Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 70/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa A. R.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prezesowi Sądu Apelacyjnego
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 11 lutego 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 15 marca 2013 r.2,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza od powódki na rzecz Skarbu Państwa –
Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa kwotę 2 700 (dwa
tysiące siedemset) zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powódka A. R. wnosiła o zasądzenie od Skarbu Państwa - Prezesa Sądu
Apelacyjnego kwoty 175.828,82 zł z odsetkami jako odszkodowania z racji
pozbawienia jej części uposażenia sędziego w stanie spoczynku w okresie od dnia
1 sierpnia 2005 r. do dnia 15 maja 2010 r. Pozbawienie to było konsekwencją
wydania orzeczeń lustracyjnych przez sądy lustracyjne obu instancji, następnie
uchylonych w związku ze wznowieniem postępowania lustracyjnego.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo, dokonując następujących ustaleń
faktycznych.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 7 kwietnia 2004 r. w sprawie lustracyjnej
stwierdził, że powódka - sędzia w stanie spoczynku - złożyła niezgodne z prawdą
oświadczenie przewidziane w art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 11 kwietnia 1997 r.
o ujawnianiu pracy lub służby w organach bezpieczeństwa Państwa (…) (Dz. U
z 1999 r., nr 42, poz. 428 ze zm., cyt. dalej jako „ustawa lustracyjna”). Sąd drugiej
instancji utrzymał to orzeczenie w mocy, a uchwałą Krajowej Rady Sądownictwa
(KRS) nr …2005 z dnia … 2005 r. pozbawiono powódkę stanu spoczynku
i uposażenia sędziego na podstawie art. 8 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 17 grudnia
1997 r. o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych (…) (Dz. U
z 1998 nr 98, poz. 607; cyt. dalej jako „ustawa z dnia 17 grudnia 1997 r.”).
Europejski Trybunał Prawa Człowieka (ETPCz.) w wyroku z dnia 8 kwietnia 2009 r.
stwierdził, że w postępowaniu lustracyjnym dotyczącym powódki przed sądem
krajowym doszło do naruszenia art. 6 § 1 w zw. z art. 6 § 3b Konwencji Praw
Człowieka z racji nierzetelności procedury sądowej w postaci utrudniania
lustrowanej dostępu do akt sprawy, ograniczenia możliwości sporządzania notatek.
Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 18 listopada 2009 r. (sygn. II KO 79/09) wznowił
postępowanie lustracyjne i przekazał sprawę lustracyjną powódki do ponownego
rozpoznania. KRS podjęła u uchwałę o wznowieniu postępowania w sprawie
wszczętej na wniosek Ministra Sprawiedliwości (MS) z dnia 6 maja 2005 r. i uchyliła
wcześniejszą, wspomnianą uchwałę z dnia 20 maja 2005 r. Zobowiązała
jednocześnie MS do wypowiedzenia się co do tego, czy podtrzymuje on wniosek
o wydanie uchwały pozbawiającej powódkę prawa do stanu spoczynku
3
i dodatkowego uposażenia. W związku z tym, że MS nie poparł ostatecznie
wspomnianego wniosku KRS umorzyła postępowanie w sprawie pozbawienia
powódki prawa do stanu spoczynku i dodatkowego uposażenia. Powódce nie
wypłacono tego uposażenia za okres od sierpnia 2005 r do dnia 15 maja 2010 r.
Różnica między wypłaconą powódce emeryturą zwykłą i uposażeniem dodatkowym
wynosiła kwotę objętą pozwem.
Sąd Okręgowy oceniał istnienie przesłanek odpowiedzialności
odszkodowawczej Skarbu Państwa na podstawie art. 4171
§ 2 k.c. przy założeniu,
że postępowanie lustracyjne wobec powódki jeszcze się toczy.
Orzeczenie lustracyjne było istotnie niezgodne z prawem z przyczyn natury
proceduralnej, jednakże podstawą pozbawienia powódki prawa do dodatkowego
uposażenia była uchwała KRS z 2005 r., wydana zgodnie z przepisami powołanymi
przez Sąd pierwszej instancji. Złożenie nieprawdziwego oświadczenia lustracyjnego
przez sędziego stanowi uchybienie godności urzędu sędziego, jest jednocześnie
przewinieniem dyscyplinarnym. Zdaniem Sądu, nie było możliwe przeprowadzenie
rozumowania pozwalającego na uznanie, że szkoda powódki w postaci
utraty części dochodów nie nastąpiłaby, gdyby Sąd Apelacyjny wydał wyrok zgodny
z prawem, ponieważ treść prawomocnego orzeczenia sądu lustracyjnego nie była
jeszcze znana na etapie tego postępowania. Tylko w takiej sytuacji możliwe byłoby
stwierdzenie, że powódka poniosła szkodę pozostającą w związku przyczynowym
ze zdarzeniem wyrządzającym szkodę, tj. orzeczeniem lustracyjnym.
Zgodnie z art. 9 ustawy z dnia 17 grudnia 1997 r., w razie okazania się,
że powódka złożyła rzetelne oświadczenie lustracyjne, będzie jej przysługiwało
roszczenie o wypłatę wstrzymanego uposażenia w ramach stosunku
pracowniczego z byłym pracodawcą. Ostatecznie Sąd Okręgowy wyjaśnił,
że dla przyjęcia ewentualnej odpowiedzialności Skarbu Państwa na podstawie art.
4711
§ 2 k.c. istotne znaczenie ma ustalenie treści ponownego orzeczenia sądu
lustracyjnego. Brak obecnie dowodu na to, że gdyby sąd ten działał zgodnie
z prawem (procedurą), to powódka nie utraciłaby statusu sędziego w stanie
spoczynku i prawa do odpowiedniego uposażenia.
Apelacja powódki została oddalona. Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko
Sądu pierwszej instancji o istnieniu tzw. bezprawia sądowego, które może pojawiać
4
się także w razie naruszenia reguł postępowania. Normalnym następstwem
prawomocnego orzeczenia lustracyjnego jest pozbawienie sędziego prawa do
stanu spoczynku i związanego z nim uposażenia dodatkowego. Sąd Apelacyjny
zastanawiał się nad tym, czy wznowienie postępowania lustracyjnego powinno
wpływać na ukształtowanie się związku przyczynowego pomiędzy utratą przez
powódkę części dochodu a uchylonym orzeczeniem lustracyjnym i udzielił
odpowiedzi pozytywnej. Zaznaczył jednocześnie, że w okolicznościach danej
sprawy taki związek jednak nie występuje. Doszło już bowiem do oddalenia skargi
kasacyjnej powódki od niekorzystnego dla powódki ponownego orzeczenia
lustracyjnego. Takie nowe orzeczenie jest podstawą zastosowania kary
dyscyplinarnej w postaci pozbawienia powódki stanu spoczynku i odpowiednio
wyższego uposażenia. Orzeczenie to potwierdza, że już w dacie wydania
pierwszego orzeczenia lustracyjnego (z dnia 7 kwietnia 2004 r.) istniały
merytoryczne podstawy do stwierdzenia, iż powódka złożyła oświadczenie
lustracyjne niezgodne z prawdą. Powódki nie można było pozbawić uprawnienie do
wyższego uposażenia za okres wsteczny, nawet gdyby ponownie została podjęta
nowa uchwała KRS o pozbawieniu powódki stanu spoczynku i dodatkowego
uposażenia. W takiej sytuacji Sąd Apelacyjny dostrzegł właściwy sposób
zrekompensowania uszczerbku majątkowego powódki, który niewątpliwie istniał,
ale nie pozostawał jednak w adekwatnym związku przyczynowym z orzeczeniem
lustracyjnym z dnia 7 kwietnia 2004 r.
W skardze kasacyjnej powódki podnoszono jedynie zarzut naruszenia art.
361 § 1 k.c. odnoszący się do konstrukcji związku przyczynowego. Skarżąca
wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi drugiej
instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z ustaleń faktycznych dokonanych przez oba Sądy meriti wynika, że doszło
do wydania powtórnego i prawomocnego już orzeczenia Sądu Lustracyjnego
po wznowieniu tego postępowania. Oddalono bowiem skargę kasacyjną powódki
od orzeczenia tego Sądu (sygn. akt […]; s. 8 uzasadnienia zaskarżonego wyroku).
Powódka opierała swoje roszczenie odszkodowawcze wobec Skarbu Państwa na
5
postanowieniach art. 4171
§ 2 k.c. i wywodziła je z faktu wydania orzeczeń w toku
postępowania lustracyjnego, które okazało się - jak wyjaśnił ETPCz -
postępowaniem nierzetelnym z racji naruszenia istotnych wymagań procesowych
dotyczących jego przebiegu. Pierwotnie wydane przez Sądy Lustracyjne orzeczenia
zostały uznane przez Sądu meriti za bezprawne w powodu wspomnianych
uchybień procesowych. Zdaniem Sądów meriti, w pierwotnym postępowaniu
lustracyjnym doszło do powstania stanu tzw. bezprawia sądowego
w rozumieniu art. 4711
§ 2 k.c. Sądy te przyjęły także, że powódka poniosła
uszczerbek majątkowy w rozmiarze odpowiadającym różnicy pomiędzy otrzymaną
emeryturą na zasadach ogólnych i odebranym jej na podstawie uchwały KRS
z dnia … 2005 r. uposażeniem odpowiadającym stanowi spoczynku w okresie
2005-2010 r. Sąd Okręgowy stwierdził jednocześnie przedwczesność
konstruowania normalnego związku przyczynowego pomiędzy wspomnianymi
orzeczeniami lustracyjnymi i uszczerbkiem majątkowym powódki, skoro treść
prawomocnego, ponownego przeczenia lustracyjnego nie była znana na etapie
postępowania odwoławczego. Sąd Apelacyjny skonstatował natomiast w ogóle brak
związku przyczynowego w rozumieniu art. 361 § 1 k.c. pomiędzy wspomnianymi
zdarzeniami, ponieważ doszło już do ponownego, niekorzystnego i prawomocnego
dla powódki orzeczenia lustracyjnego. Nowe orzeczenie lustracyjne potwierdziło
bowiem to, że w kwietniu 2004 r. powódka złożyła niezgodne z prawdą
oświadczenie lustracyjne. Nietrudno dostrzec, że Sąd Apelacyjny rozważał
kwestię związku przyczynowego już w kontekście wszystkich możliwych zdarzeń,
które mogły mieć znaczenie na przebieg tego związku.
W ocenie Sądu Najwyższego, na tle dokonanych ustaleń faktycznych
powstaje zasadnicze pytanie, czy można mówić o nielegalnym działaniu
sądów lustracyjnych w 2004 r. (tzw. bezprawiu sądowym) w rozumieniu art. 4171
§ 2 k.c., pozwalającym przypisać odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbowi
Państwa za zgłoszony przez powódkę uszczerbek majątkowy. Rozstrzygnięcie
merytoryczne Sądu Lustracyjnego okazało się ostatecznie takie, jak
rozstrzygnięcie pierwotne przed wznowieniem postępowania lustracyjnego.
Oznacza to, że podejmowanie po pierwotnym orzeczeniu lustracyjnym czynności,
zmierzających do pozbawienia powódki statusu stanu spoczynku i dodatkowego
6
wynagrodzenia, miało jednak swoje merytoryczne uzasadnienie, a w dodatku
istniał de lege lata obowiązek prawny ich podejmowania (wniosek MS
o pozbawienie sędziego prawa do stanu spoczynku i podejmowanie uchwały w tym
przedmiocie przez KRS). W orzecznictwie SN sporo uwagi poświęcono
wyróżnieniu pojęcia tzw. kwalifikowanego bezprawia sądowego i odróżnienia go od
zwykłego (niekwalifikowanego) naruszenia prawa przez sąd orzekający w procesie
jego stosowania. Można zatem twierdzić, że w rozpoznawanej sprawie doszło do
takich naruszeń prawa procesowego, które nie miały jednak - jak się ostatecznie
okazało - zasadniczego wpływu na merytoryczne rozstrzygnięcie i jednocześnie
zapewniono powódce możliwość pełnej ochrony jej interesu prawnego
(wznowienie postępowania, przywrócenie statusu sędziego w stanie spoczynku,
ponowny proces lustracyjny po wznowieniu postępowania). Pierwotne orzeczenia
lustracyjne okazały się niewadliwe merytorycznie po ponownym przeprowadzeniu
postępowania lustracyjnego i nie sposób pomijać ich przy ogólnej ocenie tego, czy
w rozpoznawanej sprawie w ogóle doszło do relewantnego prawnie tzw. bezprawia
sądowego.
W takiej sytuacji nie mogła zaktualizować się odpowiedzialność
odszkodowawcza na podstawie art. 4711
§ 2 k.c. Nie było zatem potrzeby
rozważania, czy pomiędzy pierwotnymi orzeczeniami lustracyjnymi i uszczerbkiem
majątkowym powódki istniał adekwatny związek przyczynowy. Nietrafny okazał się
więc podnoszony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 361 § 1 k.c. Należało
zatem oddalić skargę kasacyjną (art. 39814
k.p.c.) i orzec o kosztach postępowania
kasacyjnego (art. 98 k.p.c. i art. 108 § 1 k.p.c.).