Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 204/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z odwołania K. G.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 28 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 20 listopada 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego
Sądowi Apelacyjnemu.
UZASADNIENIE
K. G. wniósł odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia
31 stycznia 2013 r. o odmowie przyznania mu prawa do emerytury. Twierdził, że
posiada wymagany 15-letni staż pracy w warunkach szczególnych przed dniem 1
2
stycznia 1999 r., tj. praca w urzędach górniczych będąca pracą górniczą. Organ
rentowy wniósł o oddalenie odwołania, wskazując, że pracy w warunkach
szczególnych nie stanowi okres zatrudnienia w Okręgowym Urzędzie Górniczym od
dnia 15 stycznia 1991 r. do 31 grudnia 1998 r., ponieważ praca ta nie była
świadczona stale i w pełnym wymiarze czasu pracy w warunkach szczególnych.
Wyrokiem z dnia 15 maja 2013 r. Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w K. zmienił zaskarżona decyzję i przyznał ubezpieczonemu prawo do
emerytury począwszy od dnia 1 stycznia 2013 r. Sąd ustalił, że ubezpieczony w
okresie od dnia 15 stycznia 1991 r. do 30 września 1995 r. był zatrudniony na
stanowiskach starszego inspektora zakładów górniczych i nadinspektora zakładów
górniczych w Okręgowym Urzędzie Górniczym w T., a w okresie od dnia 1
października 1995 r. do 31 grudnia 1998 r. na stanowisku nadinspektora zakładów
górniczych w Okręgowym Urzędzie Górniczym w S. W spornym okresie, tj. od dnia
1 stycznia 1991 r. do 31 grudnia 1998 r. ubezpieczony pracował w grupie
energomechanicznej, która wykonywała pracę inspekcyjno-techniczną na dole w
kopalni. Był pracownikiem Wyższego Urzędu Górniczego kierowanym do pracy w
Okręgowych Urzędach Górniczych. Do jego obowiązków należała kontrola
inspekcyjno-techniczna w zakresie bezpieczeństwa pracy urządzeń w podziemnych
zakładach energomechanicznych, kontrola rozdzielnia wysokiego napięcia na dole
w kopalni, sieci średniego i niskiego napięcia pod ziemią oraz bezpiecznej
eksploatacji urządzeń urabiających w przodkach i ścianach. Ubezpieczony
zajmował się również postępowaniami wyjaśniającymi w sprawie zaistniałych
zdarzeń na dole w kopalni. Wykonywał kontrole na dole w kopalni, a po
zakończonej kontroli sporządzał protokół na powierzchni. W Okręgowym Urzędzie
Górniczym przebywał raz w miesiącu na odprawach, a sporadycznie wtedy, gdy był
wzywany przez dyrekcję. Ubezpieczony 60% ogólnego czasu pracy spędzał na
dole w kopalni, a w pozostałym zakresie przeprowadzał kontrole dokumentów na
powierzchni i sporządzał dokumentację. Czynności biurowe były ściśle związane z
czynnościami inspekcyjno-technicznymi. Ubezpieczony ukończył 60 lat w dniu 25
listopada 2010 r., w chwili orzekania nie był członkiem OFE i pozostawał w
zatrudnieniu w Wyższym Urzędzie Górniczym.
3
Sąd Okręgowy, wskazując na art. 184 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z
2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.), stwierdził, że ubezpieczonym urodzonym po
dniu 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku
przewidzianego w art. 32 ustawy, jeżeli w dniu 1 stycznia 1999 r. osiągnęli okres
zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wymagany
w przepisach dotychczasowych do nabycia prawa do emerytury w wieku niższym
niż 65 lat dla mężczyzn oraz okres składkowy i nieskładkowy, o którym mowa w
art. 27 ustawy emerytalnej wynoszący 25 lat dla mężczyzn. Dalej wyjaśnił, że na
podstawie art. 32 ust. 1 i 2 ustawy emerytalnej, ubezpieczonym urodzonym przed
dniem 1 stycznia 1949 r., będącym pracownikami zatrudnionymi w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze, przysługuje emerytura w wieku niższy
niż określony w art. 27 pkt 1 powoływanej ustawy. Z kolei w myśl art. 32 ust. 4
ustawy obniżony wiek emerytalny, rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na
podstawie których osobom zatrudnionym w szczególnych warunkach przysługuje
prawo do emerytury, ustala się na podstawie przepisów dotychczasowych,
tj. rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.). Sąd wskazał, że na
zasadzie § 2 ust. 1 tego rozporządzenia, okresami pracy uzasadniającymi prawo do
świadczeń na zasadach określonych w rozporządzeniu są okresy, w których praca
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest wykonywana stale i
w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy. Na
podstawie § 4 ust. 1 wskazanego rozporządzenia pracownik, który wykonywał
prace w szczególnych warunkach, wymienione w wykazie A, nabywa prawo do
emerytury, jeżeli spełnia łącznie następujące warunki: osiągnął wiek emerytalny
wynoszący 60 lat dla mężczyzn i ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co
najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach. Z kolei zgodnie z § 4 ust. 3 tego
rozporządzenia do okresu zatrudnienia w warunkach szczególnych, o których
mowa w ust. 1 zalicza się także okresy pracy górniczej w rozumieniu przepisów o
zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin. Sąd Okręgowy zauważył, że
obowiązująca uprzednio ustawa z dnia 1 lutego 1983 r. o zaopatrzeniu
4
emerytalnym górników i ich rodzin w art. 5 ust. 1 określała, jakie zatrudnienie
uważa się za pracę górniczą, a w art. 5 ust. 2 co uważa się za pracę równorzędną z
pracą górniczą, zaś okresy zaliczane do pracy górniczej wskazywał art. 7. Według
Sądu praca ubezpieczonego w okresie spornym była pracą górniczą w rozumieniu
przepisu art. 5 ust. 1 pkt 10 ustawy z dnia 1 lutego 1983 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym górników i ich rodzin. Ponadto, § 4 ust. 3 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. stanowi samodzielną podstawę uwzględnienia
pracy górniczej, jako pracy w warunkach szczególnych, uprawniającej do
wcześniejszego przejścia na emeryturę. Sąd stwierdził, że ubezpieczony spełnił
wszystkie przesłanki do przyznania mu wcześniejszej emerytury z tytułu
zatrudnienia w warunkach szczególnych i nabył prawo do wcześniejszej emerytury
na podstawie art. 184 ust. 1 ustawy emerytalnej.
Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wniósł organ rentowy, zarzucając
naruszenie art. 184 w związku z art. 39 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr
153, poz. 1227 ze zm.) w związku z treścią rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze
zm.), poprzez niesłuszne przyjęcie, że K. G. legitymuje się wymaganym ustawowo
okresem pracy w warunkach szczególnych.
Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację i oddalił odwołanie ubezpieczonego.
Stwierdził, że rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego w zakresie, w jakim Sąd
uwzględnił odwołanie, oparte zostało o niewłaściwą wykładnię przepisów prawa
materialnego i nie znajduje oparcia w materiale dowodowym. Zauważył, że obecna
definicja pracy w szczególnych warunkach odwołuje się jedynie do rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze i to ono
jest podstawą ustalenia czy praca była wykonywana w szczególnych warunkach.
Przepisy tego rozporządzenia określają rodzaje prac wykonywanych w
szczególnych warunkach i szczególnym charakterze w § 4-15 oraz w wykazach
stanowiących załącznik do rozporządzenia. Sąd II instancji stwierdził, że dla
uznania konkretnego rodzaju lub stanowiska pracy za pracę wykonywaną w
5
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze decydujące znaczenie ma
to, czy jest to praca wymieniona w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. oraz w wykazach stanowiących załącznik do tego rozporządzenia,
natomiast wykazy stanowisk ustalane przez właściwe podmioty w odniesieniu do
podległych zakładów pracy mają jedynie charakter techniczno-porządkujący.
Podkreślił przy tym, że rodzaje prac w szczególnych warunkach wyróżnia kryterium
merytoryczne i formalne. Pierwsze zależy od wykonywania stale i w pełnym
wymiarze pracy w szczególnych warunkach, drugie natomiast wymaga, aby praca
ta była wymieniona w załączniku do rozporządzenia z 1983 r. Praca, która nie jest
w nim wymieniona, nie jest pracą w szczególnych warunkach uprawniającą do
wcześniejszej emerytury. Sąd zauważył, że praca ubezpieczonego w okresie
spornym była pracą górniczą w rozumieniu przepisu art. 5 ust. 1 pkt 10 ustawy z
dnia 1 lutego 1983 r. zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin, natomiast nie
jest pracą górniczą w rozumieniu ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Podkreślił, że według aktualnie
obowiązujących przepisów ustawy emerytalnej, zgodnie z uregulowaniem art. 50c
ust. 2 pkt 1, zatrudnienie na stanowiskach wymagających kwalifikacji inżyniera lub
technika w zakresie górnictwa w urzędach górniczych, jeżeli zatrudnienie jest
związane z wykonywaniem czynności inspekcyjno-technicznych w kopalniach,
przedsiębiorstwach i innych podmiotach określonych w ust. 1 pkt 1-4, stanowi
jedynie pracę równorzędną z pracą górniczą, jednak pod warunkiem uprzedniego
przepracowania w kopalniach, przedsiębiorstwach i innych podmiotach określonych
w ust. 1 pkt 1-4 co najmniej 10 lat pod ziemią, na odkrywce w kopalniach siarki lub
węgla brunatnego, a także w kopalniach otworowych siarki albo na stanowiskach
dozoru lub kierownictwa ruchu. Sąd Apelacyjny stwierdził, że ubezpieczony nie
posiada 10 lat pracy pod ziemią, na odkrywce w kopalniach siarki lub węgla
brunatnego czy w kopalniach otworowych siarki albo na stanowiskach dozoru lub
kierownictwa ruchu, tym samym okres jego pracy w urzędach górniczych nie
stanowi w świetle aktualnie obowiązujących przepisów pracy równorzędnej z pracą
górniczą. Zdaniem Sądu, uprawnienie ubezpieczonego do wcześniejszej emerytury
z tytułu pracy w warunkach szczególnych należało rozpoznawać na podstawie
aktualnie obowiązujących przepisów, a więc art. 184 i art. 32 ustawy z dnia 17
6
grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(t.j. Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), które należy poddać wykładni ścisłej.
Podkreślił, że obecna definicja pracy w szczególnych warunkach odwołuje się
jedynie do wymienionego rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. i
to ono jest podstawą ustalenia, czy praca była wykonywana w szczególnych
warunkach. Przepis § 4 ust. 1 tego rozporządzenia stanowi, że prawo do
emerytury nabywa pracownik, który wykonywał prace w szczególnych warunkach,
wymienione w wykazie A. Natomiast § 4 ust. 3 tego rozporządzenia ustala, że do
okresów zatrudnienia w szczególnych warunkach, o których mowa w ust. 1, zalicza
się także okresy pracy górniczej w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu
emerytalnym górników i ich rodzin. Z kolei, w wykazie A określającym prace w
szczególnych warunkach, których wykonywanie uprawnia do niższego wieku
emerytalnego w dziale I dotyczącym górnictwa przewidziano jako prace w
szczególnych warunkach tylko: 1. Prace pod ziemią, 2.Wydobywanie odkrywkowe
węgla brunatnego, piasku podsadzkowego, anhydrytu i gipsu, 3. Wydobywanie,
obróbka i przeróbka surowców skalnych oraz wydobywanie ropy naftowej i gazu, 4.
Prace wiertnicze, geofizyczne, hydrogeologiczne i geodezyjne przy poszukiwaniu
surowców i wody, 5. Przeróbkę mechaniczną węgla, 6. Produkcję brykietów z
węgla, 7. Prace na oddziałach prażalni łupków, 8. Prace na zwałowiskach
górniczych, hutniczych i elektrociepłowniczych. Według Sądu Apelacyjnego,
powyższe uregulowania pozwalają na zaliczenie pracy górniczej do pracy w
warunkach szczególnych tylko w sytuacji, gdy praca ta została przewidziana w
dziale I wykazu A. Sąd podkreślił, że brak jest racjonalnych przesłanek do uznania,
że zawarty w § 4 ust. 3 przepis jest całkowicie odrębnym uregulowaniem od
przepisu zawartego w § 4 ust. 1 tego rozporządzenia. Dodatkowo stwierdził, że
emerytura w obniżonym wieku z tytułu wykonywania pracy w warunkach
szczególnych została zarezerwowana dla pracowników, którzy pracę w warunkach
szczególnych wykonują stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, a w tej sprawie
bezspornym było, że ubezpieczony prac o znacznej szkodliwości dla zdrowia czy o
znacznym stopniu uciążliwości, czy wymagającej wysokiej sprawności
psychofizycznej w pełnym wymiarze czasu pracy nie wykonywał.
7
Wyrok Sądu Apelacyjnego skargą kasacyjną zaskarżył ubezpieczony w
całości. Zarzucono naruszenie: 1) art. 184 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przez
przyjęcie, że do ustalenia uprawnień ubezpieczonego do wcześniejszej emerytury z
tytułu pracy w warunkach szczególnych zastosowanie mają aktualnie obowiązujące
przepisy w zakresie dotyczącym zaliczenia do okresów pracy górniczej zatrudnienia
w okręgowych urzędach górniczych także przed dniem 1 stycznia 1999 r., w
konsekwencji niewłaściwe zastosowanie art. 50 c ust. 2 pkt 1 wyżej powołanej
ustawy przez przyjęcie, że w okresie od dnia 15 stycznia 1991 r. do 31 grudnia
1998 r. ubezpieczony nie świadczył pracy górniczej lecz jedynie pracę równorzędną
z pracą górniczą albowiem wykonywana przez niego praca w tym okresie w
okręgowych urzędach górniczych, chociaż związana z wykonywaniem czynności
inspekcyjno-technicznych, nie była poprzedzona co najmniej 10-letnią pracą w
kopalniach pod ziemią, na odkrywce w kopalniach siarki lub węgla brunatnego, w
kopalniach otworowych siarki albo na stanowisku dozoru lub kierownictwa ruchu,
2) § 4 ust. 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.) przez przyjęcie, że nie
stanowi on samodzielnej podstawy do zaliczenia pracy górniczej do pracy w
warunkach szczególnych. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w
całości i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie do istotny
sprawy poprzez oddalenie apelacji organu rentowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna ubezpieczonego okazała się mieć uzasadnione podstawy.
Zasadniczym problemem spornym było zaliczenie do pracy w warunkach
szczególnych okresu pracy ubezpieczonego w latach 15.01.1991 r. do
31.12.1998 r. Wynika to z tego, że Sąd pierwszej instancji uznając spełnienie
wszystkich przesłanek przyznał ubezpieczonemu prawo do emerytury. Natomiast
organ rentowy kwestionował w apelacji jedynie zaliczenie spornego okresu do
8
pracy w warunkach szczególnych. Tego problemu dotyczą również zarzuty
przedstawione w skardze kasacyjnej.
W spornym okresie ubezpieczony był zatrudniony w Wyższym Urzędzie
Górniczym. Zdaniem Sądu Apelacyjnego uprawnienie ubezpieczonego do
wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach należy
rozpoznawać w oparciu o obecnie obowiązujące przepisy art. 184 i art. 32 ustawy
emerytalnej. Jest to oczywiście pogląd trafny.
W związku z powyższym zastosowanie znajdują przepisy rozporządzenia
Rady Ministrów z 1983 r. – jako przepisy „dotychczasowe”. Zgodnie z § 4 ust.1
tegoż rozporządzenia warunkiem nabycia prawa do emerytury jest wykonywanie,
przez co najmniej 15 lat prac w szczególnych warunkach, które są wymienione w
wykazie A. W Dziale I dotyczącym górnictwa nie wymieniono pracy która
obejmowałaby zatrudnienie w urzędach górniczych. Tak więc gdyby ograniczyć się
do tego wykazu, to ubezpieczonemu nie można by zaliczyć spornego okresu do
pracy w szczególnych warunkach. Jednak ust. 3 § 4 rozporządzenia stanowi, że do
okresów zatrudnienia w szczególnych warunkach, o których mowa w ust. 1, zalicza
się także okresy pracy górniczej w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu
emerytalnym górników i ich rodzin.
Przepis powyższy, zdaniem Sądu Najwyższego, stanowi samodzielną i
dodatkową możliwość zaliczenia do okresów pracy w szczególnych warunkach
okresów, które nie są wymienione w wykazie A rozporządzenia. Wniosek ten
wynika z wykładni językowej tego przepisu. Stanowi on bowiem wyraźnie, że
zaliczeniu podlegają „także inne” okresy zatrudnienia. Ponadto gdyby ograniczyć
się do uwzględnienia jedynie prac wymienionych w wykazie A, to przepis ten byłby
w istocie bezprzedmiotowy. Pogląd o tym, że przepis ten rozszerza zamieszczony
w wykazie A katalog prac w szczególnych warunkach został wyrażony przez Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 24 października 2013 r., II UK 127/13 (LEX nr 1451525)
w odniesieniu do prac na kolei.
Tak więc z uwagi na konieczność zastosowania przepisów dotychczasowych
należy odwołać się do przepisów ustawy z dnia 1 lutego 1983 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym górników i ich rodzin. Zgodnie z art. 5 ust.1 pkt 10 tej ustawy za pracę
górniczą uważało się zatrudnienie w urzędach górniczych, jeżeli zatrudnienie było
9
związane z wykonywaniem czynności inspekcyjno-technicznych w kopalniach,
przedsiębiorstwach i innych podmiotach określonych w pkt 1-4.
Należy także stwierdzić, że Sąd Najwyższy wielokrotnie przyjmował, iż
wykazanie do dnia 1 stycznia 1999 r. okresu pracy w szczególnych warunkach, o
którym stanowi art. 184 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej, wyłącza ponowne ustalenie
tego okresu po osiągnięciu wieku emerytalnego (postanowienie z dnia 9 marca
2012 r., I UK 367/11, wyrok z dnia 23 kwietnia 2010 r., II UK 313/09, OSNP 2011 nr
19-20, poz. 260, wyrok z dnia 13 lipca 2011 r., I UK 12/11). Wydaje się, że takie
stanowisko prezentował już także Sąd Apelacyjny w Katowicach (wyrok z dnia 30
stycznia 2001 r., III AUa 1887/00). Poglądy te są więc zgodne z zasadą wynikającą
z art. 184 ustawy emerytalnej. Polega ona na tym, że ubezpieczeni którzy na
podstawie przepisów dotychczasowych spełnili, poza wiekiem, warunki do nabycia
prawa do wcześniejszej emerytury do czasu wejścia w życie ustawy nabywają to
prawo wraz z osiągnięciem wymaganego wieku. Wynika więc z tego
jednoznacznie, że w tej sytuacji nie może znaleźć zastosowania art. 50c ust. 2 pkt 1
obecnie obowiązującej ustawy emerytalnej.
Na podstawie powyższego należało więc przyjąć, że doszło do naruszenia
wskazanych w skardze kasacyjnej przepisów prawa materialnego.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji wyroku.