąd bowiem orzeka o wszystkich elementach stanu cywilnego dziecka, do których
zalicza się także jego nazwisko, niezależnie od tego, czy w treści pozwu zostało
zamieszczone oświadczenie lub strony złożyły je w toku postępowania. Wyrażenie
zgody przez jednego z rodziców na nadanie nazwiska drugiego nie oznacza,
że zrezygnował on z ochrony prawnej i kontynuacji wszczętego postępowania.
W sprawie niniejszej tym bardziej jest to widoczne, że w pozwie powód wnosił
o nadanie dziecku jego nazwiska i odwołując złożone na rozprawie oświadczenie
o zgodzie na nadanie nazwiska matki, powrócił do pierwotnego stanowiska
6
procesowego. Z powyższych przyczyn nie ma podstaw do uwzględnienia zarzutu
naruszenia art. 213 § 2 k.p.c.
W doktrynie nie ma również wątpliwości, że model apelacji pełnej,
zakładający rozpoznanie sprawy ab novo przez sąd drugiej instancji pod względem
faktycznym i prawnym, umożliwia obojgu rodzicom złożenie zgodnych oświadczeń
woli w przedmiocie nazwiska dziecka w toku postępowania apelacyjnego, jeżeli
takich oświadczeń strony nie złożyły przed sądem pierwszej instancji albo jednemu
z rodziców odwołanie oświadczenia niezgodnego z oświadczeniem drugiego
z rodziców i złożenie oświadczenia zgodnego. Brak zatem racjonalnych
argumentów dla stanowiska zakazującego zmiany oświadczenia zgodnego na
niezgodne ze stanowiskiem drugiego z rodziców. Zasada aktualności orzeczenia
(art. 316 § 1 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.) nakazuje sądowi apelacyjnemu,
rozpoznającemu sprawę merytorycznie, wzięcie pod uwagę stanu rzeczy
istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy a więc również tych oświadczeń stron,
które nie naruszają zakazu wynikającego z art. 383 k.p.c. Cofnięcie oświadczenia
w przedmiocie nazwiska dziecka i złożenie oświadczenia o innej treści
w postępowaniu apelacyjnym, czyli zmiana treści oświadczenia, nie zmienia
przedmiotu procesu w stosunku do jego przedmiotu przed sądem pierwszej
instancji. W konsekwencji przyjąć należy, że rodzic, który może w sposób
niesformalizowany i bez uzasadnienia złożyć oświadczenie co do nazwiska dziecka
zgodne z oświadczeniem drugiego rodzica, może również zmienić treść tego
oświadczenia na oświadczenie niezgodne zarówno przed sądem pierwszej, jak
i przed sądem drugiej instancji do chwili zamknięcia rozprawy przez sąd
odwoławczy. W sprawie o ustalenie ojcostwa dopuszczalne jest cofnięcie
w postępowaniu apelacyjnym oświadczenia w przedmiocie nazwiska dziecka
(art. 89 § 2 w zw. z § 1 k.r.o.).
Z tych względów, wobec bezzasadności zarzutu naruszenia art. 89 § 1 i 2
k.r.o., orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 398 14
k.p.c.
7