Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 237/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Wojciech Katner (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
Protokolant Katarzyna Jóskowiak
w sprawie z powództwa P. I. S.A. w G.
przeciwko Syndykowi masy upadłości Telewizji […] S.A. w W.
z udziałem Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń S.A. w W.
jako interwenienta ubocznego po stronie pozwanej
o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 21 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 października 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Okręgowy w G., po rozpoznaniu sprawy z powództwa P. I. S.A. w G.
przeciwko Syndykowi masy upadłości Telewizji […] S.A. w W., przy udziale
Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń S.A. w W., jako interwenienta ubocznego po
stronie pozwanej, wyrokiem z dnia 24 maja 2011 r. pozbawił wykonalności
odnośnie do kwoty 32 149 000 zł tytuł wykonawczy, obejmujący nakaz zapłaty
Sądu Okręgowego w W. z dnia 6 czerwca 2002 r., utrzymany w mocy wyrokiem
Sądu Apelacyjnego z dnia 15 czerwca 2010 r., i zaopatrzony w klauzulę
wykonalności postanowieniem z dnia 17 czerwca 2010 r., umorzył postępowanie w
części dotyczącej pozbawienia tego tytułu wykonalności co do kwoty 1 185 985,48
zł, a w pozostałej części oddalił powództwo.
Sąd Apelacyjny, po rozpoznaniu sprawy na skutek apelacji obu stron oraz
interwenienta, postanowieniem z dnia 27 stycznia 2012 r. uchylił wyrok Sądu
Okręgowego i umorzył postępowanie. Postanowienie to - na skutek skargi
kasacyjnej powoda - zostało przez Sąd Najwyższy uchylone postanowieniem z dnia
21 lutego 2013 r.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia
10 października 2013 r. zmienił zaskarżony wyrok i oddalił powództwo oraz
apelację powoda. Ustalił, że w dniu 18 kwietnia 2001 r. Telewizja […] S.A. w W.
zawarła umowę emisyjną obligacji z W. L. P. S.A. w W. (dalej: „Bank”) jako
agentem emisji, agentem płatniczym, agentem do spraw obliczeń i
depozytariuszem, po czym pismem z dnia 13 lipca 2001 r. - na podstawie art. 9 pkt
3 ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach (Dz.U. Nr 83, poz. 420 ze zm.;
obecnie jedn. tekst: Dz.U. z 2014 r., poz. 730, sprost. Dz.U. z 2014 r., poz. 913 -
dalej: „u.o.” lub „ustawa o obligacjach”) oraz uchwały nadzwyczajnego walnego
zgromadzenia akcjonariuszy Telewizji S.A. z dnia 13 czerwca 2001 r. -
zaproponowała powodowi nabycie 260 obligacji imiennych serii B. Poinformowała,
że do kierowania propozycji nabycia obligacji w imieniu emitenta został
upoważniony Bank, jako dealer w zakresie czynności związanych z obrotem
pierwotnym i wtórnym obligacjami, oraz że Bank został również upoważniony do
3
działania w charakterze agenta płatniczego, agenta emisji, agenta do spraw
obliczeń i depozytariusza. Dołączyła formularz przyjęcia propozycji nabycia
obligacji, stanowiący ofertę nabycia obligacji wraz z warunkami emisji, i wskazała,
że termin na składanie ofert nabycia obligacji upływa w dniu 18 lipca 2001 r.
Zgodnie z pkt 6.1.2. propozycji nabycia obligacji, oferty nabycia obligacji
miały być przyjęte pod warunkiem: złożenia na formularzu przyjęcia,
zaproponowania ceny za jedną obligację nie niższej od wartości nominalnej
obligacji, zapłaty przez inwestora ceny emisyjnej przed objęciem obligacji albo
zobowiązania się do jej zapłacenia do dnia 31 marca 2002 r. i ustanowienia
zabezpieczenia dokonania płatności ceny emisyjnej.
Zgodnie z pkt 6.2.2. propozycji, po upływie terminu do składania ofert
nabycia obligacji, dealer miał zawiadomić inwestorów o dokonanym przydziale
obligacji. Wskazano, że obligacje nie zostaną zapisane na rachunku depozytowym
do chwili opłacenia ceny emisyjnej w całości. Dzień emisji obligacji został ustalony
na dzień 18 lipca 2001 r., a inwestorowi, któremu obligacje zostaną przydzielone,
miała być w dniu 12 marca 2005 r. zapłacona kwota 100 000 zł za każdą obligację.
W razie opóźnienia w zapłacie należności głównej każdy posiadacz obligacji miał
być uprawniony do otrzymania odsetek ustawowych za każdy dzień opóźnienia.
Zawiadomienia dla inwestorów lub posiadaczy obligacji miały być wysyłane listem
poleconym na adresy w nich wskazane.
Regulamin emisji i obrotu obligacjami Banku w pkt 5 przewidywał,
że z chwilą emisji obligacji depozytariusz, po ustaleniu z agentem emisji i dealerem
uprawnionych posiadaczy obligacji, którzy zapłacili cenę emisyjną za przydzielone
im obligacje, zapisze prawa z obligacji na rachunkach depozytowych prowadzonych
dla posiadaczy obligacji i wystawi im wyciągi z rachunku depozytowego, w pkt 8.1 –
że depozytariusz prowadzi rachunki depozytowe, na których zapisywane są prawa
z obligacji przysługujące posiadaczom, a w pkt 10.1.1. - że inwestorzy, których
zawiadomiono o przydziale obligacji, zapłacą cenę emisyjną w dniu rozliczenia
zgodnie z postanowieniami zawartymi w propozycji nabycia obligacji. W braku
zapłaty nie następuje przeniesienie praw z obligacji i prawa te nie zostaną zapisane
na rachunku depozytowym.
4
W dniu 13 lipca 2001 r. akcjonariusze, do których miała być skierowana
oferta nabycia obligacji, zawarli ugodę, zgodnie z którą m.in. powód miał objąć i
opłacić do dnia 31 marca 2002 r. obligacje o wartości 26 000 000 zł. W celu
zabezpieczenia zapłaty ceny emisyjnej w pkt IX ugody zobowiązał się przyjąć
propozycję nabycia obligacji i doręczyć dowód wpłaty do dnia 31 marca 2002 r.,
ustanowić zastaw zwykły na wszystkich posiadanych akcjach spółki oraz zawrzeć
umowę ustanowienia na nich zastawu rejestrowego w dniu zawarcia ugody.
Ustalono, że w razie nieopłacenia przez powoda obligacji we wskazanym terminie
spółce będzie przysługiwało roszczenie o dokonanie zapłaty powiększonej
o odsetki w wysokości WIBOR od dnia złożenia przez powoda oświadczenia
o przyjęciu obligacji do dnia 31 marca 2002 r.
W dniu 13 lipca 2001 r. powód zawarł z Telewizją […] S.A. umowę o emisję
obligacji oraz umowę zastawu i zastawu rejestrowego na akcjach, zgodnie z
umową o emisję obligacji i ugodą akcjonariuszy. W dniu 16 lipca 2001 r. złożył
natomiast w Banku formularz, w którym przyjął propozycję nabycia obligacji
i zobowiązał się do zapłaty ceny emisyjnej w kwocie 26 000 000 zł w terminie
do dnia 31 marca 2002 r. Bank poinformował go o dokonanym przydziale obligacji.
W dniu 18 lipca 2001 r. zakończono emisję obligacji, o czym Bank poinformował
emitenta. Powód nie uiścił ceny emisyjnej.
Po ogłoszeniu w dniu 8 kwietnia 2003 r. upadłości Telewizji S.A. syndyk
pismem z dnia 9 października 2003 r. zwrócił się do Banku o udzielenie informacji,
czy i w jakiej formie zawiadomił powoda o fakcie przydziału obligacji zgodnie ze
złożonym przez niego w dniu 16 lipca 2001 r. formularzem przyjęcia. W odpowiedzi
Bank poinformował, że potwierdzenie transakcji nabycia obligacji serii B zostało w
dniu 18 lipca 2001 r. wysłane do wszystkich akcjonariuszy, którzy złożyli formularze
przyjęcia propozycji nabycia.
Nakazem zapłaty z dnia 6 czerwca 2002 r. Sąd Okręgowy w W., zasądził od
P. I. S.A. w G. na rzecz Telewizji S.A. w W. kwotę 28 485 913,42 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 1 kwietnia 2002 r. oraz kwotę 49 015 zł z tytułu kosztów procesu.
Wyrokiem Sądu Okręgowego w W. z dnia 28 października 2003 r., nakaz ten został
utrzymany w mocy. Po uchyleniu tego wyroku i kilkukrotnym uchyleniu późniejszych
5
wyroków w toku instancji oraz przez Sąd Najwyższy na skutek skargi kasacyjnej,
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 15 czerwca 2010 r., utrzymał w mocy nakaz
zapłaty z dnia 6 czerwca 2002 r., i zasądził od P. I. S.A. na rzecz syndyka masy
upadłości Telewizji S.A. kwotę 5 400 zł tytułem kosztów procesu. Postanowieniem
Sądu Okręgowego w W. z dnia 17 czerwca 2010 r. wyrok ten został zaopatrzony w
klauzulę wykonalności.
Pismem z dnia 24 czerwca 2010 r. W. W., jako wiceprezes zarządu P. I. S.A.,
i T. B., jako członek zarządu, w imieniu powoda złożyli pozwanemu oświadczenie o
potrąceniu wierzytelności przysługującej powodowi wobec pozwanego z tytułu
obowiązku wykupu obligacji w kwocie 26 000 000 zł wyemitowanych przez
Telewizję S.A. oraz wierzytelności w kwocie 9 118 759,18 zł przysługującej według
stanu na dzień 7 kwietnia 2003 r. z tytułu oprocentowania obligacji. Oświadczyli, że
powód dokonuje potrącenia kwoty 35 118 759,18 zł z wierzytelnością Telewizji
wobec powoda z tytułu zapłaty ceny emisyjnej za obligacje zasądzonej nakazem
zapłaty z dnia 6 czerwca 2002 r., utrzymanym w mocy wyrokiem Sądu
Apelacyjnego z dnia 15 czerwca 2010 r.
Pismem z dnia 12 lipca 2010 r. powód zgłosił wierzytelność oraz
oświadczenie o potrąceniu z dnia 24 czerwca 2010 r. sędziemu komisarzowi, który
postanowieniem z dnia 13 października 2010 r. odmówił uznania zgłoszonej
wierzytelności. Postępowanie w tym zakresie zostało jednak prawomocnie
umorzone z powodu cofnięcia zgłoszenia.
Wysokość odsetek przysługujących od obligacji nabytych przez powoda za
kwotę 26 000 000 zł na dzień 7 kwietnia 2003 r., na podstawie algorytmu
określonego w propozycji nabycia obligacji z dnia 13 lipca 2001 r., wynosi
6 149 000 zł.
Sąd Apelacyjny uznał, że rozważenia wymagają dwie kwestie: czy powód
dopełnił wymagań przewidzianych w prawie upadłościowym, których spełnienie jest
konieczne do skutecznego potrącenia swojej wierzytelności z wierzytelnością
upadłego, i czy powodowi istotnie przysługiwała wierzytelność przedstawiona do
potrącenia. Podkreślił, że stosownie do art. 536 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. –
Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.; jedn. tekst: Dz.U.
6
z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.; obecnie jedn. tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 1112
ze zm. - dalej: „Pr.u.n.”), w sprawie mają zastosowanie przepisy rozporządzenia
Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upadłościowe
(jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm. - dalej: „Pr. upadł. z 1934 r.”)
oraz że, zgodnie z art. 150 Pr. upadł. z 1934 r., każdy wierzyciel upadłego, który
chce uczestniczyć w czynnościach postępowania upadłościowego winien
w określonym terminie zgłosić swoją wierzytelność sędziemu komisarzowi
chociażby nadawała się do potrącenia. Stosownie do art. 37 Pr. upadł. z 1934 r.,
wierzyciel, który chce skorzystać z prawa potrącenia, winien o tym oświadczyć nie
później niż przy zgłoszeniu wierzytelności. Zaniechanie złożenia takiego
oświadczenia w oznaczonym terminie pozbawia wierzyciela prawa potrącenia.
Powód zgłosił wprawdzie wierzytelność w postępowaniu upadłościowym, ale
następnie cofnął zgłoszenie i wywołane nim postępowanie zostało umorzone,
co jest równoznaczne z brakiem zgłoszenia wierzytelności i złożenia oświadczenia
o potrąceniu. Już tylko z tej przyczyny powództwo przeciwegzekucyjne oparte na
zarzucie potrącenia jest bezzasadne.
Powód był jednym z akcjonariuszy przynoszącej straty Telewizji S.A., którzy
postanowili doinwestować spółkę przez emisję obligacji. Ze względu na
pożyczkową i lokacyjną funkcję obligacji nie można interpretować umowy
przedemisyjnej w ten sposób, że powód uzyska uprawnienia obligatariusza
bez względu na to czy zapłaci cenę. Strony umowy przedemisyjnej postanowiły,
że wykupowi będą podlegać obligacje, których posiadanie jest stwierdzone
odpowiednim zapisem na indywidualnym rachunku depozytowym. Powód nie
przedstawił natomiast ani wyciągu z takiego rachunku ani świadectwa
depozytowego.
Potrącenie wierzytelności w postępowaniu upadłościowym jest
uprzywilejowanym sposobem zaspokojenia. Powód zawarł z pozostałymi
akcjonariuszami Telewizji S.A. ugodę dotyczącą emisji obligacji, ale jej nie wykonał.
Przyjęcie, że wskutek tego uzyskał uprzywilejowaną pozycję wobec tych
akcjonariuszy, którzy ugodę tę wykonali, naruszałoby utrwaloną zasadę nemo ex
suo delicto meliorem nam codicionem fecere potest.
7
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego powód, powołując się
na obie podstawy określone w art. 3983
§ 1 k.p.c., wniósł o jego uchylenie
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Wskazał na naruszenie art.
39820
k.p.c. przez dokonanie wykładni art. 37 i 150 Pr. upadł. z 1934 r. sprzecznej
z wykładnią dokonaną wcześniej przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu
postanowienia z dnia 21 lutego 2013 r., IV CSK 327/12, art. 37 i 150 Pr. upadł.
z 1934 r. w związku z art. 498 § 2, art. 499 i art. 61 k.c. przez przyjęcie, że przepisy
te dla skuteczności oświadczenia o potrąceniu wierzytelności złożonego upadłemu
wymagają dokonania zgłoszenia wierzytelności sędziemu komisarzowi, art. 5a ust.
2 u.o. przez przyjęcie, że warunki emisji obligacji mogą modyfikować określoną
w tym przepisie zasadę, że prawa z obligacji niemających formy dokumentu
powstają z chwilą dokonania zapisu w ewidencji i przyjęcie, że skuteczny zapis
obligacji uprawniający do wykupu obligacji może nastąpić jedynie na indywidualnym
rachunku depozytowym po zapłacie ceny emisyjnej na rzecz emitenta, art. 354
w związku z art. 498 k.c. przez przyjęcie, że przepisy te - w związku z zasadą nemo
ex suo delicto meliorem nam condicionem facere potest - pozwalają na uznanie,
że złożone oświadczenie o potrąceniu nie prowadzi do umorzenia wzajemnych
wierzytelności, i art. 32 Pr. upadł. z 1934 r. oraz art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. przez ich
niezastosowanie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Powołując się na regulację zawartą w art. 37 Pr. upadł. z 1934 r.
i spowodowane cofnięciem zgłoszenia wierzytelności zniweczenie wywołanych nim
skutków prawnych, Sąd Apelacyjny uznał, że skoro powód w oznaczonym
terminie nie zgłosił sędziemu-komisarzowi swojej wierzytelności, to powództwo
przeciwegzekucyjne oparte na zarzucie potrącenia z tej już tylko przyczyny jest
bezzasadne. Uszło jednak uwagi Sądu Apelacyjnego, że Sąd Najwyższy
w wydanym w niniejszej sprawie postanowieniu z dnia 21 lutego 2013 r. dokonał
wykładni prawa, w wyniku której przesądził możliwość podjęcia przez powoda
obrony w drodze powództwa przeciwegzekucyjnego opartego na zarzucie
potrącenia (art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.). Podkreślił, że w orzecznictwie dopuszczono
możliwość badania skuteczności oświadczenia o potrąceniu wzajemnych
wierzytelności, złożonego w postępowaniu upadłościowym, w sprawie wniesionej
8
przez syndyka przeciwko wierzycielowi o zapłatę długu wobec upadłego, który to
dług był przedmiotem oświadczenia o potrąceniu (wyrok Sądu Najwyższego z dnia
10 marca 2011 r., V CSK 311/10, OSNC-ZD 2011, nr C, poz. 65). W niniejszej
sprawie wierzytelność upadłego wobec powoda została jednak stwierdzona tytułem
wykonawczym i nie można odnieść do niej bezpośrednio koncepcji o możliwości
podjęcia przez dłużnika upadłego, będącego zarazem jego wierzycielem,
obrony w procesie wytoczonym przez syndyka. Proces ten został prawomocnie
zakończony przed złożeniem oświadczenia o potrąceniu, wobec czego jedyną
drogą obrony, jaką ma wierzyciel jest wytoczenie powództwa przewidzianego
w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.
Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 marca 1998 r., I CKN
522/97 (OSNC 1998, nr 11, poz. 176), od czynności prawnej potrącenia, czyli
zdarzenia prawa materialnego o skutkach wskazanych w art. 498 § 2 i art. 499 k.c.,
trzeba odróżnić zarzut potrącenia, czyli powołanie się przez stronę w procesie
na fakt dokonania potrącenia i wynikające z niego skutki prawne. Zarzut potrącenia,
jako czynność procesowa, polegająca na powołaniu się na pewien fakt i wynikające
z niego skutki prawne, podlega normom procesowym regulującym kwestię,
do kiedy dane fakty mogą być przytaczane. Jednakże zarzut potrącenia
dokonanego po powstaniu tytułu egzekucyjnego może być skutecznie podniesiony
jedynie w powództwie z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. (zob. uchwały Sądu Najwyższego
z dnia 30 lipca 1974 r., III CZP 44/74, OSNCP 1975, nr 5, poz. 78 i z dnia
14 października 1993 r., III CZP 141/93, OSNC 1994, nr 5, poz. 102).
Wykładnia prawa jakiej dokonał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia
21 lutego 2013 r. dotyczyła głównie kwestii dopuszczalności drogi sądowej, nie
wnikając jednak bliżej w zagadnienie, czy potrącenie należy w postępowaniu
sądowym do kwestii prejudycjalnych, czy też łączy się bardziej z przestrzeganiem
drogi sądowej, trzeba przyjąć, że Sąd Najwyższy dopuścił możliwość powołania się
przez powoda w niniejszej sprawie na oświadczenie o potrąceniu. Stwierdził,
że tylko w ten sposób powód może zapobiec realizacji tytułu, który z różnych
przyczyn może nie odpowiadać rzeczywistemu stanowi rzeczy. Uznał tym samym
skuteczność dokonanego potrącenia z punktu widzenia przepisów prawa
procesowego.
9
Rację ma w tej sytuacji skarżący zarzucając, że - zgodnie z art. 39820
k.p.c. -
Sąd Apelacyjny, jako sąd, któremu sprawa została przekazana, był związany
dokonaną wykładnią, a tym samym stanowiskiem Sądu Najwyższego, że powód
może skorzystać z powództwa przeciwegzekucyjnego opartego na zarzucie
potrącenia (art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.).
Niezależnie od wyrażenia odmiennego poglądu w tej kwestii, Sąd Apelacyjny
dokonał materialnoprawnej oceny skuteczności dokonanego potrącenia i uznał,
że powód nie nabył prawa do wykupu obligacji i otrzymania wynikającego z nich
oprocentowania, ponieważ nie przedstawił wyciągu z indywidualnego rachunku
depozytowego. Skarżący kwestionuje to stanowisko, zarzucając, błędną wykładnię
art. 5a u.o.
Przystępując do rozważenia tego zarzutu trzeba przypomnieć, że emisja
obligacji nastąpiła w trybie zamkniętym, obligacje były imienne i nie miały formy
dokumentu. Zgodnie z art. 5b u.o., dodanym przez art. 1 pkt 4 ustawy z dnia
29 czerwca 2000 r. o zmianie ustawy o obligacjach oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 60, poz. 702), w przypadku obligacji niemających formy dokumentu,
prawa i obowiązki emitenta i obligatariuszy są określone w warunkach emisji.
W doktrynie nie ma wprawdzie zgodności co do rozumienia tego pojęcia, można
jednak przyjąć, że warunki emisji determinują ogół praw i obowiązków emitenta
oraz obligatariuszy. Powinny zatem zawierać wszystkie te elementy, o których była
mowa w art. 10 u.o. w brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 8a powołanej ustawy
nowelizującej z dnia 29 czerwca 2000 r.
W niniejszej sprawie warunki emisji zostały przedstawione powodowi
na piśmie w złożonej mu w dniu 13 lipca 2001 r. propozycji nabycia obligacji.
Wynikało z nich m.in., że Bank został uprawniony do kierowania w imieniu emitenta
propozycji nabycia obligacji i do działania jako agent emisji, agent płatniczy, agent
do spraw obliczeń i depozytariusz, że wielkość emisji została określona na kwotę
78 000 000 zł, a cena emisyjna jednej obligacji - na kwotę 100 000 zł, że inwestor
przed przydziałem obligacji powinien zapłacić cenę emisyjną lub zobowiązać się do
jej opłacenia w terminie do dnia 31 marca 2002 r., że dealer zawiadomi inwestorów
o dokonanym przydziale obligacji, że obligacje nie zostaną zapisane na rachunku
10
depozytowym do chwili opłacenia ceny emisyjnej w całości, że w przypadku
opłacenia ceny emisyjnej w części, będzie ona proporcjonalnie zaliczona na poczet
ceny emisyjnej na każdą jedną obligację oraz że spłata obligacji nastąpi w dniu
12 marca 2005 r.
W dniu 13 lipca 2001 r. powód zawarł również z Telewizją S.A. umowę o
emisję obligacji, w której strony potwierdziły fakt przyjęcia przez powoda propozycji
nabycia obligacji o wartości 26 000 000 zł. Z kolei w złożonym Bankowi w dniu 16
lipca 2001 r. formularzu przyjęcia propozycji nabycia obligacji powód potwierdził, że
akceptuje warunki emisji, wyraża zgodę na prowadzenie przez Bank depozytu
obligacji na zasadach określonych w regulaminie Banku i zobowiązał się do
przestrzegania jego postanowień. Według tego regulaminu, depozyt oznaczał
system ewidencji prowadzony przez depozytariusza w formie rachunków
depozytowych posiadaczy, rachunkiem depozytowym był natomiast rachunek
prowadzony przez depozytariusza, na którym zapisywane są prawa z obligacji
nabytych przez inwestorów. Po zapłaceniu przez inwestorów ceny emisyjnej za
przydzielone im obligacje Bank miał zapisać prawa z obligacji na odpowiednich
rachunkach depozytowych posiadaczy obligacji i wystawić im wyciągi z rachunku
depozytowego.
Zgodnie z art. 5a ust. 2 u.o., dodanym przez art. 1 pkt 4 powoływanej ustawy
nowelizującej z dnia 29 czerwca 2000 r., prawa z obligacji niemających formy
dokumentu powstają z chwilą dokonania zapisu w ewidencji i przysługują osobie
w niej wskazanej jako posiadacz obligacji. W trybie emisji zamkniętej jedynie od
decyzji emitenta zależało, czy emitowane przez niego obligacje będą miały formę
dokumentu. Jeżeli emitent zdecydował się na wyemitowanie obligacji
zdematerializowanych, powinien w warunkach emisji określić m.in. warunki wykupu
i wypłaty oprocentowania. Powinien też skonstruować system ewidencji obligacji
i powierzyć jej prowadzenie upoważnionemu podmiotowi. W niniejszej sprawie
podmiotem tym był Bank (art. 5a ust. 3 u.o.).
Telewizja S.A. określiła w warunkach emisji, kto będzie prowadził ewidencję
praw z wyemitowanych przez nią obligacji, podstawowe zasady tej ewidencji i
związane z tym prawa i obowiązki zarówno obligatariuszy, jak i emitenta. Trafnie
11
zatem Sąd Apelacyjny przyjął, że prawa z wyemitowanych obligacji powstawały z
chwilą dokonania zapisu na prowadzonym przez Bank rachunku depozytowym, co
z kolei mogło nastąpić dopiero po uiszczeniu ceny emisyjnej. Konstatacja ta nie
oznacza, że emitent zmodyfikował zasadę wyrażoną w art. 5a ust. 2 u.o., zgodnie z
którą prawa z obligacji niemających formy dokumentu powstają z chwilą dokonania
zapisu w ewidencji. Wręcz przeciwnie, wspomniana konstatacja wynika z systemu
ewidencji określonego przez emitenta w warunkach emisji.
Uiszczenie ceny emisyjnej - ze względu na gospodarczą funkcję obligacji –
stanowi zwrotne powierzenie emitentowi środków pieniężnych, przeznaczonych na
realizację celu emisji. Obowiązek wpłacenia ceny emisyjnej przez indywidualnego
adresata propozycji nabycia obligacji tworzy tym samym podstawę gospodarczą do
wykreowania wierzytelności inkorporowanej w emitowanych obligacjach.
Ustawodawca nie uzależnił uzyskania statusu obligatariusza od uiszczenia pełnej
ceny emisyjnej, wyjątek dotyczy jedynie obligacji zamiennych, które - jak wynika
z art. 20 ust. 2 u.o. – nie mogą być wydawane przed pełną wpłatą ceny emisyjnej.
Strony zawierające umowę przedemisyjną mogły więc - poza wspomnianym
wyjątkiem – uregulować kwestię terminu i sposobu uiszczenia ceny emisyjnej
według swego uznania. Telewizja S.A. skorzystała z tej możliwości i w warunkach
emisji obligacji związała obowiązek uiszczenia pełnej ceny emisyjnej z nabyciem
obligacji, co powodowało odsunięcie w czasie chwili uzyskania statusu
obligatariusza, gdyż dopiero po uiszczeniu pełnej ceny emisyjnej Bank mógł
dokonać zapisu na rachunku depozytowym.
Regulacja ta korespondowała z postanowieniami pkt 10.1.1. i 10.1.2.
regulaminu Banku. Wynikało z nich, że inwestorzy, których zawiadomiono
o przydziale obligacji obowiązani byli zapłacić cenę emisyjną, a w razie
nieuiszczenia jej w pełnej wysokości odpowiednia liczba obligacji przydzielonych
inwestorowi i przez niego nieopłaconych nie miała być wyemitowana i prawa
z takich obligacji nie miały być zapisane na rachunku depozytowym. Niezależnie od
tego emitent był uprawniony do dochodzenia od takiego inwestora odszkodowania
za szkody poniesione wskutek niespełnienia świadczenia, do którego był
zobowiązany.
12
Powód - przyjmując skierowaną do niego propozycję nabycia obligacji –
zobowiązał się do uiszczenia ceny emisyjnej. Przyjęcie oferty było bowiem
równoznaczne z zawarciem umowy przedemisyjnej, określającej wzajemne
zobowiązania stron, których realizacja miała prowadzić do wykreowania
wierzytelności obligacyjnej; ceny tej jednak nie uiścił. W ustawie o obligacjach nie
zostały określone konsekwencje prawne niewywiązania się z obowiązku uiszczenia
ceny emisyjnej. W doktrynie przyjmuje się, że w sytuacji, w której strony zawarły
umowę przedemisyjną, nieuiszczenie ceny emisyjnej skutkuje zwolnieniem
emitenta z jego zobowiązania, jeżeli przewidują to warunki emisji albo
upoważnieniem go – na podstawie art. 491 § 1 k.c. - do wyznaczenia dodatkowego
terminu do dokonania wpłaty z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu
tego terminu będzie uprawniony do odstąpienia od umowy przedemisyjnej.
W niniejszej sprawie emitent - wobec nieuiszczenia przez powoda ceny
emisyjnej – w 2002 r. wystąpił przeciwko niemu z pozwem o zapłatę kwoty
odpowiadającej pełnej cenie emisyjnej z odsetkami. Postępowanie w tej sprawie
zostało zakończone wyrokiem uwzględniającym powództwo, wydanym w dniu
15 czerwca 2010 r. i zaopatrzonym w klauzulę wykonalności w dniu 17 czerwca
2010 r., czyli po upływie blisko dziewięciu lat od zakończenia emisji obligacji, ponad
siedmiu lat od ogłoszenia upadłości emitenta i ponad pięciu lat od ustalonego
terminu spłaty obligacji. W tej szczególnej sytuacji można przyjąć, że uzyskanie
przez emitenta tytułu wykonawczego, stwierdzającego obowiązek zapłaty pełnej
ceny emisyjnej z odsetkami, jest zdarzeniem równoważnym z uiszczeniem ceny
emisyjnej i wykreowaniem wierzytelności obligacyjnej, którą powód mógł potrącić
z wierzytelnością wzajemną, stwierdzoną tytułem wykonawczym. Nie można tym
samym odeprzeć podniesionego w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia art. 840
§ 1 pkt 2 k.p.c.
Uznając powództwo za bezzasadne Sąd Apelacyjny stwierdził też,
że skorzystanie przez powoda z możliwości potrącenia naruszałoby zasadę nemo
ex suo delicto meliorem nam condicionem facere potest, ponieważ powód
uzyskałaby w ten sposób uprzywilejowaną pozycję wobec tych akcjonariuszy,
którzy wykonali ugodę z dnia 13 lipca 2001 r. Konstatacja ta ma jednak charakter
teoretyczny, gdyż nie została poprzedzona poczynieniem stosownych ustaleń
13
faktycznych, pozwalających na dokonanie całościowej oceny sposobu wywiązania
się z zawartej ugody, w tym przyczyn jej niewykonania przez powoda. W tej sytuacji
rozważenie podniesionego w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia art. 354
w związku z art. 498 k.c. trzeba uznać za przedwczesne.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 i art. 108 § 2
w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.