Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 886/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Karol Weitz
Protokolant Beata Rogalska
w sprawie z powództwa B. J. i L. J.
przeciwko M. S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 16 października 2015 r.,
skarg kasacyjnych powodów i pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 3 października 2013 r.,
oddala skargi kasacyjne i znosi wzajemnie między stronami
koszty postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo o zasądzenie kwoty 200.000 zł
tytułem zwrotu w podwójnej wysokości kwoty wpłaconego pozwanej zadatku w dniu
zawarcia przez strony w formie aktu notarialnego przedwstępnej umowy sprzedaży.
Sąd ten ustalił m.in., że powodowie odmówili zapłaty kolejnej raty
wynagrodzenia w kwocie 520.000 zł, kwestionując zakończenie budowy stanu
surowego segmentu w dniu 20 maja 2009 r. Odmowa zapłaty przez powodów, po
kolejnym skierowanym do nich wezwaniu pozwanej z dnia 1 lipca 2009 r.,
spowodowała, że pozwana pismem z dnia 14 lipca 2009 r. złożyła przed
notariuszem oświadczenie o odstąpieniu od umowy i wypis protokołu
przesłała powodom.
W ocenie tego Sądu umowa przedwstępna sprzedaży była umową
deweloperską, a nie umową o dzieło, a pozwana wybudowała segment
z odstępstwami od projektu i z jednomiesięcznym opóźnieniem. Nadto Sąd ten
ustalił, że powodowie nie złożyli pozwanej oświadczenia o odstąpieniu od umowy
(art. 395 § 1 k.c.) w określonym w § 8 umowy terminie do dnia 1 marca 2009 r.
Wobec nieodstąpienia od umowy przez powodów nie powstało ich roszczenie
o zwrot zadatku, stwierdził Sąd Okręgowy. Natomiast oświadczenie pozwanej
o odstąpieniu od umowy uznał Sąd I instancji za skuteczne ale na dzień 17 lipca
2009 r.
Apelację powodów uwzględnił w części Sąd Apelacyjny, który wyrokiem
reformatoryjnym zasądził na rzecz powodów wraz z ustawowymi odsetkami kwotę
100.000 zł, oddalając powództwo w pozostałej części.
Sąd odwoławczy ocenił jako prawidłowy ustalony stan faktyczny i przyjął go
za własny. Uznał, że w § 8 umowy strony ograniczyły terminem uprawnienia
powodów do odstąpienia od umowy i odzyskania zadatku w podwójnej wysokości,
a skoro jest niespornym, że powodowie nie odstąpili od umowy przedwstępnej
w terminie i z przyczyn w niej określonych, to nie mogą domagać się zapłaty
zadatku w podwójnej wysokości, co w tym zakresie uzasadniało oddalenie
powództwa. Natomiast żądanie zapłaty odszkodowania na zasadach ogólnych
3
(art. 471 k.c.) nie zostało przez powodów zgłoszone w toku postępowania, przeto
Sąd nie mógł orzec w przedmiocie nie objętym żądaniem.
Natomiast uwzględnienia żądania zwrotu zadatku ale w pojedynczej
wysokości dokonał Sąd odwoławczy na podstawie art. 394 § 3 k.c. uznając, że za
niewykonanie umowy przedwstępnej ponoszą odpowiedzialność obie strony, a więc
pozwana powinna zwrócić powodom zadatek ale tylko w otrzymanej wysokości.
Odpowiedzialność powodów uzasadnił Sąd nieuprawnionym domaganiem się przez
nich kontroli budowy oraz odmową zapłaty drugiej zaliczki, natomiast
odpowiedzialność pozwanej za niewykonanie umowy przyrzeczonej uzasadnił Sąd
miesięcznym opóźnieniem oraz powstaniem istotnych odstępstw od projektu
budowlanego.
Zarazem Sąd Apelacyjny na marginesie uznał niewątpliwie za bezskuteczne
odstąpienie pozwanej od umowy wobec niezachowania przez nią terminów do
odstąpienia od umowy określonych w § 5 ust. 7 umowy przedwstępnej, a następnie
stwierdził, że z tych względów istnieje podstawa faktyczna i prawna do zwrotu
powodom pojedynczego zadatku, wobec objęcia pozwem takiego żądania.
Wyrok Sądu odwoławczego zaskarżyły obie strony sporu.
Powodowie zaskarżyli wyrok w części oddalającej częściowo ich powództwo
i oddalającej w pozostałej części ich apelację oraz orzeczenia w przedmiocie
kosztów postępowania.
Zarzuty, mieszczące się w ramach obu podstaw kasacyjnych, obejmują m.in.
błędną wykładnię art. 394 § 1 k.c. przez uznanie, że nieodstąpienie przez nich od
umowy pozbawia ich prawa do zwrotu zadatku w podwójnej wysokości. Zarzut
naruszenia art. 65 k.c. uzasadniono błędną wykładnią oświadczeń woli stron
umowy, natomiast zarzut naruszenia art. 5 k.c. uzasadniono pominięciem,
że pozwana nadużyła prawa poprzez odstąpienie od umowy.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej skarżący zarzucili naruszenie
art. 233 § 1 k.p.c. przez zastosowanie błędnych kryteriów oceny materiału
dowodowego.
4
Powodowie wnieśli o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie
sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Skarga kasacyjna pozwanej zaskarża wyrok, wskazując na zarzuty
mieszczące się w ramach obu podstaw kasacyjnych. Zarzuty naruszenia prawa
materialnego obejmują:
- niewłaściwe zastosowanie art. 65 § 1 k.c. przez błędne uznanie, że pozwana
skorzystała z umownego prawa odstąpienia, podczas gdy w oświadczeniu
o odstąpieniu wskazano przepis ustawy jako podstawę odstąpienia;
- niezastosowanie art. 491 § 2 k.c. wobec skorzystania przez pozwaną
z ustawowego odstąpienia od umowy;
- nieprawidłowe zastosowanie art. 395 k.c. wskutek uznania za nieważne
oświadczenia pozwanej o odstąpieniu od umowy.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej pozwana zarzuciła naruszenie art.
233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 231, 328 § 2, 378 § 1 zd. 1 i art. 391 § 1 k.p.c. przez jego
nieprawidłowe zastosowanie polegające na nieprawidłowej ocenie dowodów
przejawiającej się w pominięciu ich oceny.
Pozwana wniosła o zmianę w całości zaskarżonego wyroku przez oddalenie
powództwa w całości ewentualnie o jego uchylenie w całości i przekazanie sprawy
Sądowi II instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W odniesieniu do skargi kasacyjnej powodów, to nietrafnym okazał się zarzut
naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. uzasadniony zastosowaniem błędnych kryteriów do
oceny bliżej nieokreślonego materiału dowodowego, uzasadnienie którego to
zarzutu zostało pominięte w uzasadnieniu skargi kasacyjnej. Z mocy art. 3983
§ 3
k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące m.in. oceny
dowodów. Pomijając już nawet to ustawowe wyłączenie, skarżący nie wskazują na
kryteria oceny materiału dowodowego, które w ich ocenie zostały błędnie
zastosowane, co uniemożliwiałoby ewentualną kontrolę kasacyjną, czy
zastosowane przez Sąd kryteria oceny dowodów wykraczają poza oba ustawowe
kryteria oceny wynikające z art. 233 § 1 k.p.c.
5
W tym stanie rzeczy oceny pozostałych zarzutów skargi kasacyjnej powodów
należało dokonać z uwzględnieniem stanu faktycznego sprawy przyjętego za
podstawę orzekania przez Sąd drugiej instancji.
Merytoryczna kontrola zarzutów naruszenia prawa materialnego również nie
pozwala na uznanie zasadności zgłoszonych zarzutów i w konsekwencji na
uwzględnienie skargi kasacyjnej powodów.
Nie jest trafny zarzut błędnej wykładni art. 394 § 1 k.c. wskutek uznania
Sądu, że bezsporne nieodstąpienie powodów od umowy zgodnie z postanowieniem
jej § 8 pozbawia ich prawa do żądania zwrotu zadatku w podwójnej wysokości.
Przepis art. 394 § 1 k.c. ma charakter przepisu interpretacyjnego i zawiera normę
dyspozytywną, a więc znajdującą zastosowanie jedynie w braku odmiennego
zastrzeżenia umownego albo zwyczaju (wyrok SN z dnia 22 kwietnia 2004 r., II CK
172/03, niepubl.).
Tymczasem strony w § 8 umowy samodzielnie określiły przesłanki
uprawniające powodów do odstąpienia od umowy, skutkującego - w razie
dokonania odstąpienia - obowiązkiem pozwanej zwrotu powodom zadatku
w podwójnej wysokości. Postanowienie § 8 umowy przedwstępnej zawiera jednak
odmienne zastrzeżenie, ponieważ strony ograniczyły temporalnie do dnia 1 marca
2009 r. odstąpienie przez powodów od umowy i ustaliły, że wykonanie tego
uprawnienia może odbyć się na zasadach określonych w art. 395 k.c.
Skoro więc strony dokonały odmiennego, bo czasowo ograniczonego
zastrzeżenia umownego w § 8 umowy, to brzmienie tego postanowienia jest
podstawą oceny uprawnienia powodów do żądania zwrotu zadatku w podwójnej
wysokości, a nie jest nią przepis art. 394 § 1 k.c. Ponieważ przepis ten nie znajduje
zastosowania w stanie faktycznym sprawy, to w tej sytuacji bezprzedmiotowy jest
zarzut dokonania błędnej jego wykładni, a którego to zarzutu skarżący zresztą
nawet nie rozwijają w uzasadnieniu skargi kasacyjnej.
Nietrafnym okazał się również zarzut naruszenia art. 65 k.c. (bez wskazania,
której konkretnie jednostki redakcyjnej tego artykułu on dotyczy) poprzez błędną
wykładnię oświadczeń woli stron tego postępowania. Powodowie domagają się
od pozwanej zapłaty przez zwrot im zadatku w podwójnej wysokości, które
6
to uprawnienie powodów strony uwarunkowały odstąpieniem przez powodów od
umowy w określonym w § 8 umowy terminie. Wykładnia, zawartego w tym
postanowieniu § 8 umowy, oświadczenia woli stron ma zatem znaczenie dla oceny
zasadności roszczenia powodów. Tymczasem określone w skardze kasacyjnej
powodów przejawy błędnej wykładni oświadczeń woli stron umowy, a wskazujące
na charakter prawny umowy, istnienie uprawnienia powodów do kontroli budowy,
przyczynienie się do niewykonania umowy poprzez niezapłacenie kolejnej raty,
nie są tymi elementami treści umowy, które miałyby rozstrzygać o istnieniu
uprawnienia powodów do uwzględnienia żądania zwrotu zadatku w podwójnej
wysokości, a ono jest przedmiotem sporu. Przesłanki rozstrzygające o istnieniu
tego uprawnienia określa postanowienie § 8 umowy, a skarżący nie zarzucają
dokonania błędnej wykładni zawartych w nim oświadczeń woli stron.
Oczywiście bezzasadnym jest zarzut niezastosowania art. 5 k.c., który nota
bene nie został nawet rozwinięty w uzasadnieniu skargi kasacyjnej. Okoliczność,
że pozwana odstąpiła od umowy nie może być automatycznie utożsamiana
z nadużyciem przez nią prawa podmiotowego, a skarżący nie wskazują na
okoliczności mające świadczyć o skorzystaniu przez pozwaną ze swojego
uprawnienia w sposób sprzeczny z klauzulą generalną określoną w art. 5 k.c.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił
skargę kasacyjną powodów wobec braku w niej uzasadnionych podstaw.
Również skarga kasacyjna pozwanej nie została oparta na
usprawiedliwionych podstawach, a której merytorycznej kontroli kasacyjnej Sąd
Najwyższy dokonał w części dopuszczalnej, a więc odnoszącej się do części
wyroku uwzględniającej powództwo.
Zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. nie okazał się usprawiedliwiony,
ponieważ zarzut nieprawidłowej oceny dowodów (s. 22 skargi) nie może być
podstawą skargi kasacyjnej (art. 3983
§ 3 k.p.c.). Ponadto uzasadnienie zarzutu
naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. zawiera wewnętrzną sprzeczność, ponieważ
nieprawidłowa ocena dowodu nie może przejawiać się w pominięciu jego oceny.
Innymi słowy, zarzut wadliwej oceny dowodu może odnosić się tylko do dowodu
niepominiętego, a więc objętego oceną, a dowód pominięty nie może być
7
kwalifikowany jako oceniony wadliwie z powołaniem się na naruszenie art. 233 § 1
k.p.c. (s. 15 -22 skargi kasacyjnej).
Skarżąca ponadto przyznaje, że „… nie atakuje ustaleń faktycznych Sądu
Apelacyjnego…” (s. 15 skargi kasacyjnej), a zatem wyrażona w ten sposób
aprobata dla ustalonego stanu faktycznego, będącego podstawą orzekania, nie
uzasadnia zarzutu pominięcia istotnych dla rozstrzygnięcia dowodów, a ponadto
zarzut pominięcia dowodów nie uzasadnia naruszenia art. 233 § 1 k.p.c.
W tym stanie rzeczy oceny zarzutów skargi kasacyjnej pozwanej,
mieszczących się w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej, należało dokonać
z uwzględnieniem stanu faktycznego sprawy przyjętego za podstawę orzekania
przez Sąd odwoławczy.
Nie okazał się zasadny zarzut niewłaściwego zastosowania art. 65 § 1 k.c.
uzasadniony przez skarżącą błędnym uznaniem przez Sąd, że pozwana
skorzystała z umownego prawa odstąpienia od umowy. Tymczasem Sąd
Apelacyjny nie wyraził takiej oceny, a wręcz wyraźnie stwierdził na s. 13
uzasadnienia zaskarżonego wyroku, że strony nie uregulowały losów zadatku
w razie, gdy żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności za niewykonanie umowy,
albo gdy ponoszą za to odpowiedzialność obie strony i w tej sytuacji uznał,
że znajdzie zastosowanie regulacja ustawowa.
W konsekwencji Sąd ten przyjął art. 394 § 3 jako podstawę prawną zasądzenia od
pozwanej na rzecz powodów zwrotu zadatku w pojedyńczej wysokości, a zarzutu
naruszenia ostatnio wymienionego przepisu skarga kasacyjna pozwanej nie
zawiera.
Zarzut niezastosowania art. 491 § 2 k.c. nie okazał się zasadny, ponieważ
zarzut braku dokonania subsumpcji przepisu wówczas jest trafny, jeżeli ustalenia
stanu faktycznego sprawy uzasadniały potrzebę jego zastosowania, a to nie
nastąpiło. Przepis ten wymaga więc uprzedniego ustalenia, że przejawem
niewykonania zobowiązania z umowy wzajemnej jest zwłoka co do części
świadczenia, której wystąpienie skutkuje powstaniem uprawnienia drugiej strony
umowy do odstąpienia od umowy.
8
Tymczasem ustalony stan faktyczny sprawy nie zawiera wiążącego
ustalenia, że powodowie dopuścili się zwłoki w rozumieniu art. 476 k.c. w spełnieniu
części swego świadczenia. Wobec powyższego brak w ustalonym stanie
faktycznym ustalenia co do wystąpienia po stronie powodów zwłoki, w jurydycznym
znaczeniu tego terminu, ze spełnieniem części świadczenia, nie dawał podstaw do
zastosowania art. 491 § 2 k.c., a odmienne stanowisko skarżącej zasadza się na
próbie kreacji własnego pożądanego ustalenia co do wystąpienia po stronie
powodów zwłoki. Zabieg taki nie może jednak wywołać zamierzonego przez
skarżącą skutku w odniesieniu do zarzutu niezastosowania przepisu prawa
materialnego.
Zarzut naruszenia art. 395 k.c. przez jego nieprawidłowe zastosowanie nie
okazał się trafny, ponieważ Sąd Apelacyjny nie stosował tego przepisu, a jako
podstawę prawną zasądzenia od pozwanej na rzecz powodów zwrotu kwoty
w pojedyńczej wysokości wpłaconego pozwanej zadatku Sąd wyraźnie wskazał art.
394 § 3 k.c. (s. 13 uzasadnienia). Zastosowania tego ostatnio wymienionego
przepisu, będącego podstawą uwzględnienia w części powództwa, pozwana nie
objęła jednak zarzutem skargi kasacyjnej, a Sąd Najwyższy z mocy art. 39813
§ 1
k.p.c. rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach
podstaw, a z urzędu bierze pod rozwagę tylko nieważność postępowania.
W tym stanie rzeczy skarga kasacyjna pozwanej również podlegała
oddaleniu na podstawie art. 39814
k.p.c.
Sąd Najwyższy zniósł wzajemnie między stronami koszty postępowania
kasacyjnego na podstawie art. 100 k.p.c.