U 8/94
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Skład sędziowski:
-
Protokolanci:Joanna Szymczak
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:III CZP 176/94 III CZP 179/94 III CZP 18/92 SA 326/93 SA/Ka 1693/93 SA/Wr 88/93
Pełny tekst orzeczenia
ORZECZENIE
z dnia 10 października 1995 r.
Sygn. akt U. 8/94
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Ferdynand Rymarz - przewodniczący
Stefan J. Jaworski - sprawozdawca
Krzysztof Kolasiński
Joanna Szymczak - protokolant
po rozpoznaniu w dniu 10 października 1995 r. na rozprawie sprawy z wniosku Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego z udziałem umocowanych przedstawicieli: Wnioskodawcy, Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej oraz Prokuratora Generalnego o stwierdzenie:
czy przepisy § 3 ust. 4 i § 4 ust. 1 pkt 7 rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 14 kwietnia 1993 r. w sprawie rejestracji, ewidencji i oznaczania pojazdów (Dz.U. Nr 37, poz. 164) są zgodne z art. 61 ust. 1 i art. 63 ust. 1 pkt. 1 ustawy z dnia 1 lutego 1983 r. - Prawo o ruchu drogowym (tekst jednolity Dz.U. z 1992 r. Nr 11, poz. 41 ze zmianami) oraz art. 169 § 1 i 2 kodeksu cywilnego
o r z e k a:
Przepisy § 3 ust. 4 i § 4 ust. 1 pkt 7 rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 14 kwietnia 1993 r. w sprawie rejestracji, ewidencji i oznaczania pojazdów (Dz.U. Nr 37, poz. 164 zm. Dz.U. z 1995 r. Nr 68, poz. 350) są zgodne z art. 61 ust. 1 i art. 63 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 lutego 1983 r. - Prawo o ruchu drogowym (tekst jednolity z 1992 r. Dz.U. Nr 11, poz. 41, zm.: Dz.U. Nr 26, poz. 114; z 1993 r. Dz.U. Nr 65, poz. 309, z 1995 r. Dz.U. Nr 104, poz. 515) oraz z art. 169 § 1 i § 2 Kodeksu cywilnego.
U z a s a d n i e n i e:
I
1. Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego w uzasadnieniu swojego wniosku podnosi, że zagadnienie sprzeczności kwestionowanych przepisów rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 14 kwietnia 1993 r. z przepisami ustawy - Prawo o ruchu drogowym oraz art. 169 kodeksu cywilnego wyłoniło się w praktyce orzeczniczej NSA w sprawach ze skarg na ostateczne decyzje administracyjne odmawiające zarejestrowania nabytego używanego pojazdu, w sytuacjach gdy zbywca posługiwał się nieprawdziwym dowodem rejestracyjnym.
Wnioskodawca wywodzi, że według art. 61 ust. 1 Prawa o ruchu drogowym, w razie przeniesienia na inną osobę własności pojazdu zarejestrowanego, dotychczasowy właściciel przekazuje nabywcy dowód rejestracyjny. Gramatyczna wykładnia tego przepisu prowadzi do wniosku, że dotyczyć on może tylko takiej sytuacji, gdy pojazd był już zarejestrowany. Natomiast wymóg przekazania nabywcy dowodu rejestracyjnego jest wówczas bezprzedmiotowy, gdy przeniesienie własności dotyczy pojazdu niezarejestrowanego.
Przepis § 3 ust. 1 rozporządzenia koresponduje wyraźnie z przepisem art. 61 ust. 1 Prawa o ruchu drogowym. Odmiennie natomiast przedstawia się uregulowanie § 3 ust. 4 rozporządzenia. Przepis § 3 ust. 4 zdanie pierwsze nakłada na właściciela - wnioskodawcę ubiegającego się o zarejestrowanie nabytego pojazdu obowiązek przedstawienia dodatkowego dokumentu pozwalającego ustalić prawo własności pojazdu w sytuacji, gdy dowód własności pojazdu jest niezgodny z ostatnim dowodem rejestracyjnym w zakresie danych dotyczących właściciela. Stosownie zaś do przepisu § 3 ust. 4 zdanie drugie taki obowiązek spoczywa na wnioskodawcy także wówczas, gdy właściciel nie przedstawi ostatniego dowodu rejestracyjnego. Zdaniem Wnioskodawcy to uregulowanie może budzić wątpliwości co do zgodności z art. 61 ust. 1 i art. 63 ust. 1 Prawa o ruchu drogowym.
W przepisie § 4 ust. 1 rozporządzenia zostały wymienione przykładowo rodzaje dokumentów stanowiących dowód własności pojazdu, a wśród nich w pkt 7 prawomocne orzeczenie sądu rozstrzygające o prawie własności.
Zdaniem Wnioskodawcy wymóg, aby właściciel pojazdu (nabywca rzeczy ruchomej) przedstawił jako warunek zarejestrowania nabytego pojazdu, obok umowy kupna-sprzedaży, “dokument pozwalający ustalić prawo własności pojazdu” budzić może wątpliwości co do zgodności tego unormowania z art. 169 § 1 i § 2 Kodeksu cywilnego.
Wnioskodawca przedstawił trzy rozbieżne poglądy w orzecznictwie NSA, wyłaniające się na tle rozstrzygnięć tych zagadnień:
a. Domniemanie prawdziwości dowodu rejestracyjnego może zostać obalone w postępowaniu administracyjnym w razie stwierdzenia, że dokument, na którym opiera się aktualnie dokonywana rejestracja (poprzedni dowód rejestracyjny) jest sfałszowany. Ustalenie tego faktu przez organ rejestracyjny rodzi ten skutek, że nie ma podstaw do dokonania rejestracji, albowiem w warunkach wyłączenia domniemania prawdziwości, przedstawiony dowód rejestracyjny nie spełnia wymogów określonych w § 3 ust. 1 rozporządzenia. Nie ma tu znaczenia dobra wiara nabywcy, gdyż organ rejestrujący nie jest władny do rozstrzygania kwestii cywilno-prawnych (np. wyrok z dnia 14 kwietnia 1994 r. sygn. SA/Ka 1693/93).
b. Dowód rejestracyjny nie wydany przez organ upoważniony przepisem art. 59 ust. 3 Prawa o ruchu drogowym nie jest “ostatnim dowodem rejestracyjnym” wymaganym do przedstawienia wraz z wnioskiem o rejestrację nabytego pojazdu. Sfałszowany dowód nie stanowi przeto samoistnej podstawy do odmowy zarejestrowania pojazdu. Wymóg przedstawienia ostatniego dowodu rejestracyjnego ma zastosowanie tylko w razie ustalenia, że pojazd zgłoszony do rejestracji był już poprzednio zarejestrowany w trybie określonym w art. 59 Prawa o ruchu drogowym (np. wyrok z dnia 7 maja 1993 r. sygn. SA/Wr 88/93).
c. W sytuacji, gdy przeniesienie własności pojazdu następuje w drodze umowy kupna-sprzedaży należy uznać, że wykładnia gramatyczna § 3 ust. 4 prowadziłaby, w niektórych przypadkach, do wniosków nie dających się pogodzić z obowiązującym porządkiem prawnym. Niezgodność, o której wyżej mowa może dotyczyć jedynie osoby zbywcy, albowiem w odniesieniu do nabywcy dane będą zawsze odmienne. W istocie nabywca zobowiązany zostaje do udowodnienia (udokumentowania) prawa własności zbywającego. Odnosi się to także do sytuacji, gdy nabywca nie przedstawi ostatniego dowodu rejestracyjnego, co obejmuje przypadki, gdy dowód rejestracyjny został sfałszowany. W rezultacie większość nabywców pojazdów - w świetle art. 169 § 1 k.c. - zostaje pozbawiona możliwości ich zarejestrowania. Nabycie własności rzeczy na gruncie art. 169 § 1 k.c. następuje z chwilą zaistnienia przesłanek zawartych w tym przepisie. Działanie nabywcy w dobrej wierze objęte jest domniemaniem, a zatem nie musi on udowadniać zaistnienia tej przesłanki. Brak jest zatem podstaw do odsyłania nabywcy na drogę postępowania cywilnego celem udowodnienia własności.
Zatem wedle tego stanowiska, jeżeli nabycie pojazdu nastąpiło w warunkach określonych w art. 169 § 1 k.c. przy jego rejestracji nie może mieć zastosowania przepis § 3 ust. 4 rozporządzenia. Odmowa rejestracji pojazdu podmiotowi, którego tytułu własności nikt skutecznie nie zakwestionował, pozostaje w sprzeczności z przepisem art. 169 § 1 k.c. Gdyby założyć, iż nabywca pojazdu w warunkach określonych w art. 169 § 1 k.c. musiał potwierdzić nabyte prawo własności w drodze procesu sądowego, doprowadziłoby to do szeregu fikcyjnych procesów, godzących w powagę wymiaru sprawiedliwości i prawa. W obrocie samochodami zdarzają się nader często przypadki fałszu intelektualnego polegającego na posługiwaniu się przez zbywców oryginalnymi dokumentami z nieprawdziwymi danymi osobowymi. Nabywca takiego pojazdu nawet przy zachowaniu wyjątkowej staranności nie jest w stanie ustrzec się nabycia pojazdu od. nieznanego właściciela. Odnowa rejestracji w takiej sytuacji stanowiłaby dodatkową restrykcję dla nabywcy i ograniczenie prawa własności (np. wyrok z dnia 18 lutego 1994 r. sygn. SA/Ł 326/93).
Wnioskodawca podnosi, iż w sytuacjach (najczęściej występujących w praktyce) fałszu intelektualnego dowodu rejestracyjnego oraz danych osobowych zbywcy pojazdu, może być uzasadnione stosowanie przez organ rejestrujący na zasadzie domniemania faktycznego, że dany pojazd został zgubiony, skradziony lub w inny sposób utracony przez właściciela, a zatem stosownie do art. 169 § 2 k.c. nabywca takiego pojazdu mógłby nabyć jego własność po upływie trzech lat. Natomiast w sytuacji nabycia pojazdu bez jakiegokolwiek dowodu rejestracyjnego można stwierdzić, że uzasadnione jest uchylenie się od samodzielnego przyjmowania dobrej wiary nabywcy pojazdu przez organ rejestracyjny.
Rozstrzyganie o prawie własności jest sprawą cywilną, należącą do właściwości sądów powszechnych. Przekazanie takich spraw na drogę postępowania administracyjnego może nastąpić tylko przez ustawę szczególną (art. 2 §1 i 3 k.p.c.). Prawo o ruchu drogowym nie przekazuje organom administracji prawa rozstrzygania tych kwestii.
W takiej sytuacji - zdaniem Wnioskodawcy - odsyłanie przez organ rejestrujący nabywcy na drogę postępowania sądowego celem uzyskania orzeczenia stwierdzającego nabycie przez niego własności pojazdu znajduje oparcie zarówno w art. 2 § 1 k.p.c., jak też w art. 100 § 1 k. p. a. Wątpliwe jest natomiast, czy odnosi się to do nabycia samochodu na urzędowej licytacji publicznej lub w toku postępowania egzekucyjnego.
W konkluzji Wnioskodawca wnosi o rozstrzygnięcie zagadnienia przedstawionego w sentencji swojego wniosku.
2. Minister Transportu i Gospodarki Morskiej przedstawił w tej sprawie następujące stanowisko:
a. Przepisy kwestionowanego rozporządzenia stanowią warunki i tryb rejestracji pojazdów i w tym względzie są bezpośrednio podstawą decyzji organu rejestrującego.
Prawomocne orzeczenie sądu rozstrzygające o prawie własności pojazdu (§ 4 ust. 1 pkt 7), jako jeden z przykładowych dowodów własności pojazdu ma zastosowanie nie tylko do posiadaczy pojazdów o nieudokumentowanym pochodzeniu, lecz także do sytuacji wynikających z rozwodu, spadkobrania itp., w których tylko sąd jest właściwy do rozstrzygnięcia kwestii własności. Przepisowi § 4 ust. 1 pkt 7 rozporządzenia nie można zarzucać niezgodności z ustawą Prawo o ruchu drogowym, gdyż ustawa w art. 59 ust. 3 wyraźnie wskazuje, że rejestracji pojazdu dokonuje się na wniosek właściciela, a zatem prawo własności pojazdu musi być niezbicie udokumentowane. Rozstrzygnięcie kwestii prawa własności jest sprawą cywilną, należącą do właściwości sądów powszechnych, nie podlegającą rozstrzygnięciu w postępowaniu administracyjnym. Organy rejestrujące nie są również właściwe do rozstrzygania o skuteczności przeniesienia prawa własności pojazdu, w tym do orzekania o istnieniu dobrej lub złej wiary nabywcy w rozumieniu art. 169 § 1 k.c.
b. Przepis § 3 ust. 4 rozporządzenia obejmuje zarówno przypadek nabycia pojazdu, który nie był zarejestrowany, jak też przypadek gdy pojazd był już zarejestrowany, lecz nabywca z różnych przyczyn nie przedstawia ostatniego dowodu rejestracyjnego np. z powodu utraty tego dowodu lub nie przekazania go nabywcy. Obowiązek przedstawienia dowodu rejestracyjnego (§ 3 ust. 1) dotyczy zarówno przypadku, gdy pojazd był zarejestrowany w Polsce, jak też sytuacji, gdy był zarejestrowany za granicą.
Przepis § 3 ust. 4 rozporządzenia nie jest też sprzeczny z art. 61 ust. 1 i art. 63 ust. 1 pkt 1, gdyż art. 61 ust. 1 Prawa o ruchu drogowym nakłada na dotychczasowego właściciela pojazdu przekazanie nabywcy pojazdu dowodu rejestracyjnego. Rozporządzenie w wykonaniu delegacji określonej w art. 63 ust. 1 pkt 1 określa tryb i warunki rejestracji pojazdu, a zatem siłą rzeczy odnosi się bezpośrednio do nabywcy pojazdu, jako wnioskodawcy o zarejestrowanie lub zaewidencjonowanie pojazdu.
W konkluzji Minister Transportu i Gospodarki Morskiej opowiada się za praktyką orzeczniczą NSA prezentowaną w pkt. 1 uzasadnienia wniosku.
3. Prokurator Generalny przedstawił stanowisko, iż kwestionowane przepisy § 3 ust. 4 i § 3 ust. 4 pkt 7 rozporządzenia nie są niezgodne z art. 61 ust. 1 i art. 63 ust. 1 pkt 1 ustawy Prawo o ruchu drogowym oraz z art. 169 § 1 i 2 k.c.
Prokurator Generalny analizując stanowisko Wnioskodawcy i Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej stwierdza, że kwestionowane regulacje mieszczą się w upoważnieniu zawartym w art. 63 ust. 1 pkt 1 Prawa o ruchu drogowym.
Warunkiem rejestracji pojazdu - stosownie do § 3 ust. 1 rozporządzenia - jest złożenie przez jego właściciela wniosku o rejestrację wraz z oryginałem dowodu własności pojazdu i ostatnim dowodem rejestracyjnym. Jest rzeczą oczywistą, że oba te dowody muszą być oryginalnymi w sensie materialnym (a nie formalnym) tj. zgodne z rzeczywistym stanem rzeczy oraz sporządzone przez powołane do tego organy i osoby,
W przypadku przedłożenia organowi rejestrującemu wadliwego dowodu własności lub wadliwego dowodu rejestracyjnego (np. przerobionego lub podrobionego), a więc dokumentów, które nie spełniają wymogu “oryginalności - prawdziwości” w rozumieniu § 3 ust. 1 rozporządzenia - wydanie w drodze decyzji dowodu rejestracyjnego nie jest możliwe. Dlatego też w takiej sytuacji rozporządzenie wymaga, aby nabywca pojazdu przedstawił dokument (dokumenty) pozwalające ustalić prawo własności pojazdu. W § 4 ust. 1 rozporządzenia wymienia się przykładowo dokumenty, które stanowią dowód prawa własności. Katalog tych dowodów nie jest wyczerpujący, a zatem prawo własności może być dowodzone dokumentami wymienionymi w § 4 ust. 1 rozporządzenia, jak też w inny sposób.
Zdaniem Prokuratora Generalnego rozbieżności w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego, na które powołuje się Wnioskodawca nie mogą wskazywać na sprzeczności przepisów rozporządzenia z przepisami Prawa o ruchu drogowym.
II
Na rozprawie uczestnicy postępowania przedstawili następujące stanowiska:
Przedstawiciel Wnioskodawcy przedstawił wątpliwości i argumenty wypływające z interpretacji przepisów § 3 ust. 4 i § 4 ust. 1 rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej, dodając, iż nowelizacja rozporządzenia z czerwca 1995 r. nie rozwiązała podniesionych we wniosku wątpliwości. Po wysłuchaniu poglądów pozostałych uczestników postępowania stwierdził, że opowiada się za takim rozumieniem kwestionowanych przepisów rozporządzenia, że nie są sprzeczne z przepisami ustawy Prawo o ruchu drogowym i art. 169 k.c.
Przedstawiciele Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej podtrzymali na rozprawie swoje stanowisko wyrażone na piśmie, dodając, iż organ rejestrujący pojazd podejmuje działania na wniosek właściciela pojazdu, a zatem jest zobowiązany do badania w trybie postępowania administracyjnego zarówno prawa własności do pojazdu, jak też autentyczności dokumentów potwierdzających to prawo. Szczególne wymagania jakie nakłada rozporządzenie w toku rejestracji pojazdu mają na celu zapobieżenie zarejestrowaniu i dopuszczeniu do ruchu pojazdów kradzionych, gdyż w Polsce corocznie podlega kradzieży ok. 80. 000 pojazdów. Nowelizacja rozporządzenia poszerzyła uprawnienia nabywcy pojazdu w dobrej wierze. W konkluzji przedstawiciele Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej wnieśli o stwierdzenie, że zakwestionowane przepisy rozporządzenia są zgodne z ustawą Prawo o ruchu drogowym oraz art. 169 § 1 i 2 k.c.
Przedstawiciel Prokuratora Generalnego podtrzymał stanowisko zawarte na piśmie, dodając, iż zakwestionowane przepisy § 3 ust. 4 i § 4 ust. 1 pkt 7 rozporządzenia powinny być oceniane łącznie (w związku), a tak oceniane nie naruszają przepisów ustawy Prawo o ruchu drogowym. Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej mieści się w granicach delegacji ustawowej i nie zawiera materii ustawowej. W konkluzji przedstawiciel Prokuratora Generalnego wniósł o stwierdzenie, że kwestionowane przepisy są zgodne z ustawą Prawo o ruchu drogowym i art. 169 § 1 i 2 k.c.
III
Trybunał Konstytucyjny zważył co następuje:
1. Istota sformułowanego przez Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego wniosku sprowadza się do poddania w wątpliwość kwestii zgodności dwóch przepisów rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 14 kwietnia 1993 r. w sprawie rejestracji, ewidencji i oznaczenia pojazdów, a mianowicie § 3 ust. 3 i § 4 ust. 1 pkt 7 z przepisami dwóch ustaw tj. z art. 61 ust. 1 i art. 63 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 lutego 1983 r. Prawo o ruchu drogowym i art. 169 § 1 i 2 kodeksu cywilnego.
Wnikliwa lektura uzasadnienia wniosku nie pozwala na precyzyjną rekonstrukcję poglądu Wnioskodawcy, na czym w rzeczywistości polegają sugerowane niezgodności przepisów podustawowych z przepisami ustawowymi. Wnioskodawca nie zdeklarował się też wyraźnie, który kierunek orzecznictwa NSA jest zgodny z ustawą prawo o ruchu drogowym i art. 169 § 1 i 2 k.c.
Tymczasem, unormowania zawarte w kwestionowanych przepisach podustawowych, jak też wskazanych przepisach ustawowych, mających stanowić płaszczyznę odniesienia, a więc wzorzec normatywny, stanowią bardzo zróżnicowaną regulację.
2. Kluczowym zagadnieniem, wymagającym analizy jest kwestia własności pojazdu podlegającego rejestracji. Prawo o ruchu drogowym w art. 59 ust. 1 ustanawia ogólną regułę, iż pojazdy samochodowe, ciągniki rolnicze, motorowery i przyczepy podlegają zarejestrowaniu. Art. 59 ust. 3 ustanawia normę kompetencyjną, wskazującą, że organem właściwym w tych sprawach jest kierownik rejonowego urzędu rządowej administracji ogólnej oraz normę określającą tryb rozstrzygania spraw, stanowiąc, że rejestracja polega na wydaniu w drodze decyzji administracyjnej, dowodu rejestracyjnego. Ten sam przepis postanawia jednocześnie, że rejestracja pojazdu dokonywana jest - w zasadzie - na wniosek właściciela pojazdu, a ponadto, że oprócz dowodu rejestracyjnego, właścicielowi wydaje się zalegalizowane tablice rejestracyjne.
Prawo o ruchu drogowym nakłada na właściciela pojazdu specyficzne obowiązki. I tak, w razie przeniesienia na inną osobę własności pojazdu zarejestrowanego, dotychczasowy właściciel przekazuje nabywcy dowód rejestracyjny (art. 61 ust. 1). Właściciel zarejestrowanego pojazdu powinien zawiadomić właściwy organ rejestracyjny m. in. o nabyciu lub zbyciu pojazdu; takiej zmianie (konstrukcyjnej lub innej) pojazdu, która powoduje zmianę danych zamieszczonych w dowodzie rejestracyjnym; zniszczeniu (kasacji) pojazdu oraz zmianie swego adresu (art. 61 ust. 2 pkt 1-4).
Właściciel pojazdu jest też w pewnym sensie ograniczony w zakresie rozporządzania pojazdem, poprzez obowiązek wskazania - na żądanie uprawnionego organu - komu powierzył pojazd do kierowania lub użytkowania w oznaczonym czasie, chyba że pojazd został użyty wbrew jego woli i wiedzy, czemu nie mógł zapobiec (art. 61 ust. 3).
O znaczeniu kwestii prawidłowego, rzetelnego ustalenia własności pojazdu, przekonuje przepis ustawy, nakazujący (obligatoryjność) w drodze decyzji organu rejestracyjnego, wycofanie z ruchu pojazdu zarejestrowanego, w szczególności w sytuacji, gdy nie jest możliwe ustalenie właściciela pojazdu lub miejsca jego zamieszkania, czy siedziby (art. 62 ust. 1 pkt 2). Koresponduje z tym kompetencja organów kontroli ruchu drogowego do zatrzymania dowodu rejestracyjnego (nawet właścicielowi czy posiadaczowi pojazdu), m. in. w razie podejrzenia podrobienia lub przerobienia dowodu rejestracyjnego (art. 62 ust. 3 pkt 4).
Pewnym “ekwiwalentem” powyższych restrykcji prawnych jest nieograniczone prawo właściciela do wnioskowania wycofania swego pojazdu z ruchu (art. 62 ust. 2).
Jak widać z powyższego przeglądu unormowań dotyczących właściciela, Prawo o ruchu drogowym, słusznie przypisuje kwestii własności pojazdu istotne znaczenie, wiążąc w sposób wyraźny procedurę rejestracyjną z problematyką własnościową, ujmując status własnościowy, jako warunek poszczególnych decyzji administracyjnych oraz czyniąc właściciela pojazdu adresatem określonych obowiązków prawno-administracyjnych.
3. Na tym tle można dopiero rozważyć sposób wykonania delegacji ustawowej zawartej we wskazanym przez Wnioskodawcę - Prezesa NSA - art. 63 ust. 1 pkt 1 Prawa o ruchu drogowym, wedle którego Minister Transportu i Gospodarki Morskiej został upoważniony do określenia w drodze rozporządzenia, wydanego w porozumieniu z Ministrami Spraw Wewnętrznych oraz Obrony Narodowej, m. in. warunków i trybu rejestracji pojazdów.
Wykonanie tej delegacji (we wskazanym zakresie) stanowią wskazane wyżej przepisy rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 14 kwietnia 1993 r. w sprawie rejestracji, ewidencji i oznaczania pojazdów, a konkretnie, w interesującym zakresie, przepisy rozdziału 2 dotyczące rejestracji pojazdów (§ 2 -11).
Powołane przepisy, analogicznie jak ich ustawowa podstawa, nader często odnoszą się do właściciela lub własności pojazdu. Ma to miejsce w przepisach § 3 ust. 1, ust. 4, ust. 5, § 4 ust. 1, ust. 2, § 5 ust. 1, ust. 2, § 6 ust. 2, § 8 ust. 1, ust. 2, ust. 4, § 9. Wśród tych przepisów - znajdują się dwa zakwestionowane przez Wnioskodawcę.
Punktem wyjścia dla analizy normatywnej jest § 3 ust. 1 rozporządzenia, według którego przy wniosku o zarejestrowanie właściciel pojazdu jest obowiązany przedstawić - z zastrzeżeniem m. in. ust. 4 i 6 - oryginał dowodu własności pojazdu, a jeżeli pojazd był już (uprzednio) zarejestrowany - także ostatni dowód rejestracyjny.
Przepis ten “koresponduje” (jak zauważa Wnioskodawca) nie tylko z art. 61 ust. 1 ustawy - Prawo o ruchu drogowym, stanowiącym o obowiązku przekazania nabywcy dowodu rejestracyjnego przez zbywcę, przenoszącego własność pojazdu uprzednio zarejestrowanego. Przepis § 3 ust. 1 koresponduje ponadto z art. 59 ust. 3 Prawa o ruchu drogowym, który - jak to wyżej opisano - wskazuje właściciela, logicznie ujmując: rzeczywistego, a nie np. tylko samoistnego posiadacza, jako uprawnionego wnioskodawcę zarejestrowania pojazdu.
Dlatego też powołany § 3 ust. 1 nakłada na właściciela, wnioskującego o zarejestrowanie pojazdu, obowiązek przedstawienia oryginału dowodu własności pojazdu oraz ostatniego dowodu rejestracyjnego, o ile pojazd ten był już zarejestrowany.
Zrozumiałą intencją tej regulacji jest potrzeba niewątpliwego ustalenia kwestii własności pojazdu, podlegającego zarejestrowaniu. Wątpliwość w tej materii powstać może, w świetle zakwestionowanego przepisu § 3 ust. 4 w dwóch sytuacjach faktycznych:
1) gdy dowód własności pojazdu jest niezgodny z ostatnim dowodem rejestracyjnym w zakresie danych dotyczących właściciela;
2) gdy właściciel nie przedstawi ostatniego dowodu rejestracyjnego, przez co z kolei, jak sugeruje Wnioskodawca, rozumieć można zarówno sytuację gdy poprzednio pojazd nie był w ogóle zarejestrowany, jak i gdy był zarejestrowany, ale dowód rejestracyjny został np. utracony, jak też wreszcie sytuację, gdy przedstawiony “ostatni” dowód rejestracyjny okaże się nieautentyczny, tj. sfałszowany przez podrobienie lub przerobienie.
Z uwagi na nie dość precyzyjne brzmienie przepisu § 3 ust. 4, należy poddać go racjonalnej (“racjonalizującej”) wykładni. Jest oczywiste, iż o ile wraz z dowodem własności pojazdu przedstawiany jest (istniejący) ostatni dowód rejestracyjny, to w zakresie danych dotyczących nowego właściciela, nabywcy pojazdu - dane w tych dokumentach będą “niezgodne”, będą “zawsze odmienne”, jak słusznie wskazuje Wnioskodawca.
Ujmując jednak ściśle: w poprzednim dowodzie rejestracyjnym w ogóle nie będzie, bo być nie może, danych nowego właściciela. Wszak temu właśnie służy zarejestrowanie na nowo, tj. przerejestrowanie pojazdu, aby wydano dowód rejestracyjny zawierający wskazanie nowego, aktualnego właściciela pojazdu. Przy tym, numer rejestracyjny uwidoczniony na tablicy rejestracyjnej może być przypisany wyłącznie jednemu pojazdowi, co oznacza, że przy zmianie właściciela (por. § 12 ust. 2) dowód rejestracyjny dotyczyć może, de lege lata, tylko poszczególnego, aktualnego właściciela, nie zaś przyszłego (co nielogiczne), czy nawet wszystkich poprzedników prawnych.
Trybunał Konstytucyjny na marginesie tych rozważań stwierdza, iż taka właśnie regulacja: jednorazowy, przypisany tylko do jednego właściciela dowód rejestracyjny - stanowi zasadniczy mankament polskiego unormowania problematyki rejestracji pojazdów. W wielu państwach zachodnich, o bardziej rozwiniętej motoryzacji, dowód rejestracyjny pojazdu zawiera urzędowo stwierdzoną, pełną historię własności pojazdu, od produkcji i pierwotnej jego sprzedaży, poprzez cały “pochód własności”, aż do chwili bieżącej. O pozytywnych walorach takiej regulacji dla pewności obrotu pojazdami samochodowymi - dowodzi praktyka prawna tamtych państw.
Powracając do meritum rozważań o niezgodności, o jakiej traktuje zdanie pierwsze § 3 ust. 4 rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej przyjąć należy, że odnosi się ona wyłącznie do danych dotyczących poprzedniego właściciela pojazdu tj. zbywcy, a nie nabywcy. Skoro dowód własności pojazdu dowodzić musi faktu przejścia prawa własności pomiędzy dwoma podmiotami, to powinien wskazywać bliższe dane obu stron takiego kontraktu, czyli stosunku prawnego. Jeżeli wskazanie osoby sprzedawcy różni się przy tym od określenia dotychczasowego właściciela według ostatniego dowodu rejestracyjnego, to biorąc pod uwagę obowiązki właściciela, związane z rejestracją pojazdu (o czym była mowa wyżej), nie może budzić zastrzeżeń, iż nabywca pojazdu zobowiązany zostaje (jak słusznie zauważa Wnioskodawca) do udokumentowania, udowodnienia prawa własności zbywającego pojazd.
W istocie jednak nie jest celem samym w sobie dowodzenie własności poprzednika prawnego obecnego nabywcy, lecz chodzi tu o ustalenie pewnych przesłanek prawnych dla oceny skuteczności przeniesienia prawa własności na nowego nabywcę, wnioskującego o zarejestrowanie pojazdu.
Chodzi zatem o stwierdzenie merytorycznej zasadności wniosku o zarejestrowanie pojazdu.
Konieczność ustalenia stanu prawnego, własności pojazdu jest tym bardziej oczywista w drugiej grupie stanów faktycznych, ujętych w zbiorczym określeniu: “... nie przedstawia ostatniego dowodu rejestracyjnego” (z powodu jego nieistnienia, utraty lub nieautentyczności dowodu “przedstawionego”). Cywilistyczne ujęcie ciężaru dowodu (ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne - art. 6 k.c.), poprzez wyrażone w przepisach § 3 ust. 1 i 4 rozporządzenia dążenie do zgodnego z prawdą ustalenia statusu własnościowego pojazdu - znajduje solidne oparcie w przepisach procedury administracyjnej, a zwłaszcza w art. 7 w związku z art. 77 § 1 i art. 80 k. p. a.
4. Unormowanie § 4 ust. 1 pkt 1 - 7 rozporządzenia należy uznać za potwierdzenie powyższych zasad. Przepis ten stanowi mianowicie, iż dowodem własności pojazdu lub jego pojedynczych zespołów jest w szczególności jeden z następujących dokumentów: akt zdawczo-odbiorczy, umowa darowizny, umowa sprzedaży (ściślej: umowa kupna-sprzedaży), umowa dożywocia, umowa zamiany, rachunek lub faktura z potwierdzeniem zapłaty oraz prawomocne orzeczenie sądu rozstrzygające o prawie własności.
Prokurator Generalny trafnie zauważa, że w tym przepisie zostały przykładowo wymienione dokumenty, które stanowią dowód prawa własności, a katalog ten nie jest wyczerpujący, lecz właśnie przykładowy (zwrot “w szczególności”), co skutkuje możliwością dowodzenia prawa własności w sytuacjach, objętych dyspozycją przepisu § 3 ust. 4 rozporządzenia, także innymi dokumentami, czy dowodami, niż wymienione w § 4 ust. 1 pkt 1 - 7. Stanowisko Prokuratora Generalnego uległo wzmocnieniu w świetle nowelizacji kwestionowanych przepisów wprowadzonych rozporządzeniem z dnia 9 czerwca 1995 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie rejestracji, ewidencji i oznakowania pojazdów (Dz.U. Nr 68, poz. 350), o czym jeszcze będzie mowa.
Nader problematycznym zagadnieniem, w świetle wywodów rozpatrywanego wniosku i powołanej w nim rozbieżnej praktyki orzeczniczej NSA, jest pojmowanie “prawomocnego orzeczenia sądu, rozstrzygającego o prawie własności” (§ 4 ust. 1 pkt 7), jako dowodu własności pojazdu. Wnioskodawca uważa, że wymóg potwierdzenia przez nabywcę skuteczności nabycia prawa własności (na warunkach określonych w art. 169 § 1 k.c.) w drodze procesu przed sądem powszechnym - w efekcie może prowadzić “jedynie do szeregu fikcyjnych procesów godzących w istocie w powagę wymiaru sprawiedliwości i prawa”.
Uwagi Wnioskodawcy tracą częściowo na aktualności w świetle § 3 ust. 6 (wprowadzonego) rozporządzeniem z dnia 9 czerwca 1995 zmieniającym rozporządzenie w sprawie rejestracji, ewidencji i oznakowania pojazdów oraz najnowszego stanowiska Sądu Najwyższego, który w swoich uchwałach stwierdził, co następuje:
“Osoba nabywająca pojazd samochodowy od nieuprawnionego do rozporządzania nim nie może skutecznie dochodzić, na podstawie art. 189 k.p.c., ustalenia, że stała się właścicielem tego pojazdu, w procesie wytoczonym przeciwko organowi samorządowemu, który na podstawie przekazania kompetencji przez właściwy organ administracji rządowej dokonuje rejestracji pojazdów. Organ taki nie ma bowiem legitymacji biernej” (uchwała SN z dnia 25 stycznia 1995 r., sygn. III CZP 176/94, OSN IC 1995 r., z. 5, poz., 74, s. 25-31).
“Odmowa zarejestrowania pojazdu samochodowego wobec nieprzedstawienia przez nabywcę dokumentów przewidzianych w przepisie § 3 ust. 4 rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 14 kwietnia 1993 r. w sprawie rejestracji, ewidencji i oznaczania pojazdów (Dz.U. Nr 37, poz. 164) nie uzasadnia legitymacji biernej Skarbu Państwa w procesie o ustalenie własności tego pojazdu” (uchwała SN z dnia 25 stycznia 1995 r., sygn. III CZP 179/94, OSN IC 1995 r., z. 5, poz. 76, str. 38-42).
Powołane uchwały Sądu Najwyższego pozostawiają wprawdzie znaczne pole wątpliwości dla zainteresowanych osób, w prawidłowym zastosowaniu art. 169 § 1 k.c., zwłaszcza, iż drugą z powołanych uchwał Sąd Najwyższy odmówił udzielenia odpowiedzi na bardzo ważkie pytanie, czy w trybie art. 169 § 1 k.c. dopuszczalne jest ustalenie własności samochodu, jeżeli jego zbywcą była nie zidentyfikowana osoba, posługująca się sfałszowanym dowodem rejestracyjnym, ale brak jest danych, iż pojazd ten został utracony przez właściciela.
Rozstrzyganie tych zagadnień nie leży jednakże w kompetencji Trybunału Konstytucyjnego i nie podlega rozstrzygnięciu w toku niniejszego postępowania.
Trybunał Konstytucyjny podziela pogląd innego uczestnika postępowania tj. Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej, że przepis § 4 ust. 1 pkt 7 rozporządzenia ma zastosowanie nie tylko do posiadaczy pojazdów o nieudokumentowanym pochodzeniu, ale dotyczy również sytuacji, w których tylko sąd władny jest do podjęcia stosownych decyzji w zakresie własności. Przykładem tego rodzaju rozstrzygnięć sądowych są orzeczenia dotyczące podziału małżeńskiego majątku dorobkowego, stwierdzenie nabycia spadku i dział spadku, podział majątku spółki, stwierdzenie zasiedzenia, zniesienie współwłasności.
Trybunał Konstytucyjny w konkluzji stwierdza, że uregulowania zawarte w kwestionowanych przepisach rozporządzenia, warunkujące decyzję o zarejestrowaniu pojazdu prawidłowymi ustaleniami kwestii własności pojazdu - odpowiadają zasadom ustawy - Prawo o ruchu drogowym, a w szczególności nie stoją w sprzeczności z normą art. 61 ust. 1, ani z zapisem delegacji ustawowej, zawartej w art. 63 ust. 1 pkt 1 tej ustawy. Ustawowe upoważnienie dla Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej do określenia warunków rejestracji pojazdów - obejmuje wskazany wyżej warunek dotyczący prawa własności pojazdu.
5. Wnioskodawca podnosi ponadto, iż wymóg aby właściciel pojazdu, nabywca rzeczy ruchomej, przedstawił jako warunek zarejestrowania nabytego pojazdu obok umowy kupna-sprzedaży dokument pozwalający na ustalenie prawa własności pojazdu - “budzić może wątpliwości co do zgodności tego unormowania z art. 169 § 1 i § 2 Kodeksu cywilnego”. Dla rozstrzygnięcia wskazanych przez Wnioskodawcę wątpliwości koniecznym jest odrębne rozważenie znaczenia dwu przepisów, a mianowicie § 1 oraz § 2 art. 169 k.c., które w istocie normują odmienne sytuacje, rodzące też odmienne skutki prawne.
I tak, art. 169 § 1 k.c. stanowi: “jeżeli osoba nieuprawniona do rozporządzania rzeczą ruchomą zbywa rzecz i wydaje ją nabywcy, nabywca uzyskuje własność z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie, chyba, że działa w złej wierze”.
Według ugruntowanego stanowiska doktryny oraz orzecznictwa Sądu Najwyższego, unormowanie to stanowi poważny wyjątek od zasady nemo plus iurrs transferre potest, quam ipse habet (nikt nie może przenieść na inną osobę więcej prawa, niż jemu samemu przysługuje). Wyjątek ten, dopuszczający - ujmując skrótowo - przeniesienie własności rzeczy ruchomej na nabywcę, dokonane przez inną osobę, niż poprzedni właściciel, podyktowany jest dążeniem do zapewnienia bezpieczeństwa obrotu, tj. ochrony nabywcy nie wiedzącego o braku prawa własności po stronie poprzednika - kontrahenta.
Najistotniejszą przesłanką ważności (skuteczności) takiego nabycia własności jest działanie nabywcy w dobrej wierze. Negatywna formuła tego przepisu wskazuje, iż ciężar dowodu złej wiary po stronie nabywcy, obciąża osobę (podmiot), która kwestionuje skuteczność nabycia. Jest to zgodne z zasadą domniemania dobrej wiary, wyrażoną w art. 7 k.c.
Podkreślenia wymaga także to, że dobra wiara dotyczy przekonania nabywcy o uprawnieniu (legitymacji) zbywcy w zakresie rozporządzania rzeczą, a nie kwestii prawa własności. Decyduje przy tym dobra wiara w chwili zawarcia umowy i wydania rzeczy w posiadanie, zgodnie z regułą: mala fides superveniens non nocet. (Por. zwłaszcza: Komentarz do Kodeksu cywilnego, Warszawa 1972, t. 1, str. 464-5, Kodeks cywilny z komentarzem, pod red. Jana Winiarza, Warszawa 1989, str. 165, System prawa cywilnego, pod red. Stefana Przybowskiego, Wrocław - W-wa 1977, t. II, str. 294-300, uchwała składu 7 sędziów SN z 30 III 1992 r, sygn. III CZP 18/92, OSN CP 1992 z. 9, poz. 144, str. 9-15 oraz glosa do tej uchwały w: PiP 1993 r. Nr 2, str. 108-112).
Transponując powyższe ustalenia na grunt sprawy rozpoznawanej przez Trybunał Konstytucyjny, należy nieco bliżej ustalić, o jakiego rodzaju osobę nieuprawnioną może chodzić w hipotezie normy art. 169 § 1 k.c.
Osobą, nie będącą właścicielem, ale posiadającą szczególną legitymację do zbycia pojazdu może być np. przedstawiciel ustawowy właściciela, pełnomocnik, opiekun, kurator, komisant, najemca, osoba której rzecz użyczono, przechowawca, przewoźnik, pracownik, wreszcie współmałżonek. Ponieważ art. 169 § 1 k.c. dotyczy zawsze sytuacji, gdy zbywca nie jest zarazem właścicielem rzeczy ruchomej (w konkretnym wypadku pojazdu), a zarazem z treści umowy nie musi w sposób konieczny wynikać ten fakt, to sama taka umowa nie jest wystarczająca nawet dla ustalenia poprzedniego właściciela, o ile zbywca nie wręcza jednocześnie nabywcy dowodu rejestracyjnego pojazdu.
Fakt i sposób udokumentowania własności, albo innego tytułu do legalnego rozporządzania rzeczą jest też przesłanką oceny dobrej wiary nabywcy pojazdu, o ile następnie okaże się, że w rzeczywistości w myśl art. 169 § 1 k.c. zawarł on umowę kupna-sprzedaży samochodu z “osobą nieuprawnioną”.
Wynika z tego, że sama nowa, aktualna umowa kupna-sprzedaży przedstawiona przez osobę wnioskującą o zarejestrowanie pojazdu nie musi stanowić w każdym przypadku wystarczającego dokumentu dla ustalenia przez organ rejestrujący własności pojazdu.
Odnośne wymagania, przewidziane w tym zakresie przez kwestionowane przepisy rozporządzenia, są zatem uzasadnione i nie kolidują z zasadą wyrażoną w art. 169 § 1 k.c.
6. Art. 169 § 2 k.c. dotyczy odmiennych sytuacji faktycznych i stanowi:
“Jednakże gdy rzecz zgubiona, skradziona lub w inny sposób utracona przez właściciela zostaje zbyta przed upływem lat trzech od chwili jej zgubienia, skradzenia lub straty, nabywca może uzyskać własność dopiero z upływem powyższego trzyletniego terminu (...)”. Zwrot “jednakże” użyty w kontekście unormowania § 1, wskazuje jednoznacznie na wyjątkowy charakter unormowania § 2 w stosunku do reguły, wyrażonej w § 1. Przepis ten stanowi niewątpliwie ograniczenie ochrony nabywcy w dobrej wierze, umożliwiając w ten sposób pierwotnemu właścicielowi windykację rzeczy zgubionej, skradzionej lub w inny sposób utraconej, dodajmy - wbrew jego woli.
Zasadnicza różnica pomiędzy unormowaniem § 1 i § 2 art. 169 k.c. dotyczy momentu możliwego uzyskania własności przez nabywcę tj. nie z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie, ale dopiero z upływem 3 lat od chwili utraty rzeczy przez właściciela. Logiczną konsekwencją tego unormowania jest też rozciągnięcie wymogu dobrej wiary na cały okres posiadania rzeczy (np. pojazdu), aż do momentu upływu omawianego 3-letniego terminu.
Zarówno termin tego “odroczonego” nabycia prawa własności, jak i wymóg dobrej wiary nabywcy, korespondują z kodeksowym ujęciem instytucji zasiedzenia ruchomości. Według art. 174 k.c. “posiadacz rzeczy ruchomej nie będący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada rzecz nieprzerwanie od lat trzech jako posiadacz samoistny, chyba, że posiada w złej wierze”.
Mając na względzie powyższe rozważania Trybunał Konstytucyjny przychyla się do poglądu Sądu Najwyższego w zakresie oceny dobrej wiary nabywcy pojazdu samochodowego, rozwiniętego szczególnie w powołanej wyżej uchwale składu 7 sędziów SN, a nadto w OSN 1992/11, poz. 86, str. 1-10, OSN 1993/1-2, poz. 14, str. 69-73, OSN 1993/10, poz. 170, str. 46-57 oraz tamże, poz. 179, str. 105-109.
Konkludując powyższe rozważania dochodzi się do wniosku, iż jeśli dobrą wiarę nabywcy wyłącza nie tylko świadomość, że zbywca nie jest upoważniony do rozporządzania rzeczą, ale także sytuacja, w której brak tej świadomości jest następstwem niedbalstwa lub niezachowania przez niego przyjętej w danych warunkach staranności - to należy wprost przyjąć, iż nabywca nie nabędzie skutecznie własności pojazdu, jeśli przed upływem 3 lat od jego utraty przez pierwotnego właściciela poweźmie wiadomość np. o kradzieży danego samochodu.
W tych warunkach jeszcze bardziej zrozumiałym i koniecznym jest żądanie organu rejestracyjnego udokumentowania własności pojazdu, zgłoszonego przez nabywcę do rejestracji.
Przepisy § 3 ust. 1 i 4 oraz § 4 ust. 1 pkt 1-7 są więc nie tylko niesprzeczne, ale wyraźnie harmonizują z normą art. 169 § 2 k.c.
7. Powyższe konstatacje należy uzupełnić rozważaniami jakie znaczenie dla rozstrzygnięcia wniosku ma nowelizacja kwestionowanego rozporządzenia dokonana na mocy rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 9 czerwca 1995 r. o zmianie rozporządzenia w sprawie rejestracji, ewidencji i oznakowania pojazdów.
Trybunał Konstytucyjny stwierdza, iż wymieniona nowelizacja nie dotyczy bezpośrednio przepisów przedstawionych do oceny we wniosku Prezesa NSA tj. § 3 ust. 4 oraz § 4 ust. 1 pkt 7. Nowela ani nie uchyla tych przepisów, co skutkowałoby koniecznością umorzenia przez Trybunał Konstytucyjny postępowania w tej sprawie, ani też nie modyfikuje ich treści, co powodowałoby poddanie ocenie Trybunału tych samych przepisów, lecz o zmienionej zawartości normatywnej. Z tych względów Trybunał rozpoznaje wniosek w jego pierwotnych granicach i kształcie.
Dlatego też działając w granicach zaskarżenia Trybunał Konstytucyjny poddał analizie treść znowelizowanego rozporządzenia. Przepisem § 1 pkt 1 rozporządzenia z dnia 9 czerwca 1995 r. dokonano dwóch zmian w obrębie kwestionowanego we wniosku § 3 rozporządzenia z dnia 14 kwietnia 1993 r.:
a) w odesłaniu zawartym w ust. 1 § 3 zmieniono tylko stylistycznie powołanie odnośnych przepisów (ust. 2-4) oraz wskazano jeden nowy - dodany przepis ust. 6. W miejsce formuły “z zastrzeżeniem ust. 2, 3 i 4” wprowadzono zwrot “z zastrzeżeniem ust. 2 - 4 i 6”
b) nowy - dodany przepis ust. 6 § 3 brzmi: “w przypadku gdy dowodem własności jest prawomocne orzeczenie sądu ustalające prawo własności pojazdu, właściciel nie ma obowiązku przedstawienia ostatniego dowodu rejestracyjnego, o którym mowa w ust. 1. W takim przypadku nie ma również zastosowania ust. 4”.
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego przepisowi temu należy przypisać istotne znaczenie merytoryczne i porządkujące, a to dlatego, że:
- przepis ten potwierdza generalny wymóg dowodzenia przez Wnioskodawcę zarejestrowania pojazdu, kwestii stanu prawnego pojazdu tj. własności pojazdu,
- przepis nawiązując treścią do dalszego unormowania (notabene kwestionowanego) zawartego w § 4 ust. 1 pkt 7 tj. do dowodu własności pojazdu w postaci prawomocnego orzeczenia sądu, ustalającego prawo własności pojazdu - pozwala na wyinterpretowanie słusznego założenia normodawcy (tj. Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej) o legalności unormowania zawartego w tym przepisie,
- dodany, nowy ust. 6 wyłącza zastosowanie, w unormowanym w nim przypadku, dotyczący obowiązku przedstawienia ostatniego dowodu rejestracyjnego § 3 ust. 4, o którym mowa w ust. 1. Jeżeli bowiem dowodem własności przedstawionym przez Wnioskodawcę do zarejestrowania jest prawomocne orzeczenie sądu ustalające prawo własności pojazdu (na rzecz wnioskodawcy), to właściciel pojazdu (a zarazem wnioskodawca) jest zwolniony z obowiązku przedstawienia “ostatniego” dowodu rejestracyjnego, gdyż dokument ten staje się zbędny, jako niemiarodajny dla ustaleń dokonywanych przez organ rejestrujący. Wykluczono tym samym możliwość zaistnienia w procedurze rejestracyjnej swoistego “pata, polegającego na potraktowaniu prawomocnego orzeczenia sądowego za niewystarczający dowód własności. Na marginesie tych rozważań należy zauważyć, iż Wnioskodawca przedstawiając wraz z wnioskiem o zarejestrowanie pojazdu “prawomocne orzeczenie sądu” nie spełni dosłownie pojmowanego wymogu określonego w § 3 ust. 1 rozporządzenia, zobowiązującego do przedstawienia “oryginału” dowodu własności pojazdu, a jedynie jego uwierzytelnionego odpisu (por. art. 783 § 2 k.p.c.) - tytuł egzekucyjny umieszcza się na wypisie orzeczenia, czyniąc wzmiankę o jego wydaniu na oryginale orzeczenia, które pozostaje w aktach sądowych.
Istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia kwestii własności pojazdu mają zmiany wprowadzone do § 6 rozporządzenia, polegające na dodaniu dwóch nowych ustępów 3 i 4 w brzmieniu:
- “W razie konieczności ustalenia prawa własności pojazdu na drodze postępowania sądowego, organ rejestrujący może czasowo dopuścić pojazd do ruchu, wydając jednocześnie tablice rejestracyjne zwyczajne i pozwolenie czasowe ważne na okres do 1 roku” (ust. 3).
- “W przypadku gdy postępowanie sądowe, o którym mowa w ust. 3, nie zostało zakończone przed upływem 1 roku, wnioskujący o rejestrację pojazdu może ubiegać się o przedłużenie terminu czasowego dopuszczenia pojazdu do ruchu. Łączny okres używania pojazdu na podstawie pozwolenia czasowego nie może jednak przekraczać trzech lat... “ (ust. 4).
O ile we wcześniejszym stanie prawnym - w razie konieczności sprawdzenia lub uzupełnienia danych zawartych we wniosku, zwłaszcza danych dotyczących własności pojazdu np. w trybie postępowania sądowego - Wnioskodawca mógł uzyskać tylko warunkową rejestrację pojazdu, z tablicami rejestracyjnymi i pozwoleniem czasowym ważnym na okres 14 dni (§ 6 ust. 1 i 2), o tyle nowe przepisy praktycznie umożliwiają nabywcy samochodu, wnioskującemu o jego zarejestrowanie, na legalne użytkowanie pojazdu przez cały okres postępowania sądowego. Przewidziany maksymalnie 3 letni okres legalnego posiadania czasowo zarejestrowanego pojazdu wyraźnie harmonizuje z przepisami art. 169 § 2 i art. 174 Kodeksu cywilnego.
Wprowadzona tymi przepisami sfera uznaniowa organu rejestrującego podlega weryfikacji w drodze kontroli legalności decyzji administracyjnych sprawowanych przez NSA.
Z tych też względów należało orzec jak na wstępie.
z dnia 10 października 1995 r.
Sygn. akt U. 8/94
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Ferdynand Rymarz - przewodniczący
Stefan J. Jaworski - sprawozdawca
Krzysztof Kolasiński
Joanna Szymczak - protokolant
po rozpoznaniu w dniu 10 października 1995 r. na rozprawie sprawy z wniosku Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego z udziałem umocowanych przedstawicieli: Wnioskodawcy, Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej oraz Prokuratora Generalnego o stwierdzenie:
czy przepisy § 3 ust. 4 i § 4 ust. 1 pkt 7 rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 14 kwietnia 1993 r. w sprawie rejestracji, ewidencji i oznaczania pojazdów (Dz.U. Nr 37, poz. 164) są zgodne z art. 61 ust. 1 i art. 63 ust. 1 pkt. 1 ustawy z dnia 1 lutego 1983 r. - Prawo o ruchu drogowym (tekst jednolity Dz.U. z 1992 r. Nr 11, poz. 41 ze zmianami) oraz art. 169 § 1 i 2 kodeksu cywilnego
o r z e k a:
Przepisy § 3 ust. 4 i § 4 ust. 1 pkt 7 rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 14 kwietnia 1993 r. w sprawie rejestracji, ewidencji i oznaczania pojazdów (Dz.U. Nr 37, poz. 164 zm. Dz.U. z 1995 r. Nr 68, poz. 350) są zgodne z art. 61 ust. 1 i art. 63 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 lutego 1983 r. - Prawo o ruchu drogowym (tekst jednolity z 1992 r. Dz.U. Nr 11, poz. 41, zm.: Dz.U. Nr 26, poz. 114; z 1993 r. Dz.U. Nr 65, poz. 309, z 1995 r. Dz.U. Nr 104, poz. 515) oraz z art. 169 § 1 i § 2 Kodeksu cywilnego.
U z a s a d n i e n i e:
I
1. Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego w uzasadnieniu swojego wniosku podnosi, że zagadnienie sprzeczności kwestionowanych przepisów rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 14 kwietnia 1993 r. z przepisami ustawy - Prawo o ruchu drogowym oraz art. 169 kodeksu cywilnego wyłoniło się w praktyce orzeczniczej NSA w sprawach ze skarg na ostateczne decyzje administracyjne odmawiające zarejestrowania nabytego używanego pojazdu, w sytuacjach gdy zbywca posługiwał się nieprawdziwym dowodem rejestracyjnym.
Wnioskodawca wywodzi, że według art. 61 ust. 1 Prawa o ruchu drogowym, w razie przeniesienia na inną osobę własności pojazdu zarejestrowanego, dotychczasowy właściciel przekazuje nabywcy dowód rejestracyjny. Gramatyczna wykładnia tego przepisu prowadzi do wniosku, że dotyczyć on może tylko takiej sytuacji, gdy pojazd był już zarejestrowany. Natomiast wymóg przekazania nabywcy dowodu rejestracyjnego jest wówczas bezprzedmiotowy, gdy przeniesienie własności dotyczy pojazdu niezarejestrowanego.
Przepis § 3 ust. 1 rozporządzenia koresponduje wyraźnie z przepisem art. 61 ust. 1 Prawa o ruchu drogowym. Odmiennie natomiast przedstawia się uregulowanie § 3 ust. 4 rozporządzenia. Przepis § 3 ust. 4 zdanie pierwsze nakłada na właściciela - wnioskodawcę ubiegającego się o zarejestrowanie nabytego pojazdu obowiązek przedstawienia dodatkowego dokumentu pozwalającego ustalić prawo własności pojazdu w sytuacji, gdy dowód własności pojazdu jest niezgodny z ostatnim dowodem rejestracyjnym w zakresie danych dotyczących właściciela. Stosownie zaś do przepisu § 3 ust. 4 zdanie drugie taki obowiązek spoczywa na wnioskodawcy także wówczas, gdy właściciel nie przedstawi ostatniego dowodu rejestracyjnego. Zdaniem Wnioskodawcy to uregulowanie może budzić wątpliwości co do zgodności z art. 61 ust. 1 i art. 63 ust. 1 Prawa o ruchu drogowym.
W przepisie § 4 ust. 1 rozporządzenia zostały wymienione przykładowo rodzaje dokumentów stanowiących dowód własności pojazdu, a wśród nich w pkt 7 prawomocne orzeczenie sądu rozstrzygające o prawie własności.
Zdaniem Wnioskodawcy wymóg, aby właściciel pojazdu (nabywca rzeczy ruchomej) przedstawił jako warunek zarejestrowania nabytego pojazdu, obok umowy kupna-sprzedaży, “dokument pozwalający ustalić prawo własności pojazdu” budzić może wątpliwości co do zgodności tego unormowania z art. 169 § 1 i § 2 Kodeksu cywilnego.
Wnioskodawca przedstawił trzy rozbieżne poglądy w orzecznictwie NSA, wyłaniające się na tle rozstrzygnięć tych zagadnień:
a. Domniemanie prawdziwości dowodu rejestracyjnego może zostać obalone w postępowaniu administracyjnym w razie stwierdzenia, że dokument, na którym opiera się aktualnie dokonywana rejestracja (poprzedni dowód rejestracyjny) jest sfałszowany. Ustalenie tego faktu przez organ rejestracyjny rodzi ten skutek, że nie ma podstaw do dokonania rejestracji, albowiem w warunkach wyłączenia domniemania prawdziwości, przedstawiony dowód rejestracyjny nie spełnia wymogów określonych w § 3 ust. 1 rozporządzenia. Nie ma tu znaczenia dobra wiara nabywcy, gdyż organ rejestrujący nie jest władny do rozstrzygania kwestii cywilno-prawnych (np. wyrok z dnia 14 kwietnia 1994 r. sygn. SA/Ka 1693/93).
b. Dowód rejestracyjny nie wydany przez organ upoważniony przepisem art. 59 ust. 3 Prawa o ruchu drogowym nie jest “ostatnim dowodem rejestracyjnym” wymaganym do przedstawienia wraz z wnioskiem o rejestrację nabytego pojazdu. Sfałszowany dowód nie stanowi przeto samoistnej podstawy do odmowy zarejestrowania pojazdu. Wymóg przedstawienia ostatniego dowodu rejestracyjnego ma zastosowanie tylko w razie ustalenia, że pojazd zgłoszony do rejestracji był już poprzednio zarejestrowany w trybie określonym w art. 59 Prawa o ruchu drogowym (np. wyrok z dnia 7 maja 1993 r. sygn. SA/Wr 88/93).
c. W sytuacji, gdy przeniesienie własności pojazdu następuje w drodze umowy kupna-sprzedaży należy uznać, że wykładnia gramatyczna § 3 ust. 4 prowadziłaby, w niektórych przypadkach, do wniosków nie dających się pogodzić z obowiązującym porządkiem prawnym. Niezgodność, o której wyżej mowa może dotyczyć jedynie osoby zbywcy, albowiem w odniesieniu do nabywcy dane będą zawsze odmienne. W istocie nabywca zobowiązany zostaje do udowodnienia (udokumentowania) prawa własności zbywającego. Odnosi się to także do sytuacji, gdy nabywca nie przedstawi ostatniego dowodu rejestracyjnego, co obejmuje przypadki, gdy dowód rejestracyjny został sfałszowany. W rezultacie większość nabywców pojazdów - w świetle art. 169 § 1 k.c. - zostaje pozbawiona możliwości ich zarejestrowania. Nabycie własności rzeczy na gruncie art. 169 § 1 k.c. następuje z chwilą zaistnienia przesłanek zawartych w tym przepisie. Działanie nabywcy w dobrej wierze objęte jest domniemaniem, a zatem nie musi on udowadniać zaistnienia tej przesłanki. Brak jest zatem podstaw do odsyłania nabywcy na drogę postępowania cywilnego celem udowodnienia własności.
Zatem wedle tego stanowiska, jeżeli nabycie pojazdu nastąpiło w warunkach określonych w art. 169 § 1 k.c. przy jego rejestracji nie może mieć zastosowania przepis § 3 ust. 4 rozporządzenia. Odmowa rejestracji pojazdu podmiotowi, którego tytułu własności nikt skutecznie nie zakwestionował, pozostaje w sprzeczności z przepisem art. 169 § 1 k.c. Gdyby założyć, iż nabywca pojazdu w warunkach określonych w art. 169 § 1 k.c. musiał potwierdzić nabyte prawo własności w drodze procesu sądowego, doprowadziłoby to do szeregu fikcyjnych procesów, godzących w powagę wymiaru sprawiedliwości i prawa. W obrocie samochodami zdarzają się nader często przypadki fałszu intelektualnego polegającego na posługiwaniu się przez zbywców oryginalnymi dokumentami z nieprawdziwymi danymi osobowymi. Nabywca takiego pojazdu nawet przy zachowaniu wyjątkowej staranności nie jest w stanie ustrzec się nabycia pojazdu od. nieznanego właściciela. Odnowa rejestracji w takiej sytuacji stanowiłaby dodatkową restrykcję dla nabywcy i ograniczenie prawa własności (np. wyrok z dnia 18 lutego 1994 r. sygn. SA/Ł 326/93).
Wnioskodawca podnosi, iż w sytuacjach (najczęściej występujących w praktyce) fałszu intelektualnego dowodu rejestracyjnego oraz danych osobowych zbywcy pojazdu, może być uzasadnione stosowanie przez organ rejestrujący na zasadzie domniemania faktycznego, że dany pojazd został zgubiony, skradziony lub w inny sposób utracony przez właściciela, a zatem stosownie do art. 169 § 2 k.c. nabywca takiego pojazdu mógłby nabyć jego własność po upływie trzech lat. Natomiast w sytuacji nabycia pojazdu bez jakiegokolwiek dowodu rejestracyjnego można stwierdzić, że uzasadnione jest uchylenie się od samodzielnego przyjmowania dobrej wiary nabywcy pojazdu przez organ rejestracyjny.
Rozstrzyganie o prawie własności jest sprawą cywilną, należącą do właściwości sądów powszechnych. Przekazanie takich spraw na drogę postępowania administracyjnego może nastąpić tylko przez ustawę szczególną (art. 2 §1 i 3 k.p.c.). Prawo o ruchu drogowym nie przekazuje organom administracji prawa rozstrzygania tych kwestii.
W takiej sytuacji - zdaniem Wnioskodawcy - odsyłanie przez organ rejestrujący nabywcy na drogę postępowania sądowego celem uzyskania orzeczenia stwierdzającego nabycie przez niego własności pojazdu znajduje oparcie zarówno w art. 2 § 1 k.p.c., jak też w art. 100 § 1 k. p. a. Wątpliwe jest natomiast, czy odnosi się to do nabycia samochodu na urzędowej licytacji publicznej lub w toku postępowania egzekucyjnego.
W konkluzji Wnioskodawca wnosi o rozstrzygnięcie zagadnienia przedstawionego w sentencji swojego wniosku.
2. Minister Transportu i Gospodarki Morskiej przedstawił w tej sprawie następujące stanowisko:
a. Przepisy kwestionowanego rozporządzenia stanowią warunki i tryb rejestracji pojazdów i w tym względzie są bezpośrednio podstawą decyzji organu rejestrującego.
Prawomocne orzeczenie sądu rozstrzygające o prawie własności pojazdu (§ 4 ust. 1 pkt 7), jako jeden z przykładowych dowodów własności pojazdu ma zastosowanie nie tylko do posiadaczy pojazdów o nieudokumentowanym pochodzeniu, lecz także do sytuacji wynikających z rozwodu, spadkobrania itp., w których tylko sąd jest właściwy do rozstrzygnięcia kwestii własności. Przepisowi § 4 ust. 1 pkt 7 rozporządzenia nie można zarzucać niezgodności z ustawą Prawo o ruchu drogowym, gdyż ustawa w art. 59 ust. 3 wyraźnie wskazuje, że rejestracji pojazdu dokonuje się na wniosek właściciela, a zatem prawo własności pojazdu musi być niezbicie udokumentowane. Rozstrzygnięcie kwestii prawa własności jest sprawą cywilną, należącą do właściwości sądów powszechnych, nie podlegającą rozstrzygnięciu w postępowaniu administracyjnym. Organy rejestrujące nie są również właściwe do rozstrzygania o skuteczności przeniesienia prawa własności pojazdu, w tym do orzekania o istnieniu dobrej lub złej wiary nabywcy w rozumieniu art. 169 § 1 k.c.
b. Przepis § 3 ust. 4 rozporządzenia obejmuje zarówno przypadek nabycia pojazdu, który nie był zarejestrowany, jak też przypadek gdy pojazd był już zarejestrowany, lecz nabywca z różnych przyczyn nie przedstawia ostatniego dowodu rejestracyjnego np. z powodu utraty tego dowodu lub nie przekazania go nabywcy. Obowiązek przedstawienia dowodu rejestracyjnego (§ 3 ust. 1) dotyczy zarówno przypadku, gdy pojazd był zarejestrowany w Polsce, jak też sytuacji, gdy był zarejestrowany za granicą.
Przepis § 3 ust. 4 rozporządzenia nie jest też sprzeczny z art. 61 ust. 1 i art. 63 ust. 1 pkt 1, gdyż art. 61 ust. 1 Prawa o ruchu drogowym nakłada na dotychczasowego właściciela pojazdu przekazanie nabywcy pojazdu dowodu rejestracyjnego. Rozporządzenie w wykonaniu delegacji określonej w art. 63 ust. 1 pkt 1 określa tryb i warunki rejestracji pojazdu, a zatem siłą rzeczy odnosi się bezpośrednio do nabywcy pojazdu, jako wnioskodawcy o zarejestrowanie lub zaewidencjonowanie pojazdu.
W konkluzji Minister Transportu i Gospodarki Morskiej opowiada się za praktyką orzeczniczą NSA prezentowaną w pkt. 1 uzasadnienia wniosku.
3. Prokurator Generalny przedstawił stanowisko, iż kwestionowane przepisy § 3 ust. 4 i § 3 ust. 4 pkt 7 rozporządzenia nie są niezgodne z art. 61 ust. 1 i art. 63 ust. 1 pkt 1 ustawy Prawo o ruchu drogowym oraz z art. 169 § 1 i 2 k.c.
Prokurator Generalny analizując stanowisko Wnioskodawcy i Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej stwierdza, że kwestionowane regulacje mieszczą się w upoważnieniu zawartym w art. 63 ust. 1 pkt 1 Prawa o ruchu drogowym.
Warunkiem rejestracji pojazdu - stosownie do § 3 ust. 1 rozporządzenia - jest złożenie przez jego właściciela wniosku o rejestrację wraz z oryginałem dowodu własności pojazdu i ostatnim dowodem rejestracyjnym. Jest rzeczą oczywistą, że oba te dowody muszą być oryginalnymi w sensie materialnym (a nie formalnym) tj. zgodne z rzeczywistym stanem rzeczy oraz sporządzone przez powołane do tego organy i osoby,
W przypadku przedłożenia organowi rejestrującemu wadliwego dowodu własności lub wadliwego dowodu rejestracyjnego (np. przerobionego lub podrobionego), a więc dokumentów, które nie spełniają wymogu “oryginalności - prawdziwości” w rozumieniu § 3 ust. 1 rozporządzenia - wydanie w drodze decyzji dowodu rejestracyjnego nie jest możliwe. Dlatego też w takiej sytuacji rozporządzenie wymaga, aby nabywca pojazdu przedstawił dokument (dokumenty) pozwalające ustalić prawo własności pojazdu. W § 4 ust. 1 rozporządzenia wymienia się przykładowo dokumenty, które stanowią dowód prawa własności. Katalog tych dowodów nie jest wyczerpujący, a zatem prawo własności może być dowodzone dokumentami wymienionymi w § 4 ust. 1 rozporządzenia, jak też w inny sposób.
Zdaniem Prokuratora Generalnego rozbieżności w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego, na które powołuje się Wnioskodawca nie mogą wskazywać na sprzeczności przepisów rozporządzenia z przepisami Prawa o ruchu drogowym.
II
Na rozprawie uczestnicy postępowania przedstawili następujące stanowiska:
Przedstawiciel Wnioskodawcy przedstawił wątpliwości i argumenty wypływające z interpretacji przepisów § 3 ust. 4 i § 4 ust. 1 rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej, dodając, iż nowelizacja rozporządzenia z czerwca 1995 r. nie rozwiązała podniesionych we wniosku wątpliwości. Po wysłuchaniu poglądów pozostałych uczestników postępowania stwierdził, że opowiada się za takim rozumieniem kwestionowanych przepisów rozporządzenia, że nie są sprzeczne z przepisami ustawy Prawo o ruchu drogowym i art. 169 k.c.
Przedstawiciele Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej podtrzymali na rozprawie swoje stanowisko wyrażone na piśmie, dodając, iż organ rejestrujący pojazd podejmuje działania na wniosek właściciela pojazdu, a zatem jest zobowiązany do badania w trybie postępowania administracyjnego zarówno prawa własności do pojazdu, jak też autentyczności dokumentów potwierdzających to prawo. Szczególne wymagania jakie nakłada rozporządzenie w toku rejestracji pojazdu mają na celu zapobieżenie zarejestrowaniu i dopuszczeniu do ruchu pojazdów kradzionych, gdyż w Polsce corocznie podlega kradzieży ok. 80. 000 pojazdów. Nowelizacja rozporządzenia poszerzyła uprawnienia nabywcy pojazdu w dobrej wierze. W konkluzji przedstawiciele Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej wnieśli o stwierdzenie, że zakwestionowane przepisy rozporządzenia są zgodne z ustawą Prawo o ruchu drogowym oraz art. 169 § 1 i 2 k.c.
Przedstawiciel Prokuratora Generalnego podtrzymał stanowisko zawarte na piśmie, dodając, iż zakwestionowane przepisy § 3 ust. 4 i § 4 ust. 1 pkt 7 rozporządzenia powinny być oceniane łącznie (w związku), a tak oceniane nie naruszają przepisów ustawy Prawo o ruchu drogowym. Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej mieści się w granicach delegacji ustawowej i nie zawiera materii ustawowej. W konkluzji przedstawiciel Prokuratora Generalnego wniósł o stwierdzenie, że kwestionowane przepisy są zgodne z ustawą Prawo o ruchu drogowym i art. 169 § 1 i 2 k.c.
III
Trybunał Konstytucyjny zważył co następuje:
1. Istota sformułowanego przez Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego wniosku sprowadza się do poddania w wątpliwość kwestii zgodności dwóch przepisów rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 14 kwietnia 1993 r. w sprawie rejestracji, ewidencji i oznaczenia pojazdów, a mianowicie § 3 ust. 3 i § 4 ust. 1 pkt 7 z przepisami dwóch ustaw tj. z art. 61 ust. 1 i art. 63 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 lutego 1983 r. Prawo o ruchu drogowym i art. 169 § 1 i 2 kodeksu cywilnego.
Wnikliwa lektura uzasadnienia wniosku nie pozwala na precyzyjną rekonstrukcję poglądu Wnioskodawcy, na czym w rzeczywistości polegają sugerowane niezgodności przepisów podustawowych z przepisami ustawowymi. Wnioskodawca nie zdeklarował się też wyraźnie, który kierunek orzecznictwa NSA jest zgodny z ustawą prawo o ruchu drogowym i art. 169 § 1 i 2 k.c.
Tymczasem, unormowania zawarte w kwestionowanych przepisach podustawowych, jak też wskazanych przepisach ustawowych, mających stanowić płaszczyznę odniesienia, a więc wzorzec normatywny, stanowią bardzo zróżnicowaną regulację.
2. Kluczowym zagadnieniem, wymagającym analizy jest kwestia własności pojazdu podlegającego rejestracji. Prawo o ruchu drogowym w art. 59 ust. 1 ustanawia ogólną regułę, iż pojazdy samochodowe, ciągniki rolnicze, motorowery i przyczepy podlegają zarejestrowaniu. Art. 59 ust. 3 ustanawia normę kompetencyjną, wskazującą, że organem właściwym w tych sprawach jest kierownik rejonowego urzędu rządowej administracji ogólnej oraz normę określającą tryb rozstrzygania spraw, stanowiąc, że rejestracja polega na wydaniu w drodze decyzji administracyjnej, dowodu rejestracyjnego. Ten sam przepis postanawia jednocześnie, że rejestracja pojazdu dokonywana jest - w zasadzie - na wniosek właściciela pojazdu, a ponadto, że oprócz dowodu rejestracyjnego, właścicielowi wydaje się zalegalizowane tablice rejestracyjne.
Prawo o ruchu drogowym nakłada na właściciela pojazdu specyficzne obowiązki. I tak, w razie przeniesienia na inną osobę własności pojazdu zarejestrowanego, dotychczasowy właściciel przekazuje nabywcy dowód rejestracyjny (art. 61 ust. 1). Właściciel zarejestrowanego pojazdu powinien zawiadomić właściwy organ rejestracyjny m. in. o nabyciu lub zbyciu pojazdu; takiej zmianie (konstrukcyjnej lub innej) pojazdu, która powoduje zmianę danych zamieszczonych w dowodzie rejestracyjnym; zniszczeniu (kasacji) pojazdu oraz zmianie swego adresu (art. 61 ust. 2 pkt 1-4).
Właściciel pojazdu jest też w pewnym sensie ograniczony w zakresie rozporządzania pojazdem, poprzez obowiązek wskazania - na żądanie uprawnionego organu - komu powierzył pojazd do kierowania lub użytkowania w oznaczonym czasie, chyba że pojazd został użyty wbrew jego woli i wiedzy, czemu nie mógł zapobiec (art. 61 ust. 3).
O znaczeniu kwestii prawidłowego, rzetelnego ustalenia własności pojazdu, przekonuje przepis ustawy, nakazujący (obligatoryjność) w drodze decyzji organu rejestracyjnego, wycofanie z ruchu pojazdu zarejestrowanego, w szczególności w sytuacji, gdy nie jest możliwe ustalenie właściciela pojazdu lub miejsca jego zamieszkania, czy siedziby (art. 62 ust. 1 pkt 2). Koresponduje z tym kompetencja organów kontroli ruchu drogowego do zatrzymania dowodu rejestracyjnego (nawet właścicielowi czy posiadaczowi pojazdu), m. in. w razie podejrzenia podrobienia lub przerobienia dowodu rejestracyjnego (art. 62 ust. 3 pkt 4).
Pewnym “ekwiwalentem” powyższych restrykcji prawnych jest nieograniczone prawo właściciela do wnioskowania wycofania swego pojazdu z ruchu (art. 62 ust. 2).
Jak widać z powyższego przeglądu unormowań dotyczących właściciela, Prawo o ruchu drogowym, słusznie przypisuje kwestii własności pojazdu istotne znaczenie, wiążąc w sposób wyraźny procedurę rejestracyjną z problematyką własnościową, ujmując status własnościowy, jako warunek poszczególnych decyzji administracyjnych oraz czyniąc właściciela pojazdu adresatem określonych obowiązków prawno-administracyjnych.
3. Na tym tle można dopiero rozważyć sposób wykonania delegacji ustawowej zawartej we wskazanym przez Wnioskodawcę - Prezesa NSA - art. 63 ust. 1 pkt 1 Prawa o ruchu drogowym, wedle którego Minister Transportu i Gospodarki Morskiej został upoważniony do określenia w drodze rozporządzenia, wydanego w porozumieniu z Ministrami Spraw Wewnętrznych oraz Obrony Narodowej, m. in. warunków i trybu rejestracji pojazdów.
Wykonanie tej delegacji (we wskazanym zakresie) stanowią wskazane wyżej przepisy rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 14 kwietnia 1993 r. w sprawie rejestracji, ewidencji i oznaczania pojazdów, a konkretnie, w interesującym zakresie, przepisy rozdziału 2 dotyczące rejestracji pojazdów (§ 2 -11).
Powołane przepisy, analogicznie jak ich ustawowa podstawa, nader często odnoszą się do właściciela lub własności pojazdu. Ma to miejsce w przepisach § 3 ust. 1, ust. 4, ust. 5, § 4 ust. 1, ust. 2, § 5 ust. 1, ust. 2, § 6 ust. 2, § 8 ust. 1, ust. 2, ust. 4, § 9. Wśród tych przepisów - znajdują się dwa zakwestionowane przez Wnioskodawcę.
Punktem wyjścia dla analizy normatywnej jest § 3 ust. 1 rozporządzenia, według którego przy wniosku o zarejestrowanie właściciel pojazdu jest obowiązany przedstawić - z zastrzeżeniem m. in. ust. 4 i 6 - oryginał dowodu własności pojazdu, a jeżeli pojazd był już (uprzednio) zarejestrowany - także ostatni dowód rejestracyjny.
Przepis ten “koresponduje” (jak zauważa Wnioskodawca) nie tylko z art. 61 ust. 1 ustawy - Prawo o ruchu drogowym, stanowiącym o obowiązku przekazania nabywcy dowodu rejestracyjnego przez zbywcę, przenoszącego własność pojazdu uprzednio zarejestrowanego. Przepis § 3 ust. 1 koresponduje ponadto z art. 59 ust. 3 Prawa o ruchu drogowym, który - jak to wyżej opisano - wskazuje właściciela, logicznie ujmując: rzeczywistego, a nie np. tylko samoistnego posiadacza, jako uprawnionego wnioskodawcę zarejestrowania pojazdu.
Dlatego też powołany § 3 ust. 1 nakłada na właściciela, wnioskującego o zarejestrowanie pojazdu, obowiązek przedstawienia oryginału dowodu własności pojazdu oraz ostatniego dowodu rejestracyjnego, o ile pojazd ten był już zarejestrowany.
Zrozumiałą intencją tej regulacji jest potrzeba niewątpliwego ustalenia kwestii własności pojazdu, podlegającego zarejestrowaniu. Wątpliwość w tej materii powstać może, w świetle zakwestionowanego przepisu § 3 ust. 4 w dwóch sytuacjach faktycznych:
1) gdy dowód własności pojazdu jest niezgodny z ostatnim dowodem rejestracyjnym w zakresie danych dotyczących właściciela;
2) gdy właściciel nie przedstawi ostatniego dowodu rejestracyjnego, przez co z kolei, jak sugeruje Wnioskodawca, rozumieć można zarówno sytuację gdy poprzednio pojazd nie był w ogóle zarejestrowany, jak i gdy był zarejestrowany, ale dowód rejestracyjny został np. utracony, jak też wreszcie sytuację, gdy przedstawiony “ostatni” dowód rejestracyjny okaże się nieautentyczny, tj. sfałszowany przez podrobienie lub przerobienie.
Z uwagi na nie dość precyzyjne brzmienie przepisu § 3 ust. 4, należy poddać go racjonalnej (“racjonalizującej”) wykładni. Jest oczywiste, iż o ile wraz z dowodem własności pojazdu przedstawiany jest (istniejący) ostatni dowód rejestracyjny, to w zakresie danych dotyczących nowego właściciela, nabywcy pojazdu - dane w tych dokumentach będą “niezgodne”, będą “zawsze odmienne”, jak słusznie wskazuje Wnioskodawca.
Ujmując jednak ściśle: w poprzednim dowodzie rejestracyjnym w ogóle nie będzie, bo być nie może, danych nowego właściciela. Wszak temu właśnie służy zarejestrowanie na nowo, tj. przerejestrowanie pojazdu, aby wydano dowód rejestracyjny zawierający wskazanie nowego, aktualnego właściciela pojazdu. Przy tym, numer rejestracyjny uwidoczniony na tablicy rejestracyjnej może być przypisany wyłącznie jednemu pojazdowi, co oznacza, że przy zmianie właściciela (por. § 12 ust. 2) dowód rejestracyjny dotyczyć może, de lege lata, tylko poszczególnego, aktualnego właściciela, nie zaś przyszłego (co nielogiczne), czy nawet wszystkich poprzedników prawnych.
Trybunał Konstytucyjny na marginesie tych rozważań stwierdza, iż taka właśnie regulacja: jednorazowy, przypisany tylko do jednego właściciela dowód rejestracyjny - stanowi zasadniczy mankament polskiego unormowania problematyki rejestracji pojazdów. W wielu państwach zachodnich, o bardziej rozwiniętej motoryzacji, dowód rejestracyjny pojazdu zawiera urzędowo stwierdzoną, pełną historię własności pojazdu, od produkcji i pierwotnej jego sprzedaży, poprzez cały “pochód własności”, aż do chwili bieżącej. O pozytywnych walorach takiej regulacji dla pewności obrotu pojazdami samochodowymi - dowodzi praktyka prawna tamtych państw.
Powracając do meritum rozważań o niezgodności, o jakiej traktuje zdanie pierwsze § 3 ust. 4 rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej przyjąć należy, że odnosi się ona wyłącznie do danych dotyczących poprzedniego właściciela pojazdu tj. zbywcy, a nie nabywcy. Skoro dowód własności pojazdu dowodzić musi faktu przejścia prawa własności pomiędzy dwoma podmiotami, to powinien wskazywać bliższe dane obu stron takiego kontraktu, czyli stosunku prawnego. Jeżeli wskazanie osoby sprzedawcy różni się przy tym od określenia dotychczasowego właściciela według ostatniego dowodu rejestracyjnego, to biorąc pod uwagę obowiązki właściciela, związane z rejestracją pojazdu (o czym była mowa wyżej), nie może budzić zastrzeżeń, iż nabywca pojazdu zobowiązany zostaje (jak słusznie zauważa Wnioskodawca) do udokumentowania, udowodnienia prawa własności zbywającego pojazd.
W istocie jednak nie jest celem samym w sobie dowodzenie własności poprzednika prawnego obecnego nabywcy, lecz chodzi tu o ustalenie pewnych przesłanek prawnych dla oceny skuteczności przeniesienia prawa własności na nowego nabywcę, wnioskującego o zarejestrowanie pojazdu.
Chodzi zatem o stwierdzenie merytorycznej zasadności wniosku o zarejestrowanie pojazdu.
Konieczność ustalenia stanu prawnego, własności pojazdu jest tym bardziej oczywista w drugiej grupie stanów faktycznych, ujętych w zbiorczym określeniu: “... nie przedstawia ostatniego dowodu rejestracyjnego” (z powodu jego nieistnienia, utraty lub nieautentyczności dowodu “przedstawionego”). Cywilistyczne ujęcie ciężaru dowodu (ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne - art. 6 k.c.), poprzez wyrażone w przepisach § 3 ust. 1 i 4 rozporządzenia dążenie do zgodnego z prawdą ustalenia statusu własnościowego pojazdu - znajduje solidne oparcie w przepisach procedury administracyjnej, a zwłaszcza w art. 7 w związku z art. 77 § 1 i art. 80 k. p. a.
4. Unormowanie § 4 ust. 1 pkt 1 - 7 rozporządzenia należy uznać za potwierdzenie powyższych zasad. Przepis ten stanowi mianowicie, iż dowodem własności pojazdu lub jego pojedynczych zespołów jest w szczególności jeden z następujących dokumentów: akt zdawczo-odbiorczy, umowa darowizny, umowa sprzedaży (ściślej: umowa kupna-sprzedaży), umowa dożywocia, umowa zamiany, rachunek lub faktura z potwierdzeniem zapłaty oraz prawomocne orzeczenie sądu rozstrzygające o prawie własności.
Prokurator Generalny trafnie zauważa, że w tym przepisie zostały przykładowo wymienione dokumenty, które stanowią dowód prawa własności, a katalog ten nie jest wyczerpujący, lecz właśnie przykładowy (zwrot “w szczególności”), co skutkuje możliwością dowodzenia prawa własności w sytuacjach, objętych dyspozycją przepisu § 3 ust. 4 rozporządzenia, także innymi dokumentami, czy dowodami, niż wymienione w § 4 ust. 1 pkt 1 - 7. Stanowisko Prokuratora Generalnego uległo wzmocnieniu w świetle nowelizacji kwestionowanych przepisów wprowadzonych rozporządzeniem z dnia 9 czerwca 1995 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie rejestracji, ewidencji i oznakowania pojazdów (Dz.U. Nr 68, poz. 350), o czym jeszcze będzie mowa.
Nader problematycznym zagadnieniem, w świetle wywodów rozpatrywanego wniosku i powołanej w nim rozbieżnej praktyki orzeczniczej NSA, jest pojmowanie “prawomocnego orzeczenia sądu, rozstrzygającego o prawie własności” (§ 4 ust. 1 pkt 7), jako dowodu własności pojazdu. Wnioskodawca uważa, że wymóg potwierdzenia przez nabywcę skuteczności nabycia prawa własności (na warunkach określonych w art. 169 § 1 k.c.) w drodze procesu przed sądem powszechnym - w efekcie może prowadzić “jedynie do szeregu fikcyjnych procesów godzących w istocie w powagę wymiaru sprawiedliwości i prawa”.
Uwagi Wnioskodawcy tracą częściowo na aktualności w świetle § 3 ust. 6 (wprowadzonego) rozporządzeniem z dnia 9 czerwca 1995 zmieniającym rozporządzenie w sprawie rejestracji, ewidencji i oznakowania pojazdów oraz najnowszego stanowiska Sądu Najwyższego, który w swoich uchwałach stwierdził, co następuje:
“Osoba nabywająca pojazd samochodowy od nieuprawnionego do rozporządzania nim nie może skutecznie dochodzić, na podstawie art. 189 k.p.c., ustalenia, że stała się właścicielem tego pojazdu, w procesie wytoczonym przeciwko organowi samorządowemu, który na podstawie przekazania kompetencji przez właściwy organ administracji rządowej dokonuje rejestracji pojazdów. Organ taki nie ma bowiem legitymacji biernej” (uchwała SN z dnia 25 stycznia 1995 r., sygn. III CZP 176/94, OSN IC 1995 r., z. 5, poz., 74, s. 25-31).
“Odmowa zarejestrowania pojazdu samochodowego wobec nieprzedstawienia przez nabywcę dokumentów przewidzianych w przepisie § 3 ust. 4 rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 14 kwietnia 1993 r. w sprawie rejestracji, ewidencji i oznaczania pojazdów (Dz.U. Nr 37, poz. 164) nie uzasadnia legitymacji biernej Skarbu Państwa w procesie o ustalenie własności tego pojazdu” (uchwała SN z dnia 25 stycznia 1995 r., sygn. III CZP 179/94, OSN IC 1995 r., z. 5, poz. 76, str. 38-42).
Powołane uchwały Sądu Najwyższego pozostawiają wprawdzie znaczne pole wątpliwości dla zainteresowanych osób, w prawidłowym zastosowaniu art. 169 § 1 k.c., zwłaszcza, iż drugą z powołanych uchwał Sąd Najwyższy odmówił udzielenia odpowiedzi na bardzo ważkie pytanie, czy w trybie art. 169 § 1 k.c. dopuszczalne jest ustalenie własności samochodu, jeżeli jego zbywcą była nie zidentyfikowana osoba, posługująca się sfałszowanym dowodem rejestracyjnym, ale brak jest danych, iż pojazd ten został utracony przez właściciela.
Rozstrzyganie tych zagadnień nie leży jednakże w kompetencji Trybunału Konstytucyjnego i nie podlega rozstrzygnięciu w toku niniejszego postępowania.
Trybunał Konstytucyjny podziela pogląd innego uczestnika postępowania tj. Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej, że przepis § 4 ust. 1 pkt 7 rozporządzenia ma zastosowanie nie tylko do posiadaczy pojazdów o nieudokumentowanym pochodzeniu, ale dotyczy również sytuacji, w których tylko sąd władny jest do podjęcia stosownych decyzji w zakresie własności. Przykładem tego rodzaju rozstrzygnięć sądowych są orzeczenia dotyczące podziału małżeńskiego majątku dorobkowego, stwierdzenie nabycia spadku i dział spadku, podział majątku spółki, stwierdzenie zasiedzenia, zniesienie współwłasności.
Trybunał Konstytucyjny w konkluzji stwierdza, że uregulowania zawarte w kwestionowanych przepisach rozporządzenia, warunkujące decyzję o zarejestrowaniu pojazdu prawidłowymi ustaleniami kwestii własności pojazdu - odpowiadają zasadom ustawy - Prawo o ruchu drogowym, a w szczególności nie stoją w sprzeczności z normą art. 61 ust. 1, ani z zapisem delegacji ustawowej, zawartej w art. 63 ust. 1 pkt 1 tej ustawy. Ustawowe upoważnienie dla Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej do określenia warunków rejestracji pojazdów - obejmuje wskazany wyżej warunek dotyczący prawa własności pojazdu.
5. Wnioskodawca podnosi ponadto, iż wymóg aby właściciel pojazdu, nabywca rzeczy ruchomej, przedstawił jako warunek zarejestrowania nabytego pojazdu obok umowy kupna-sprzedaży dokument pozwalający na ustalenie prawa własności pojazdu - “budzić może wątpliwości co do zgodności tego unormowania z art. 169 § 1 i § 2 Kodeksu cywilnego”. Dla rozstrzygnięcia wskazanych przez Wnioskodawcę wątpliwości koniecznym jest odrębne rozważenie znaczenia dwu przepisów, a mianowicie § 1 oraz § 2 art. 169 k.c., które w istocie normują odmienne sytuacje, rodzące też odmienne skutki prawne.
I tak, art. 169 § 1 k.c. stanowi: “jeżeli osoba nieuprawniona do rozporządzania rzeczą ruchomą zbywa rzecz i wydaje ją nabywcy, nabywca uzyskuje własność z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie, chyba, że działa w złej wierze”.
Według ugruntowanego stanowiska doktryny oraz orzecznictwa Sądu Najwyższego, unormowanie to stanowi poważny wyjątek od zasady nemo plus iurrs transferre potest, quam ipse habet (nikt nie może przenieść na inną osobę więcej prawa, niż jemu samemu przysługuje). Wyjątek ten, dopuszczający - ujmując skrótowo - przeniesienie własności rzeczy ruchomej na nabywcę, dokonane przez inną osobę, niż poprzedni właściciel, podyktowany jest dążeniem do zapewnienia bezpieczeństwa obrotu, tj. ochrony nabywcy nie wiedzącego o braku prawa własności po stronie poprzednika - kontrahenta.
Najistotniejszą przesłanką ważności (skuteczności) takiego nabycia własności jest działanie nabywcy w dobrej wierze. Negatywna formuła tego przepisu wskazuje, iż ciężar dowodu złej wiary po stronie nabywcy, obciąża osobę (podmiot), która kwestionuje skuteczność nabycia. Jest to zgodne z zasadą domniemania dobrej wiary, wyrażoną w art. 7 k.c.
Podkreślenia wymaga także to, że dobra wiara dotyczy przekonania nabywcy o uprawnieniu (legitymacji) zbywcy w zakresie rozporządzania rzeczą, a nie kwestii prawa własności. Decyduje przy tym dobra wiara w chwili zawarcia umowy i wydania rzeczy w posiadanie, zgodnie z regułą: mala fides superveniens non nocet. (Por. zwłaszcza: Komentarz do Kodeksu cywilnego, Warszawa 1972, t. 1, str. 464-5, Kodeks cywilny z komentarzem, pod red. Jana Winiarza, Warszawa 1989, str. 165, System prawa cywilnego, pod red. Stefana Przybowskiego, Wrocław - W-wa 1977, t. II, str. 294-300, uchwała składu 7 sędziów SN z 30 III 1992 r, sygn. III CZP 18/92, OSN CP 1992 z. 9, poz. 144, str. 9-15 oraz glosa do tej uchwały w: PiP 1993 r. Nr 2, str. 108-112).
Transponując powyższe ustalenia na grunt sprawy rozpoznawanej przez Trybunał Konstytucyjny, należy nieco bliżej ustalić, o jakiego rodzaju osobę nieuprawnioną może chodzić w hipotezie normy art. 169 § 1 k.c.
Osobą, nie będącą właścicielem, ale posiadającą szczególną legitymację do zbycia pojazdu może być np. przedstawiciel ustawowy właściciela, pełnomocnik, opiekun, kurator, komisant, najemca, osoba której rzecz użyczono, przechowawca, przewoźnik, pracownik, wreszcie współmałżonek. Ponieważ art. 169 § 1 k.c. dotyczy zawsze sytuacji, gdy zbywca nie jest zarazem właścicielem rzeczy ruchomej (w konkretnym wypadku pojazdu), a zarazem z treści umowy nie musi w sposób konieczny wynikać ten fakt, to sama taka umowa nie jest wystarczająca nawet dla ustalenia poprzedniego właściciela, o ile zbywca nie wręcza jednocześnie nabywcy dowodu rejestracyjnego pojazdu.
Fakt i sposób udokumentowania własności, albo innego tytułu do legalnego rozporządzania rzeczą jest też przesłanką oceny dobrej wiary nabywcy pojazdu, o ile następnie okaże się, że w rzeczywistości w myśl art. 169 § 1 k.c. zawarł on umowę kupna-sprzedaży samochodu z “osobą nieuprawnioną”.
Wynika z tego, że sama nowa, aktualna umowa kupna-sprzedaży przedstawiona przez osobę wnioskującą o zarejestrowanie pojazdu nie musi stanowić w każdym przypadku wystarczającego dokumentu dla ustalenia przez organ rejestrujący własności pojazdu.
Odnośne wymagania, przewidziane w tym zakresie przez kwestionowane przepisy rozporządzenia, są zatem uzasadnione i nie kolidują z zasadą wyrażoną w art. 169 § 1 k.c.
6. Art. 169 § 2 k.c. dotyczy odmiennych sytuacji faktycznych i stanowi:
“Jednakże gdy rzecz zgubiona, skradziona lub w inny sposób utracona przez właściciela zostaje zbyta przed upływem lat trzech od chwili jej zgubienia, skradzenia lub straty, nabywca może uzyskać własność dopiero z upływem powyższego trzyletniego terminu (...)”. Zwrot “jednakże” użyty w kontekście unormowania § 1, wskazuje jednoznacznie na wyjątkowy charakter unormowania § 2 w stosunku do reguły, wyrażonej w § 1. Przepis ten stanowi niewątpliwie ograniczenie ochrony nabywcy w dobrej wierze, umożliwiając w ten sposób pierwotnemu właścicielowi windykację rzeczy zgubionej, skradzionej lub w inny sposób utraconej, dodajmy - wbrew jego woli.
Zasadnicza różnica pomiędzy unormowaniem § 1 i § 2 art. 169 k.c. dotyczy momentu możliwego uzyskania własności przez nabywcę tj. nie z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie, ale dopiero z upływem 3 lat od chwili utraty rzeczy przez właściciela. Logiczną konsekwencją tego unormowania jest też rozciągnięcie wymogu dobrej wiary na cały okres posiadania rzeczy (np. pojazdu), aż do momentu upływu omawianego 3-letniego terminu.
Zarówno termin tego “odroczonego” nabycia prawa własności, jak i wymóg dobrej wiary nabywcy, korespondują z kodeksowym ujęciem instytucji zasiedzenia ruchomości. Według art. 174 k.c. “posiadacz rzeczy ruchomej nie będący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada rzecz nieprzerwanie od lat trzech jako posiadacz samoistny, chyba, że posiada w złej wierze”.
Mając na względzie powyższe rozważania Trybunał Konstytucyjny przychyla się do poglądu Sądu Najwyższego w zakresie oceny dobrej wiary nabywcy pojazdu samochodowego, rozwiniętego szczególnie w powołanej wyżej uchwale składu 7 sędziów SN, a nadto w OSN 1992/11, poz. 86, str. 1-10, OSN 1993/1-2, poz. 14, str. 69-73, OSN 1993/10, poz. 170, str. 46-57 oraz tamże, poz. 179, str. 105-109.
Konkludując powyższe rozważania dochodzi się do wniosku, iż jeśli dobrą wiarę nabywcy wyłącza nie tylko świadomość, że zbywca nie jest upoważniony do rozporządzania rzeczą, ale także sytuacja, w której brak tej świadomości jest następstwem niedbalstwa lub niezachowania przez niego przyjętej w danych warunkach staranności - to należy wprost przyjąć, iż nabywca nie nabędzie skutecznie własności pojazdu, jeśli przed upływem 3 lat od jego utraty przez pierwotnego właściciela poweźmie wiadomość np. o kradzieży danego samochodu.
W tych warunkach jeszcze bardziej zrozumiałym i koniecznym jest żądanie organu rejestracyjnego udokumentowania własności pojazdu, zgłoszonego przez nabywcę do rejestracji.
Przepisy § 3 ust. 1 i 4 oraz § 4 ust. 1 pkt 1-7 są więc nie tylko niesprzeczne, ale wyraźnie harmonizują z normą art. 169 § 2 k.c.
7. Powyższe konstatacje należy uzupełnić rozważaniami jakie znaczenie dla rozstrzygnięcia wniosku ma nowelizacja kwestionowanego rozporządzenia dokonana na mocy rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 9 czerwca 1995 r. o zmianie rozporządzenia w sprawie rejestracji, ewidencji i oznakowania pojazdów.
Trybunał Konstytucyjny stwierdza, iż wymieniona nowelizacja nie dotyczy bezpośrednio przepisów przedstawionych do oceny we wniosku Prezesa NSA tj. § 3 ust. 4 oraz § 4 ust. 1 pkt 7. Nowela ani nie uchyla tych przepisów, co skutkowałoby koniecznością umorzenia przez Trybunał Konstytucyjny postępowania w tej sprawie, ani też nie modyfikuje ich treści, co powodowałoby poddanie ocenie Trybunału tych samych przepisów, lecz o zmienionej zawartości normatywnej. Z tych względów Trybunał rozpoznaje wniosek w jego pierwotnych granicach i kształcie.
Dlatego też działając w granicach zaskarżenia Trybunał Konstytucyjny poddał analizie treść znowelizowanego rozporządzenia. Przepisem § 1 pkt 1 rozporządzenia z dnia 9 czerwca 1995 r. dokonano dwóch zmian w obrębie kwestionowanego we wniosku § 3 rozporządzenia z dnia 14 kwietnia 1993 r.:
a) w odesłaniu zawartym w ust. 1 § 3 zmieniono tylko stylistycznie powołanie odnośnych przepisów (ust. 2-4) oraz wskazano jeden nowy - dodany przepis ust. 6. W miejsce formuły “z zastrzeżeniem ust. 2, 3 i 4” wprowadzono zwrot “z zastrzeżeniem ust. 2 - 4 i 6”
b) nowy - dodany przepis ust. 6 § 3 brzmi: “w przypadku gdy dowodem własności jest prawomocne orzeczenie sądu ustalające prawo własności pojazdu, właściciel nie ma obowiązku przedstawienia ostatniego dowodu rejestracyjnego, o którym mowa w ust. 1. W takim przypadku nie ma również zastosowania ust. 4”.
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego przepisowi temu należy przypisać istotne znaczenie merytoryczne i porządkujące, a to dlatego, że:
- przepis ten potwierdza generalny wymóg dowodzenia przez Wnioskodawcę zarejestrowania pojazdu, kwestii stanu prawnego pojazdu tj. własności pojazdu,
- przepis nawiązując treścią do dalszego unormowania (notabene kwestionowanego) zawartego w § 4 ust. 1 pkt 7 tj. do dowodu własności pojazdu w postaci prawomocnego orzeczenia sądu, ustalającego prawo własności pojazdu - pozwala na wyinterpretowanie słusznego założenia normodawcy (tj. Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej) o legalności unormowania zawartego w tym przepisie,
- dodany, nowy ust. 6 wyłącza zastosowanie, w unormowanym w nim przypadku, dotyczący obowiązku przedstawienia ostatniego dowodu rejestracyjnego § 3 ust. 4, o którym mowa w ust. 1. Jeżeli bowiem dowodem własności przedstawionym przez Wnioskodawcę do zarejestrowania jest prawomocne orzeczenie sądu ustalające prawo własności pojazdu (na rzecz wnioskodawcy), to właściciel pojazdu (a zarazem wnioskodawca) jest zwolniony z obowiązku przedstawienia “ostatniego” dowodu rejestracyjnego, gdyż dokument ten staje się zbędny, jako niemiarodajny dla ustaleń dokonywanych przez organ rejestrujący. Wykluczono tym samym możliwość zaistnienia w procedurze rejestracyjnej swoistego “pata, polegającego na potraktowaniu prawomocnego orzeczenia sądowego za niewystarczający dowód własności. Na marginesie tych rozważań należy zauważyć, iż Wnioskodawca przedstawiając wraz z wnioskiem o zarejestrowanie pojazdu “prawomocne orzeczenie sądu” nie spełni dosłownie pojmowanego wymogu określonego w § 3 ust. 1 rozporządzenia, zobowiązującego do przedstawienia “oryginału” dowodu własności pojazdu, a jedynie jego uwierzytelnionego odpisu (por. art. 783 § 2 k.p.c.) - tytuł egzekucyjny umieszcza się na wypisie orzeczenia, czyniąc wzmiankę o jego wydaniu na oryginale orzeczenia, które pozostaje w aktach sądowych.
Istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia kwestii własności pojazdu mają zmiany wprowadzone do § 6 rozporządzenia, polegające na dodaniu dwóch nowych ustępów 3 i 4 w brzmieniu:
- “W razie konieczności ustalenia prawa własności pojazdu na drodze postępowania sądowego, organ rejestrujący może czasowo dopuścić pojazd do ruchu, wydając jednocześnie tablice rejestracyjne zwyczajne i pozwolenie czasowe ważne na okres do 1 roku” (ust. 3).
- “W przypadku gdy postępowanie sądowe, o którym mowa w ust. 3, nie zostało zakończone przed upływem 1 roku, wnioskujący o rejestrację pojazdu może ubiegać się o przedłużenie terminu czasowego dopuszczenia pojazdu do ruchu. Łączny okres używania pojazdu na podstawie pozwolenia czasowego nie może jednak przekraczać trzech lat... “ (ust. 4).
O ile we wcześniejszym stanie prawnym - w razie konieczności sprawdzenia lub uzupełnienia danych zawartych we wniosku, zwłaszcza danych dotyczących własności pojazdu np. w trybie postępowania sądowego - Wnioskodawca mógł uzyskać tylko warunkową rejestrację pojazdu, z tablicami rejestracyjnymi i pozwoleniem czasowym ważnym na okres 14 dni (§ 6 ust. 1 i 2), o tyle nowe przepisy praktycznie umożliwiają nabywcy samochodu, wnioskującemu o jego zarejestrowanie, na legalne użytkowanie pojazdu przez cały okres postępowania sądowego. Przewidziany maksymalnie 3 letni okres legalnego posiadania czasowo zarejestrowanego pojazdu wyraźnie harmonizuje z przepisami art. 169 § 2 i art. 174 Kodeksu cywilnego.
Wprowadzona tymi przepisami sfera uznaniowa organu rejestrującego podlega weryfikacji w drodze kontroli legalności decyzji administracyjnych sprawowanych przez NSA.
Z tych też względów należało orzec jak na wstępie.