Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CZ 83/15
POSTANOWIENIE
Dnia 16 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Karol Weitz
w sprawie z wniosku N. M.
przy uczestnictwie S. K., Powiatu R., H. S., M. S., W. S., M. Ż., J. M. i W. M.
o rozgraniczenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 października 2015 r.,
zażalenia uczestnika postępowania M. Ż. na pkt III. postanowienia Sądu
Okręgowego w R. z dnia 31 marca 2015 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie oraz pkt II postanowienia Sądu
Okręgowego w R. z dnia 30 marca 2015 r., […].
UZASADNIENIE
2
Postanowieniem z 31 marca 2015 r. Sąd Okręgowy w R. odrzucił skargę
kasacyjną uczestnika M. Ż. od postanowienia Sądu Okręgowego w R. z 13 stycznia
2015 r., bowiem uznał, że uczestnik złożył ją od nieistniejącego już orzeczenia.
W zażaleniu na postanowienie Sądu Okręgowego z 31 marca 2015 r.
uczestnik zarzucił, że zapadło ono z naruszeniem przepisów postępowania, to jest:
- art. 3986
§ 2 k.p.c. poprzez uznanie, że jego skarga kasacyjna jest
niedopuszczalna jako wniesiona od nieistniejącego postanowienia, podczas gdy
w dniu jej wniesienia postanowienie Sądu Okręgowego istniało i było prawomocne;
- art. 174 § 2 k.p.c. poprzez zawieszenie postępowania wobec śmierci uczestnika
W. M. już po prawomocnym zakończeniu postępowania, gdy nie istniała możliwość
jego zawieszenia; - art. 361 w zw. z art. 322 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez
uznanie, że Sąd Okręgowy mógł uchylić własne prawomocne postanowienie z 13
stycznia 2015 r., podczas gdy był nim związany od chwili ogłoszenia i wówczas
mógł co najwyżej podjąć zawieszone postępowanie i wezwać do udziału w sprawie
następców prawych zmarłego uczestnika; - art. 391 k.p.c. poprzez przyjęcie, że
mógł on być wykorzystany jako podstawa uchylenia prawomocnego postanowienia
Sądu Okręgowego kończącego postępowanie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 3986
§ 2 k.p.c. Sąd drugiej instancji odrzuca na posiedzeniu
niejawnym skargę kasacyjną wniesioną po upływie terminu, skargę niespełniającą
wymagań określonych w art. 3984
§ 1, nieopłaconą oraz skargę, której braków nie
usunięto w terminie lub z innych przyczyn niedopuszczalną. Przesłanką
dopuszczalności skargi kasacyjnej jest istnienie orzeczenia, które podlega
zaskarżeniu tym nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia. Skargę kasacyjną
wniesioną przez uczestnika od orzeczenia, które istniało w dacie jej wniesienia, Sąd
Okręgowy uznał za niedopuszczalną następczo, z uwagi na to, że orzeczenie to
uchylił. W zażaleniu na postanowienie Sądu Okręgowego o odrzuceniu skargi
kasacyjnej uczestnik zakwestionował nie tylko bezpośrednio to postanowienie, ale
i niezaskarżalne samodzielnie postanowienie o uchyleniu postanowienia co do
istoty sprawy, a zatem - na podstawie art. 380 k.p.c. - postanowienie to musi być
objęte kontrolą w związku z rozpoznaniem zażalenia na postanowienie odrzucające
skargę kasacyjną.
3
W niniejszej sprawie postanowienie prawomocnie rozstrzygające ją co do
istoty zapadło 13 stycznia 2015 r. Postanowieniem tym Sąd Okręgowy w R. oddalił
apelację uczestnika M. Ż. od postanowienia Sądu Rejonowego w D. z 19 sierpnia
2013 r., którym Sąd ten rozgraniczył nieruchomości wnioskodawcy i uczestników.
W momencie wyznaczenia rozprawy przed Sądem Okręgowym w aktach sprawy
złożone było pismo wnioskodawczyni, w którym poinformowała ona Sąd, że 4
kwietnia 2014 r. zmarł uczestnik W. M. i wskazała jego następców prawnych. Nie
zostali oni jednak zawiadomieni o terminie rozprawy wyznaczonym na 13 stycznia
2015 r. Dopiero po wniesieniu skargi kasacyjnej od wydanego na tej rozprawie
postanowienia co do istoty sprawy, Sąd Okręgowy postanowieniem z 30 marca
2015 r. zawiesił postępowanie na podstawie art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c., a
równocześnie – z powołaniem się na art. 174 § 2 zdanie drugie k.p.c. - uchylił
swoje postanowienie z 13 stycznia 2015 r., jako wydane po śmierci uczestnika – W.
M., która miała miejsce przed zamknięciem rozprawy w postępowaniu apelacyjnym.
Z art. 174 § 1 pkt 1 i § 2 k.p.c. wynika, że sąd zawiesza postępowanie
z urzędu w razie śmierci strony, przy czym zawieszenie to ma skutek od chwili
zdarzeń, które je spowodowały. Zawieszając postępowanie, sąd z urzędu uchyli
orzeczenia wydane po nastąpieniu tych zdarzeń, chyba że nastąpiły one po
zamknięciu rozprawy. Z art. 391 § 1 k.p.c. wynika, że jeżeli nie ma szczególnych
przepisów o postępowaniu przed sądem drugiej instancji, to do postepowania tego
stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji.
Przepis art. 174 § 2 k.p.c. zamieszczony został przez ustawodawcę w części
pierwszej kodeksu postępowania cywilnego - postępowanie rozpoznawcze, w tytule
VI - postępowanie, dziale I - przepisy ogólne o czynnościach procesowych,
rozdziale 6 - zawieszenie postępowania, nie zaś w dziale II - przepisy
o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Powstaje jednak kwestia, czy
może on mieć zastosowanie, wprost lub odpowiednio, do postępowania przed
sądem drugiej instancji. Niewątpliwie także w postępowaniu przed tym sądem
konieczne jest stosowanie przesłanek zawieszenia postępowania określonych
w art. 174 § 1 k.p.c., a zatem zastosowanie znaleźć musi także art. 174 § 2 zdanie
pierwsze k.p.c., który w szczególny sposób normuje skutki zawieszenia
postępowania z uwagi na śmierć strony i ogłoszenie jej upadłości. Stosowanie
4
zdania drugiego art. 174 § 2 k.p.c. jest natomiast możliwe w odniesieniu do
orzeczeń co do istoty sprawy, które nie stały się prawomocne. Odmienna
wykładania tego przepisu i jego stosowanie bez żadnego ograniczenia czasowego,
gdy sąd zorientuje się, że w związku z zaniechaniem zawieszenia postępowania
z uwagi na śmierć strony, uniemożliwił jej następcom prawnym branie w nim
udziału, czyniłoby uregulowanie to konkurencyjnym dla skargi o wznowienie
postępowania (art. 401 pkt 2 k.p.c.).
Prawomocność jest takim atrybutem orzeczenia, który gwarantuje mu
stabilność, a katalog środków zaskarżenia, przy wykorzystaniu których można
wzruszyć prawomocne orzeczenie jest zamknięty. Środki te są dostępne dla
legitymowanych do ich wniesienia podmiotów (nigdy z urzędu), w określonym przez
ustawodawcę czasie i z określonych przez niego powodów. Uzyskanie przez
orzeczenie co do istoty sprawy atrybutu prawomocności kończy postępowanie
w sprawie, a zatem co do zgłoszonego roszczenia. Po tym zdarzeniu sąd może
wprawdzie podejmować pewne czynności procesowe w ramach postępowań
incydentalnych i pomocniczych oraz wywołanych wniesieniem środków zaskarżenia,
odnoszące się do tej sprawy i orzeczenia, którym się ona zakończyła (na przykład
postępowanie klauzulowe, rektyfikacyjne, o przyznanie prawa pomocy, czy
w związku z wniesieniem skargi kasacyjnej), ale czynności tych nie można lokować
w nurcie czynności w ramach postępowania „w sprawie”, bo ono pozostaje już
zakończone. Wystąpienie po prawomocnym zakończeniu postępowania w sprawie
przesłanek określonych w art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c., upoważnia sąd do zawieszenia
postępowania incydentalnego, pomocniczego lub wywołanego wniesieniem środka
zaskarżenia, o ile takie postępowanie toczy się po prawomocnym zakończeniu
postępowania w sprawie, ale nie upoważnia go do zawieszenia postępowania
w sprawie.
Stwierdzenie, że określone w art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c. przesłanki zawieszenia
postępowania w sprawie istniały przed jego prawomocnym zakończeniem, ale
pozostały niezauważone, może wskazywać na uchybienie popełnione
w postępowaniu prowadzonym w sprawie, ale nie upoważnia sądu do wzruszenia
prawomocnego orzeczenia. Do takiego skutku może bowiem doprowadzić tylko
skorzystanie ze znanych ustawie nadzwyczajnych środków zaskarżenia.
5
Sposób wykorzystania art. 174 § 2 zdanie drugie k.p.c. przez Sąd Okręgowy,
a mianowicie wzruszenie na tej podstawie prawomocnego postanowienia co do
istoty sprawy, pozostaje w sprzeczności z ratio legis tego unormowania,
odczytanym przez ten Sąd jako „zapobieganie uprawomocnieniu się orzeczenia
wydanego wobec osoby zmarłej, a zatem pozbawionej zdolności sądowej
i w warunkach spowodowanej tym nieważności postępowania.”
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39815
§ 1 zdanie pierwsze
w zw. z art. 3941
§ 3 k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c., orzeczono jak w sentencji.
(eb)