Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 269/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z odwołania M.K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o świadczenie przedemerytalne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 18 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 19 lutego 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z dnia 29 listopada 2012 r.
odmówił ubezpieczonemu M. K. prawa do świadczenia przedemerytalnego z uwagi
na niespełnienie jednego z warunków określonych w art. 2 ust. 1 pkt 5 ustawy z
2
dnia 30 kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2013 r. poz. 170 ze zm.), tj. nieudowodnienie 40 lat zatrudnienia, które należało
osiągnąć do dnia rozwiązania stosunku pracy z przyczyn dotyczących zakładu
pracy, w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji
zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 149).
Wyrokiem z dnia 22 marca 2013 r. Sąd Okręgowy zmienił powyższą decyzję
w ten sposób, że przyznał odwołującemu się świadczenie przedemerytalne od dnia
22 listopada 2012 r.
Jako bezsporne Sąd pierwszej instancji przyjął, że ubezpieczony M. K. w
legitymuje się stażem składkowym i nieskładkowym wynoszącym 39 lat, 11
miesięcy i 20 dni. Do tego stażu należy doliczyć, jako dodatkowy okres składkowy,
okres przebywania przez wnioskodawcę na urlopie od 19 lipca 1990 r. do 31 lipca
1990 r. po powrocie z pracy na eksporcie. Ustalono bowiem, że w okresie od 23
stycznia 1989 r. do 31 lipca 1990 r. ubezpieczony korzystał w macierzystym
zakładzie pracy z urlopu bezpłatnego udzielonego na podstawie przepisów
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r. w sprawie praw i
obowiązków pracowników skierowanych do pracy za granicą w celu realizacji
budownictwa eksportowego i usług związanych z eksportem (jednolity tekst: Dz.U.
z 1990 r. Nr 44, poz. 259 ze zm.), przy czym na budowie eksportowej pracował od
23 stycznia 1989 r. do 17 lipca 1990 r., a dzień 18 lipca 1990 r. był dniem
przeznaczonym na powrót do kraju. Wnioskodawcy wypłacono ekwiwalent za urlop
wypoczynkowy w ilości 39 dni roboczych, w tym za 1989 r. - 26 dni, a za 1990 r. -
13 dni. Macierzysty zakład pracy przedłużył wnioskodawcy urlop bezpłatny
udzielony na podstawie przepisów wspomnianego rozporządzenia Rady Ministrów
o 13 dni (od 18 lipca 1990 r. do 31 lipca 1990 r.), to jest o liczbę dni urlopu
wypoczynkowego przysługującego mu za 1990 r. z tytułu pracy na budowie
eksportowej. W tym okresie ubezpieczony korzystał więc z urlopu
wypoczynkowego. Co prawda otrzymał ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany
urlop, to jednak w zakładzie macierzystym urlop bezpłatny uległ przedłużeniu, a co
za tym idzie - okres 14 dni, o którym mowa w § 3 pkt 5 cytowanego rozporządzenia,
liczy się dopiero od zakończenia „przedłużonego urlopu bezpłatnego”. Po powrocie
z budowy eksportowej wnioskodawca zgłosił się zaś do pracy w macierzystym
3
zakładzie w dniu 6 sierpnia 1990 r. Po doliczeniu spornego okresu od 19 lipca
1990 r. do 31 lipca 1990 r. do uznanego przez organ rentowy stażu, ubezpieczony
do dnia rozwiązania stosunku pracy osiągnął wymagane 40 lat okresów
składkowych i nieskładkowych. Tym samym spełnia wszystkie przesłanki nabycia
prawa do świadczenia przedemerytalnego, o jakich mowa w art. 2 ust. 1 pkt 5
ustawy o świadczeniach przedemerytalnych.
Na skutek apelacji organu rentowego, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 19
lutego 2014 r. zmienił zaskarżone orzeczenie i oddalił odwołanie.
Sąd drugiej instancji nie znalazł podstaw do uwzględnienia w stażu
składkowym i nieskładkowym ubezpieczonego okres przebywania przez
wnioskodawcę na urlopie bezpłatnym w macierzystym zakładzie pracy od 19 lipca
1990 r. do 31 lipca 1990 r. po powrocie z pracy na eksporcie. Zgodnie z przepisami
powołanego rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r., jednostka
kierująca zawierał z pracownikiem umowę za granicą na czas określony, a
macierzysty zakład pracy udzielał temu pracownikowi urlopu bezpłatnego na okres
zatrudnienia za granicą. Z treści przepisu § 10 ust. 2 tego rozporządzenia wynika,
że okres przedłużonego urlopu bezpłatnego podlegał zaliczeniu do okresu pracy
tylko wtedy, jeżeli został udzielony w ramach różnic w czasie pracy wykonywanej
za granicą. Jeżeli bowiem czas pracy przy wykonywaniu usługi eksportowej był
dłuższy niż 42 godziny na tydzień, pracownik uzyskiwał prawo do czasu wolnego
od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia walutowego i złotowego za czas
niewykonywania pracy. Jeżeli nie było zaś możliwe udzielenie czasu wolnego w
okresie zatrudnienia za granicą, urlop bezpłatny w macierzystym zakładzie pracy
ulegał odpowiedniemu przedłużeniu, a pracownik otrzymywał od jednostki
kierującej ekwiwalent pieniężny w walucie, obliczony jak ekwiwalent za urlop
wypoczynkowy. Za okres ten pracownik zachowywał prawo do wynagrodzenia
walutowego należnego od jednostki kierującej, która w związku z tym była
obowiązana do opłacenia z tego tytułu należnych składek ubezpieczeniowych na
ogólnych zasadach wynikających z przepisów regulujących wysokość i podstawę
wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia
społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego.
Jednakże w przypadku wnioskodawcy nie chodziło o dni wolne przypadające mu z
4
tytułu różnicy czasu pracy pomiędzy obowiązującym wymiarem czasu pracy za
granicą, a tygodniowym czasem pracy w Polsce (skróconego tygodnia nominalnego
czasu pracy), a tylko w tym przypadku mamy do czynienia z „oskładkowanymi
świadczeniami urlopowymi”, dającymi podstawę do stwierdzenia, że powyższy
okres stanowi okres przedłużonego urlopu bezpłatnego podlegającego zaliczeniu
do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze. W spornym okresie
od 19 lipca 1990 r. do 31 lipca 1990 r. wnioskodawca korzystał bowiem z urlopu
oznaczonego jako urlopu po zakończeniu pracy na eksporcie, co wynika wprost z
rozliczenia po zakończeniu pracy na budowie eksportowej wnioskodawcy z dnia 23
lipca 1990 r., gdzie podano, że wnioskodawcy wypłacono ekwiwalent za urlop
wypoczynkowy w ilości 39 dni roboczych, w tym za rok 1989 - 26 dni, a za rok 1990
- 13 dni. Zatem był to w istocie tak zwany „urlop dewizowy”, czyli urlop związany z
wykorzystaniem w kraju okresu urlopu wypoczynkowego, do którego wnioskodawca
nabył prawo z tytułu pracy za granicą i za który to okres otrzymał - przy zjeździe z
budowy - ekwiwalent pieniężny. Ten zaś okres nie stanowi ani okresu składkowego
ani okresu nieskładkowego, wymienionych w art. 6 i art. 7 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W stosunku do urlopu
wypoczynkowego, który nie został udzielony w naturze, lecz za który wypłacono
ekwiwalent pieniężny, jednoznaczną regulację przewidywał § 7 ust. 1 pkt 3
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. Wedle tego przepisu, od
ekwiwalentu za niewykorzystany urlop wypoczynkowy zakład pracy nie miał
obowiązku opłacenia składek na ubezpieczenie społeczne. O ile okres urlopu
bezpłatnego z tytułu różnicy czasu pracy był w istocie okresem wypracowanym
sobie dodatkowo przez pracownika, przez wykonywanie za granicą pracy w
wymiarze większym niż polskie normy czasu pracy i z tego tytułu ubezpieczony
otrzymywał ekwiwalent (czyli pewną formę wynagrodzenia), to w przypadku
ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy było inaczej, bo okres pracy wykonywany w
czasie, w którym przysługiwałby urlop wypoczynkowy, ma charakter okresu
składkowego, natomiast wypłacony za ten okres ekwiwalent jest rodzajem
odszkodowania za nieudzielenie urlopu wypoczynkowego i od takiego ekwiwalentu
nie płacono składek na ubezpieczenie społeczne. Reasumując, Sąd drugiej
instancji uznał, że nie było podstaw do uwzględnienia do stażu ubezpieczeniowego
5
wnioskodawcy okresu od 19 lipca 1990 r. do 31 lipca 1990 r. W konsekwencji
odwołujący się nie posiada 40 lat okresów składkowych i nieskładkowych
wymaganych do nabycia prawa do świadczenia przedemerytalnego na podstawie
art. 2 ust. 1 pkt 5 ustawy o świadczeniach przedemerytalnych.
Powyższy wyrok został zaskarżony skargą kasacyjną wnioskodawcy. Skargę
oparto na podstawie naruszenia przepisów prawa materialnego: 1/ § 3 ust 3 w
związku z § 3 ust. 1 w związku z § 2 ust. 4 w związku z § 5 ust. 1, 2 i 3
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r. w sprawie niektórych
praw i obowiązków pracowników skierowanych do pracy za granicą w celu realizacji
budownictwa eksportowego i usług związanych z eksportem w związku z art. 6 ust.
2 pkt 1b ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
przez ich niezastosowanie w sytuacji, gdy umowa o pracę na budowie eksportowej
zawarta z wnioskodawcą została przedłużona do dnia 31 lipca 1990 r. (i przed tą
datą, mimo wcześniejszego powrotu do kraju, nie została rozwiązana), a co za tym
idzie - sporny okres od 19 do 31 lipca 1990 r. był okresem składkowym, jako okres
zatrudnienia po ukończeniu 15 lat życia obywateli polskich za granicą w
przedsiębiorstwach, do których zostali delegowani lub skierowani; 2/ § 14 ust. 6, 7,
8,9 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r. w sprawie niektórych
praw i obowiązków pracowników skierowanych do pracy za granicą w celu realizacji
budownictwa eksportowego i usług związanych z eksportem, przez ich
niezastosowanie i błędne przyjęcie, że wnioskodawca w spornym okresie korzystał
z urlopu dewizowego, o jakim mowa w § 9 ust. 4 tego rozporządzenia, za który
wypłacano ekwiwalent pieniężny w złotówkach, w sytuacji gdy po powrocie do kraju
w okresie od 19 do 31 lipca 1990 r. wnioskodawca obligatoryjnie korzystał z dni
wolnych od pracy w zakładzie macierzystym w związku z niewykorzystanym
urlopem wypoczynkowym za granicą, za który został mu wypłacony przez
jednostkę kierującą ekwiwalent pieniężny w walucie, co wynika wprost ze
świadectwa pracy, a co za tym idzie okres ten powinien zostać zaliczony do
okresów składkowych; 3/ § 15 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 grudnia
1974 r. w sprawie niektórych praw i obowiązków pracowników skierowanych do
pracy za granicą w celu realizacji budownictwa eksportowego i usług związanych z
eksportem, przez jego niezastosowanie i błędne przyjęcie, że okres od 19 do 31
6
lipca 1990 r., w którym wnioskodawca korzystał w urlopu bezpłatnego, jest
okresem, który nie wlicza się do 40 - letniego stażu pracy wymaganego do
przyznania świadczenia przedemerytalnego. Ponadto skargę oparto na podstawie
naruszenia przepisów prawa procesowego: 1/ art. 382 k.p.c., przez całkowite
pominięcie znajdującego się w aktach sprawy aneksu (znak PZ/6218/90), na
podstawie którego umowa o pracę na budowie eksportowej została M. K.
przedłużona do dnia 31 lipca 1990 r., tj. do dnia, do którego wnioskodawca
korzystał z urlopu bezpłatnego w macierzystym zakładzie pracy, co ma istotny
wpływ na wynik sprawy, albowiem przesądza o tym, że sporny okres od 19 do 31
lipca 1990 r. był okresem składkowym (okresem zatrudnienia na budowie
zagranicznej); 2/ art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., przez nieodniesienie
się w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku do twierdzeń i zarzutów wnioskodawcy
podniesionych w odpowiedzi na apelację, co ma istotny wpływ na wynik sprawy,
albowiem daje podstawy do uznania, że Sąd Apelacyjny okoliczności tych w ogóle
nie rozważył. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i
orzeczenie co do istoty sprawy przez zmianę decyzji organu rentowego i
przyznanie odwołującemu się prawa do świadczenia przedemerytalnego od dnia 22
listopada 2012 r.; ewentualnie wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu,
każdorazowo z orzeczeniem o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie.
Analizę prawidłowości zaskarżonego wyroku wypada rozpocząć od
przypomnienia, że ubezpieczony M.K. wywodzi swoje roszczenia do
przedmiotowego świadczenia przedemerytalnego z przepisów ustawy z dnia 30
kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych (jednolity tekst: Dz.U. z
2013 r., poz. 170 ze zm.), a istotą sporu pozostaje spełnienie przez wnioskodawcę
tej przesłanki nabycia prawa do tegoż świadczenia, jaką w świetle art. 2 ust. 1 pkt 5
ustawy jest legitymowanie się na dzień rozwiązania stosunku pracy z przyczyn
dotyczących zakładu pracy co najmniej 40 - letnim stażem składkowym i
7
nieskładkowym, a ściślej - możliwość doliczenia do uwzględnionego przez organ
rentowy stażu wynoszącego 39 lat, 11 miesięcy i 20 dni okresu korzystania przez
odwołującego się z urlopu bezpłatnego po powrocie z budowy eksportowej od 19
do 31 lipca 1990 r.
Status prawny pracownika skierowanego do pracy za granicą i na ten czas
korzystającego z urlopu bezpłatnego u macierzystego pracodawcy ukształtowały
przepisy rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r. w sprawie
niektórych praw i obowiązków pracowników skierowanych do pracy za granicą w
celu realizacji budownictwa eksportowego i usług związanych z eksportem
(jednolity tekst: Dz.U. z 1990 r. Nr 44, poz. 259 ze zm., dalej jako rozporządzenie).
Wymienione rozporządzenie zostało wydane na podstawie art. 298 k.p. Ten zaś
przepis w § 1 stanowił, że Rada Ministrów w porozumieniu z ogólnokrajową
organizacją międzyzwiązkową może określić w drodze rozporządzenia w sposób
szczególny niektóre prawa i obowiązki pracowników zatrudnionych w niektórych
działach służby państwowej, w jednostkach wojskowych, w zakładach służby
zdrowia, a także pracowników zatrudnionych za granicą przez polskie
przedsiębiorstwa. Przypomnienie to jest celowe dlatego, że fakt wydania
wskazanego rozporządzenia na podstawie art. 298 k.p. oznaczał wyłączenie w
stosunku do pracowników skierowanych do pracy za granicą i objętych
rozporządzeniem, przepisów Kodeksu pracy (bądź innych ustaw) w sprawach
uregulowanych tym aktem, chyba że rozporządzenie odsyłało wyraźnie do ich
stosowania w określonym zakresie. Przepisy wydane na podstawie delegacji
ustawowej z art. 298 k.p. stanowiły (w przedmiocie nimi uregulowanym)
unormowania całościowe. Przepisy omawianego rozporządzenia miały
zastosowanie do wszystkich pracowników kierowanych do pracy za granicą przez
jednostki wskazane w jego § 2 ust. 1 i określone wspólnym mianem „jednostek
kierujących”. Jednostką kierująca mógł być też macierzysty zakład pracy, tj.
eksporter, który będąc jednostką prowadzącą działalność gospodarczą zawarł z
kontrahentem zagranicznym kontrakt na realizację budowy (usługi) eksportowej i
kierował do pracy za granicą swoich pracowników w ramach odrębnej umowy
zwartej zgodnie z przepisami rozporządzenia (uchwała składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 1994 r., I PZP 44/93, OSNCP 1994 nr 7-8,
8
poz. 140 oraz wyrok z dnia 22 maja 1979 r., I PRN 59/79, OSNCP 1979 nr 12, poz.
245). Jeżeli jednostka kierująca chciała zawrzeć umowę o pracę za granicą z
osobą, która była pracownikiem innego zakładu, to musiała od tego zakładu pracy
uzyskać na to zgodę (§ 2 ust. 2). Tryb postępowania przedstawiał się następująco -
zainteresowany pracownik występował do jednostki kierującej o zatrudnienie na
budowie eksportowej lub przy wykonywaniu usługi eksportowej, a jednostka
kierująca występowała z wnioskiem do macierzystego zakładu o wyrażenie zgody
na skierowanie pracownika do pracy za granicą na warunkach przewidzianych w
rozporządzeniu, przy czym pierwotnie macierzysty zakład pracy miał obowiązek
wyrazić zgodę na powyższe, później zaś pozostawiono decyzję o wyrażeniu zgody
jego uznaniu. Wystąpienie jednostki kierującej do macierzystego zakładu pracy o
zgodę na skierowanie do pracy za granicą oraz o ewentualne przedłużenie
kontraktu było przy tym obligatoryjne (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 listopada
1983 r., I PRN 181/83, OSP 1984 nr 9, poz. 83). W myśl pierwotnie
obowiązującego § 2 ust. 3, a następnie § 2 ust. 4 i 5 rozporządzenia jednostka
kierująca pracownika do pracy za granicą zawierała z nim umowę o pracę na czas
określony (początkowo nie limitowano czasu trwania umowy, później jednak
maksymalny okres, na jaki można było zawrzeć umowę, określono na 4 lata, z
możliwością jego przedłużenia w uzasadnionych przypadkach i za zgodą
macierzystego zakładu pracy, nie dłużej jednak niż o 2 lata), która powinna
określać kraj wykonywania pracy, rodzaj pracy, termin rozpoczęcia i okres pracy za
granicą oraz przysługujące z tego tytułu wynagrodzenie. Paragraf 3 a następnie § 4
rozporządzenia stanowił, że macierzysty zakład pracy udziela pracownikowi urlopu
bezpłatnego na okres skierowania do pracy za granicą (a więc czas urlopu
odpowiadał w zasadzie okresowi skierowania oznaczonego w umowie o pracę z
jednostką kierującą). Pracownik przed skierowaniem do pracy za granicą powinien
był wykorzystać urlop wypoczynkowy przysługujący mu z tytułu pracy w
macierzystym zakładzie. Tenże okres urlopu bezpłatnego, a także przypadający
bezpośrednio po zakończeniu tego urlopu okres niezdolności do pracy z powodu
choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną podlegał zaś wliczeniu do
okresu pracy, od którego zależały uprawnienia pracownicze, jeżeli pracownik podjął
zatrudnienie w macierzystym zakładzie pracy w terminie 14 dni od zakończenia
9
pracy za granicą, a w razie niezdolności do pracy z powodu choroby lub
odosobnienia w związku z chorobą zakaźną lub z innych ważnych przyczyn
niezależnych od pracownika - bezzwłocznie po ustaniu tych przyczyn. Dochowanie
przez pracownika owego terminu zobowiązywało macierzysty zakład pracy do
zatrudnienia pracownika, który zakończył pracę za granicą, na takim samym
stanowisku lub stanowisku równorzędnym pod względem rodzaju pracy oraz
osobistego zaszeregowania posiadanego przed skierowaniem do pracy za granicą.
Obowiązek ten ustawał w razie niezachowania wspomnianego terminu lub
rozwiązania umowy o pracę przez jednostkę kierującą bez wypowiedzenia z winy
pracownika, a także w razie porzucenia pracy przez pracownika; w tym przypadku
umowa o pracę w macierzystym zakładzie pracy wygasała, a wygaśnięcie to
pociągało za sobą skutki, jakie ówczesne przepisy prawa wiązały z porzuceniem
pracy. Ustanie stosunku pracy z macierzystym pracodawcą następowało zatem nie
tylko w razie porzucenia przez pracownika pracy za granicą, ale także w razie
rozwiązania umowy o pracę za granicą przez jednostkę kierującą bez
wypowiedzenia z winy pracownika oraz w razie niezachowania przez pracownika
terminu do podjęcia pracy w macierzystym zakładzie po zakończeniu pracy na
budowie eksportowej (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 kwietnia 1989 r., I PRN
9/89, OSP 1990 nr 4, poz. 205). Oba stosunki pracy (z macierzystym zakładem
pracy oraz z jednostką kierująca) zostały zatem funkcjonalnie powiązane. Urlop
bezpłatny w macierzystym zakładzie pracy udzielany był na wniosek jednostki
kierującej i trwał tak długo, jak skierowanie pracownika do pracy za granicą. Okres
urlopu bezpłatnego (w przeciwieństwie do urlopu bezpłatnego udzielanego na
podstawie przepisów Kodeksu pracy) wraz z okresem niezdolności do pracy lub
odosobnienia w związku z chorobą zakaźną po jego zakończeniu wliczany był do
stażu pracy rzutującego na uprawnienia pracownicze. Tryb zakończenia stosunku
pracy na budowie eksportowej oraz niedochowanie ustawowego terminu powrotu
do macierzystego zakładu pracy implikowały zaś sposób ustania stosunku pracy z
macierzystym zakładem pracy.
Również regulacja rozporządzenia dotycząca problematyki czasu pracy i
urlopów wypoczynkowych pracowników na kontrakcie rzutowała na funkcjonowanie
stosunku pracy z macierzystym zakładem pracy. Zgodnie bowiem z § 71
(§ 10)
10
rozporządzenia, z zastrzeżeniem sytuacji, gdy jednostka kierująca skorzystała z
przewidzianej w § 8 (odpowiednio § 11) możliwości podwyższenia dobowej normy
czasu pracy i wprowadzenia pięciodniowego tygodnia pracy na budowach
(usługach) eksportowych lub z możliwości wprowadzenia równoważnego systemu
czasu pracy, czas pracy na budowie (przy wykonywaniu usługi) eksportowej nie
mógł przekraczać 8 godzin na dobę i 46 (42) godzin na tydzień. Jeżeli czas pracy
na budowie (przy wykonywaniu usługi) eksportowej był dłuższy niż 46 (42) godziny
na tydzień, pracownikowi przysługiwał czas wolny od pracy w wymiarze
stanowiącym różnicę między obowiązującym go tygodniowym wymiarem czasu
pracy a 46 (42)-godzinnym tygodniowym wymiarem czasu pracy. Jednostka
kierująca udzielała pracownikowi czasu wolnego od pracy w okresie zatrudnienia za
granicą, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia walutowego. Jeżeli z przyczyn
organizacyjno-produkcyjnych nie było możliwe udzielenie czasu wolnego w okresie
zatrudnienia za granicą, urlop bezpłatny w macierzystym zakładzie pracy ulegał
przedłużeniu odpowiednio do wymiaru nieudzielonego czasu wolnego od pracy. W
tym wypadku pracownikowi przysługiwał od jednostki kierującej, w zamian za czas
wolny od pracy, ekwiwalent pieniężny w walucie, obliczony jak ekwiwalent za urlop
wypoczynkowy na podstawie wynagrodzenia pobieranego w czasie zatrudnienia za
granicą. Z kolei w świetle § 12 (§ 15) rozporządzenia wymiar urlopu
wypoczynkowego pracownika skierowanego do pracy za granicą określono na 1/12
urlopu wypoczynkowego wynikającego z przepisów Kodeksu pracy, za każdy
kalendarzowy miesiąc pracy za granicą. Wprowadzono przy tym instytucję urlopu
proporcjonalnego stanowiąc, że wspomniany urlop ułamkowy nie przysługuje w
razie wykorzystania przez pracownika urlopu za dany rok kalendarzowy z tytułu
pracy w kraju. I odwrotnie - urlop wypoczynkowy przysługujący pracownikowi po
powrocie z zagranicy z tytułu pracy w kraju ulegał skróceniu o taką liczbę dni
urlopu, do jakiej pracownik nabył prawo w tym samym roku kalendarzowym z tytułu
pracy za granicą. Możliwość wykorzystania przez pracownika w naturze urlopu
wypoczynkowego z tytułu pracy za granicą uzależniona była od długości kontraktu.
Pracownikowi skierowanemu do pracy za granicą na okres dłuższy niż 12 miesięcy
należało bowiem udzielić urlopu po każdym roku pracy, aczkolwiek na wniosek
pracownika jednostka kierująca powinna była wypłacić w zamian za urlop
11
ekwiwalent pieniężny po zakończeniu pracy za granicą. Nadto w razie
uzasadnionych potrzeb organizacyjno-produkcyjnych budowy (usługi) eksportowej
urlop ten mógł być przesunięty na rok następny. W razie niewykorzystania tego
urlopu w całości lub w części przed zakończeniem pracy za granicą, jednostka
kierująca była obowiązana wypłacić pracownikowi ekwiwalent pieniężny. Natomiast
pracownikowi skierowanemu do pracy za granicą na okres nie dłuższy niż 12
miesięcy jednostka kierująca nie udzielała urlopu wypoczynkowego w naturze, lecz
wypłacała w zamian za urlop ekwiwalent pieniężny po zakończeniu pracy za
granicą. Urlop bezpłatny w macierzystym zakładzie pracy ulegał przedłużeniu o
liczbę dni urlopu, za które pracownikowi przysługiwał ekwiwalent pieniężny. I
odwrotnie - w razie niewykorzystania przez pracownika przysługującego mu urlopu
wypoczynkowego przed skierowaniem do pracy za granicą, macierzysty zakład
pracy był obowiązany wypłacić pracownikowi ekwiwalent pieniężny. Tak więc
uprawnienia urlopowe pracownika z tytułu zatrudnienia w macierzystym zakładzie
pracy oraz na budowie eksportowej były ze sobą powiązane. Wymiar urlopu był
proporcjonalny do czasu przepracowanego w danym roku kalendarzowym u
każdego z pracodawców. Przed rozpoczęciem pracy za granicą pracownik
powinien był wykorzystać przysługujący mu w macierzystym zakładzie pracy urlop
wypoczynkowy w naturze lub w ekwiwalencie pieniężnym. Z kolei urlop
wypoczynkowy z tytułu pracy na budowie eksportowej mógł być udzielony w
naturze (gdy umowa o pracę za granicą trwała dłużej niż 12 miesięcy) w trakcie
trwania kontraktu lub zastąpiony ekwiwalentem pieniężnym po powrocie z
zagranicy i zawsze był zrównoważony ekwiwalentem pieniężnym (jeśli kontrakt
trwał nie dłużej niż 12 miesięcy). Jednakże czas, za jaki wypłacono ekwiwalent po
powrocie z zagranicy, pozostawał dla pracownika czasem wolnym od pracy, skoro
w macierzystym zakładzie pracy następowało z mocy prawa przedłużenie urlopu
bezpłatnego. Wolą prawodawcy było więc to, by ograniczyć, a w przypadku krótkich
kontraktów - wykluczyć wykorzystywanie przez pracowników urlopów
wypoczynkowych w trakcie pobytu za granicą, przy jednoczesnym zapewnieniu
możliwości wypoczynku bezpośrednio po powrocie do kraju.
Mamy zatem do czynienia z paradoksalną sytuacją, gdy po zakończeniu
kontraktu zagranicznego pracownik nie pozostając już w zatrudnieniu w ramach
12
stosunku pracy na budowie eksportowej i nadal przebywając na urlopie bezpłatnym
w macierzystym zakładzie pracy (a więc formalnie nie będąc w żadnym „czynnym”
zatrudnieniu), pobierał w tym czasie świadczenia pieniężne ze stosunku pracy.
Świadczenia te nazywane zaś były ekwiwalentem za niewykorzystany urlop
wypoczynkowy czy dni wolne w zamian za pracę ponadwymiarową, chociaż w
rzeczywistości pracownik wykorzystywał urlop (dni wolne) w naturze, skoro w tym
czasie zwolniony był z obowiązku wykonywania pracy na rzecz macierzystego
pracodawcy. Mimo że formalnie umowa o pracę na budowie eksportowej uległa
rozwiązaniu, skutki jej zawarcia trwały nadal i rzutowały na funkcjonowanie
stosunku pracy z macierzystym pracodawcą. Pracownik wykorzystywał bowiem w
naturze urlop wypoczynkowy i dni wolne za pracę ponadwymiarową (do których
nabył prawo z tytułu umowy o pracę na budowie eksportowej i których obowiązek
wynagrodzenia obciążał jednostkę kierującą) w trakcie trwania stosunku pracy z
macierzystym pracodawcą, który co prawda urlopu tego (dni wolnych) formalnie nie
udzielał i nie wypłacał z tej racji żadnych świadczeń, ale który nie mógł w tym
czasie żądać od pracownika wykonywania pracy, a okres ustawowo przedłużonego
urlopu bezpłatnego wliczany był do stażu rzutującego na uprawnienia pracownicze
osoby zatrudnionej. Sens tej regulacji sprowadzał się do tego, aby w interesie
jednostki kierującej maksymalnie zdyscyplinować pracownika do rzetelnego
wykonywania pracy w ramach kontraktu na budowie eksportowej (stąd wpływ
sposobu zakończenia stosunku pracy z jednostką kierującą także na dalszy byt
stosunku pracy z macierzystym zakładem pracy) i wykorzystać okres pobytu
pracownika za granicą na efektywne świadczenie przez niego pracy (stąd
ograniczenie lub wyłączenie udzielania w tym czasie urlopu wypoczynkowego i dni
wolnych w zamian za pracę w nadgodzinach), ale jednocześnie maksymalnie
zabezpieczyć interes pracownika przez umożliwienie mu skorzystania w naturze z
uprawnień urlopowych i równoważnego czasu wolnego bezpośrednio po powrocie z
zagranicy, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia (zwanego ekwiwalentem),
oraz ochronę stosunku pracy z macierzystym pracodawcą przez ustawowe
przedłużenie urlopu bezpłatnego i zagwarantowanie powrotu do zakładu dopiero po
całkowitym rozliczeniu pracy na budowie eksportowej.
13
Kwestię kwalifikacji prawnej tychże okresów na gruncie prawa ubezpieczeń
społecznych rozstrzygnął Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia
22 maja 2013 r., III UZP 1/13 (OSNP 2013 nr 21 - 22, poz. 255) stwierdzając, że
okres urlopu bezpłatnego udzielonego pracownikowi w macierzystym zakładzie
pracy w wymiarze równym liczbie nieudzielonych w czasie zatrudnienia za granicą
dni wolnych od pracy, przewidziany w § 9 ust. 4 rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 27 grudnia 1974 r. w sprawie niektórych praw i obowiązków pracowników
skierowanych do pracy za granicę w celu realizacji budownictwa eksportowego i
usług związanych z eksportem (jednolity tekst: Dz.U. z 1986 r. Nr 19, poz. 101 ze
zm., od dnia 10 lipca 1990 r. § 10 ust. 4 tego rozporządzenia, jednolity tekst: Dz.U.
z 1990 r. Nr 44, poz. 259 ze zm.), nie stanowi okresu składkowego przewidzianego
w art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
FUS. W uzasadnieniu uchwały zauważono, że okres urlopu bezpłatnego
udzielonego na podstawie § 9 ust. 4 rozporządzenia stanowił w zatrudnieniu u
macierzystego pracodawcy okres urlopu bezpłatnego, a jako taki pozostawał bez
wpływu nie tylko na prawo, lecz także na wysokość świadczeń z ubezpieczenia
emerytalnego. Okres ten w zakresie ubezpieczenia społecznego nie był okresem
składkowym ani nieskładkowym; dla ubezpieczenia społecznego był to okres
obojętny. Między macierzystym pracodawcą a pracownikiem korzystającym z
urlopu bezpłatnego trwał stosunek ubezpieczenia społecznego, istniejący od
nawiązania stosunku pracy do jego ustania (art. 4 ust. 3 ustawy z dnia 25 listopada
1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych, jednolity tekst: Dz.U.
z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.), jednak w ramach tego stosunku status
pracownika korzystającego z urlopu bezpłatnego rozpatrywany jako okres, w
którym nie był zobowiązany do wykonywania pracy i nie otrzymywał świadczeń ze
stosunku pracy lub z nimi związanych ani też ich surogatów, analizowany w świetle
art. 6 ust. 2 lit. a ustawy o emeryturach i rentach z FUS, nie był i nie może być
obecnie uznany za okres zatrudnienia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30
sierpnia 1973 r. I PR 408/73, OSNCP 1974 nr 5, poz. 96; z dnia 7 października
1998 r., II UKN 334/98, OSNAPiUS 1999 nr 21, poz. 694 i uchwałę z dnia 12
czerwca 2002 r., III UZP 4/02, OSNAPiUS 2002 nr 24, poz. 601). Bez względu na
sposób pojmowania pojęcia „zatrudnienie”, które można rozumieć wąsko, jako
14
aktywną realizację stosunku pracy przez jej świadczenie, albo szeroko, jako trwanie
prawnego stosunku pracy, użyte w art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. a ustawy o emeryturach i
rentach z FUS pojęcie „zatrudnienia” zwężono do kręgu tych tylko zatrudnień, w
czasie których pracownik pobierał wynagrodzenie lub zasiłki z ubezpieczenia
społecznego.
Sąd Najwyższy zwrócił też uwagę na to, że na podstawie szczególnej
regulacji przepisu § 15 rozporządzenia (w tekście ustalonym od dnia 10 lipca
1990 r. - § 16 tego rozporządzenia), w czasie urlopu bezpłatnego przypadającego
po okresie skierowania do pracy za granicę w celu realizacji budownictwa
eksportowego i usług związanych z eksportem, pracownik zachowywał dla siebie i
członków rodziny prawo do świadczeń społecznej służby zdrowia i do zasiłków
rodzinnych oraz przysługujące mu prawo do świadczeń z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Gdyby okres, o którym mowa był
okresem ubezpieczenia (składkowym lub nieskładkowym), taka regulacja byłaby
oczywiście zbędna.
Podkreślił także, iż na podstawie § 9 w powiązaniu z § 3 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego
oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego (Dz.U. z 1990 r.
Nr 7, poz. 41), mającego zastosowanie do składek z okresu od dnia 1 stycznia
1990 r., ekwiwalent wypłacony przez pracodawcę „zagranicznego” za
niewykorzystane dni wolne od pracy został zapewne uwzględniony w podstawie
wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne w ramach ryczałtowej podstawy
stanowiącej przeciętne wynagrodzenie. Stwierdzenie opłacenia składki na
ubezpieczenie społeczne od wypłaconego przez pracodawcę „eksportowego”
ekwiwalentu za dni wolne dotyczyło wyłącznie zatrudnienia za granicą, a nie
zatrudnienia u macierzystego polskiego pracodawcy. U polskiego pracodawcy
ekwiwalenty za niewykorzystane dni wolne od pracy nie były uwzględniane w
podstawie wymiaru składek, zgodnie z § 7 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości podstawy wymiaru
składek.
15
Zdaniem Sądu Najwyższego, konstruując w taki sposób, zarówno
uprawnienia pracownicze, jak i uprawnienia w zakresie ubezpieczenia społecznego
przysługujące po zakończeniu pracy za granicą, w czasie dalszego zawieszenia
wykonywania obowiązków pracowniczych, prawodawca odniósł się do
szczególnego charakteru urlopu bezpłatnego mającego na celu oddanie w kraju dni
wolnych za przepracowane za granicą dni wolne, nie przewidział potrzeby i
uzasadnienia objęcia tego okresu składką na ubezpieczenie społeczne.
Zaprezentowany w powyższej uchwale podgląd prawny, chociaż dotyczący
kwestii kwalifikacji - jako składkowego - okresu urlopu bezpłatnego udzielonego
pracownikowi w macierzystym zakładzie pracy w wymiarze równym liczbie
nieudzielonych w czasie zatrudnienia za granicą dni wolnych od pracy z tytułu
przekroczenia w trakcie zatrudnienia za granicą polskich norm czasu pracy, trzeba
odnieść także do okresu, za jaki wypłacono pracownikowi ekwiwalent za urlop
wypoczynkowy niewykorzystany w czasie trwania umowy o pracę na budowie
eksportowej, a o jaki przedłużono urlop bezpłatny w macierzystym zakładzie pracy.
Jeśli zatem okres od 19 do 31 lipca 1990 r. był okresem korzystania przez
ubezpieczonego z urlopu wypoczynkowego po zakończeniu umowy o pracę na
budowie eksportowej, a przed powrotem z urlopu bezpłatnego u macierzystego
pracodawcy, rozstrzygniecie Sądu drugiej instancji należałoby uznać za
prawidłowe. Rzecz w tym, że Sąd Apelacyjny, z naruszeniem art. 382 k.p.c. oraz
art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., pominął w uwzględnionym materiale
dowodowym sprawy i poczynionych ustaleniach przedłożony w toku procesu aneks
z dnia 15 marca 1990 r. do umowy o pracę na budowie eksportowej łączącej Marka
Kowynię z jednostką kierującą, mocą którego przedłużono tę umowę do dnia 31
lipca 1990 r. Tym samym Sąd drugiej instancji nie dokonał pełnych ustaleń stanu
faktycznego sprawy, pozwalających na prawidłową subsumcję przepisów prawa
materialnego mających zastosowanie w rozstrzygnięciu sporu. Jeśli bowiem
stosunek pracy na budowie eksportowej trwał do 31 lipca 1990 r., to okres
korzystania przez ubezpieczonego z urlopu wypoczynkowego w dniach od 19 do 31
lipca 1990 r. przypadał na czas trwania tego stosunku prawnego i nie był okresem
przedłużonego urlopu bezpłatnego u macierzystego pracodawcy po ustaniu
zatrudnienia pracownika za granicą, o jakim była mowa we wcześniejszych
16
rozważaniach. Należałoby go kwalifikować jako okres składkowy w rozumieniu
art. 6 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, tj. jako przypadający przed
dniem 15 listopada 1991 r. okres, za który została opłacona składka na
ubezpieczenie społeczne albo za które nie było obowiązku opłacania składek na
ubezpieczenie społeczne, a który był okresem zatrudnienia obywatela polskiego za
granicą na podstawie stosownego skierowania.
Podzielając kasacyjne zarzuty naruszenia prawa materialnego i
procesowego przy ferowaniu zaskarżonego wyroku, Sąd Najwyższy z mocy 39815
§
1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł jak w sentencji.