Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 402/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Halina Kiryło
w sprawie z wniosku J. S. i A. S., w imieniu której działa przedstawicielka ustawowa
U. S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o rentę rodzinną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 listopada 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 maja 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 13 maja 2014 r., Sąd Apelacyjny, na skutek apelacji
pozwanego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, w sprawie z wniosku J. S. i A. S.,
w imieniu której działa przedstawicielka ustawowa U. S., o rentę rodzinną, zmienił
wyrok Sądu Okręgowego w W. z dnia 17 stycznia 2013 r. i oddalił odwołanie
2
wnioskodawców od decyzji organu rentowego z dnia 19 kwietnia 2012 r.,
odmawiającej przyznania prawa do renty rodzinnej po zmarłym ojcu A. S. na rzecz
dzieci: A. S. i J. S.
W ustalonym stanie faktycznym sprawy, A. S. zmarł 14 stycznia 2012 r.
Zmarły po 31 grudnia 1998 r. podlegał ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym
w okresie od dnia 1 stycznia 1999 r. do dnia 31 lipca 2001 r. oraz od dnia 5 stycznia
2002 r. do dnia 14 stycznia 2012 r. Za okresy: od dnia 1 stycznia 1999 r. do dnia 31
lipca 2001 r., od dnia 5 stycznia 2002 r. do dnia 31 lipca 2005 r. oraz od dnia 1
września 2010 r. do dnia 31 października 2010 r. zostały opłacone składki na
ubezpieczenie emerytalne i rentowe, zaś w okresach: od dnia 1 sierpnia 2005 r. do
dnia 31 sierpnia 2010 r. i od dnia 1 listopada 2010 r. do dnia 14 stycznia 2012 r.
składki nie zostały opłacone. Organ rentowy uznał za udowodnione 24 lata 7
miesięcy i 7 dni okresów składkowych oraz 11 miesięcy 17 dni okresów
nieskładkowych, w tym jedynie 3 lata, 7 miesięcy oraz 20 dni okresów składkowych
w ostatnim dziesięcioleciu przed dniem zgonu. Wobec powyższego nie zostały
spełnione wymogi z art. 57 i art. 58 ust. 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2015 r., poz. 748 ze zm., dalej ustawa o emeryturach i rentach).
Sąd Okręgowy ustalił też, że w dniu 12 lutego 2012 r. U. S., żona zmarłego
złożyła jako przedstawicielka ustawowa małoletniej córki A. S., wniosek o rentę
rodzinną po jej zmarłym ojcu. Wniosek taki złożył również J. S. urodzony 6 lipca
1987 r., syn zmarłego, który od urodzenia jest niepełnosprawny i wymaga stałej
opieki i pomocy osób drugich.
Wyrokiem z dnia 17 stycznia 2013 r. Sąd Okręgowy zmienił zaskarżoną
decyzję organu rentowego i przyznał prawo do renty rodzinnej J. S. i A. S. od dnia 1
lutego 2012 r. wraz z orzeczeniem o kosztach postępowania.
Sąd pierwszej instancji powołując się na art. 65 ust. 1, art. 57 ust. 1 i 2 oraz
art. 58 ust. 1 pkt. 5 ustawy o emeryturach i rentach, wskazał, że ubezpieczony w
chwili śmierci miał 53 lata, na datę śmierci posiadał 25-letni okres składkowy i
nieskładkowy. Tak długi staż pracy, w ocenie Sądu Okręgowego, nie pozostaje bez
wpływu na prawo do świadczenia, pomimo braku opłacania składek przez okres 5
lat w ostatnim dziesięcioleciu. Sąd Okręgowy powołał się także na wyrok Sądu
3
Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2008r., II UK 235/07, (OSNP 2009 nr 15-16, poz.
209) w którym wyrażono pogląd, że prawo do renty rodzinnej przysługuje
uprawnionemu członkowi rodziny osoby, która w chwili śmierci miała udowodniony
okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 25 lat dla mężczyzny oraz
była całkowicie niezdolna do pracy, bez potrzeby wykazywania przewidzianego w
art. 58 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach pięcioletniego okresu składkowego i
nieskładkowego, przypadającego w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed śmiercią
tej osoby. Biorąc powyższe pod uwagę, Sąd przyjął, że zmarły spełniał warunki
wynikające z ustawy o emeryturach i rentach, wobec powyższego świadczenie dla
uprawnionych przyznano od dnia wniosku, czyli od dnia 1 lutego 2012 r. (art. 129
ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach).
Na skutek apelacji organu rentowego, Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu
pierwszej instancji i oddalił odwołanie wnioskodawców. Sąd drugiej instancji
wskazał w uzasadnieniu wyroku, że zaprezentowany w wyroku Sądu Okręgowego
pogląd, iż prawo do renty rodzinnej przysługuje uprawnionemu członkowi rodziny
osoby, która w chwili śmierci spełniła warunki z art. 57 ust. 2 ustawy w związku z
art. 65 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach, musi ulec weryfikacji wobec zmian
dokonanych przez ustawodawcę na mocy ustawy z dnia 28 lipca 2011 r. o zmianie
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U.
2011 r. Nr 187, poz. 1112). Cytowana ustawa, która weszła w życie z dniem 23
września 2011 r. w art. 1 ust. 1 pkt. 1, dodała do art. 58 - ust. 4 w następującym
brzmieniu: „przepisu ust. 2 nie stosuje się do ubezpieczonego, który udowodnił
okres składkowy, o którym mowa w art. 6, wynoszący co najmniej 25 lat dla kobiety
i 30 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy”. Oznacza to, że z
dniem 23 września 2011 r., warunki określone dla uprawnionych członków rodziny
do otrzymania renty rodzinnej, zawarte w art. 65 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych zostały ściśle określone. I tak
zgodnie z art. 65 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach, renta rodzinna
przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała
ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała
warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń, przy czym przy ocenie
prawa do renty przyjmuje się, że osoba zmarła była całkowicie niezdolna do pracy.
4
Zgodnie z art. 65 ustawy o emeryturach i rentach, przy ustalaniu uprawnień do
renty rodzinnej po osobie, która w chwili śmierci nie miała ustalonego prawa do
emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, oceny spełnienia przez nią
warunków wymaganych do uzyskania jednego z tych świadczeń, dokonuje się
według stanu prawnego obowiązującego w dacie jej śmierci. W okolicznościach
niniejszej sprawy, nie było sporne, że ojciec wnioskodawców, A. S. zmarł w dniu 14
stycznia 2012 r., miał udokumentowane 24 lata, 7 miesięcy i 7 dni okresów
składkowych oraz 11 miesięcy i 17 dni okresów nieskładkowych, a także w ostatnim
dziesięcioleciu przed dniem śmierci wykazał 3 lata, 7 miesięcy i 20 dni okresów
składkowych, zaś jego zgon nastąpił przed upływem 18 miesięcy od ustania
ubezpieczenia. W dacie śmierci A. S., jak wskazano wyżej, obowiązywała już
znowelizowana wersja art. 58 ustawy o emeryturach i rentach. W szczególności
utrzymany został warunek osiągnięcia przez ubezpieczonego okresu składkowego i
nieskładkowego wynoszącego łącznie co najmniej 5 lat, jeżeli niezdolność do pracy
powstała w wieku powyżej 30 lat (pkt. 5 art. 58 ust. 1 ustawy). Jednocześnie jednak
ustawodawca poprzez dodanie ust. 4 do art. 58 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych usankcjonował dotychczasową praktykę
orzeczniczą, wedle której prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, uzyskiwała
także osoba o długim stażu ubezpieczeniowym. O ile jednak interpretacja
orzecznicza, wypracowana na gruncie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 23 marca
2006 r., I UZP 5/05 (OSNP 2006 nr 19-20, poz. 305), wskazywała, że renta z tytułu
niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który udowodnił okres
składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety i 25 lat dla
mężczyzny, całkowicie niezdolnego do pracy (art. 57 ust. 2 ustawy), bez potrzeby
wykazywania przewidzianego w art. 58 ust. 2 tej ustawy pięcioletniego okresu
składkowego i nieskładkowego przypadającego w ostatnim dziesięcioleciu przed
zgłoszeniem wniosku lub przed dniem powstania niezdolności do pracy, o tyle
ustawodawca zdecydował, że warunek braku pięcioletniego okresu składkowego i
nieskładkowego, może zostać pominięty jedynie w przypadku, gdy ubezpieczony
udowodni okres składkowy wynoszący co najmniej 30 lat dla mężczyzny całkowicie
niezdolnego do pracy. Począwszy od 23 września 2011 r. nieaktualna stała się więc
dotychczasowa interpretacja orzecznicza wskazywanych wyżej przepisów,
5
albowiem ustawodawca jasno wskazał przesłanki do uzyskania renty z tytułu
całkowitej niezdolności do pracy, dla ubezpieczonego, który posiada długi staż
ubezpieczeniowy, przy czym ustawodawca wyraźnie określił, że w takim przypadku
do stażu ubezpieczeniowego może zostać uwzględniony jedynie okres składkowy.
Takie same zasady, wobec treści art. 65 ustawy, obowiązują także przy ustalaniu
prawa do renty rodzinnej po zmarłym członku rodziny. Wobec powyższego należało
uznać, że ojciec uprawnionych A. S., niespornie nie spełnił warunku posiadania
pięcioletniego okresu składkowego i nieskładkowego w ostatnim dziesięcioleciu
przed swoją śmiercią, ale też nie osiągnął 30-letniego okresu składkowego ogółem,
a tym samym unicestwione zostało prawo wnioskodawców do renty rodzinnej po
zmarłym.
Powyższy wyrok zaskarżył skargą kasacyjną w całości pełnomocnik
wnioskodawców, zarzucając naruszenie prawa materialnego przez błędną
wykładnię - art. 57 w związku z art. 65 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, oraz niewłaściwe zastosowanie art. 58 ust. 4
i art. 57 ust. 1 pkt 2 ustawy i nie zastosowanie art. 57 ust. 2 tej ustawy, poprzez
nieprzyznanie członkom rodziny zmarłego ubezpieczonego prawa do tej renty,
pomimo iż w chwili śmierci A. S. spełnił warunki wymagane do uzyskania renty z
tytułu niezdolności do pracy, gdyż udowodniony został okres składkowy i
nieskładkowy wynoszący co najmniej 25 lat dla mężczyzny, jak również całkowita
niezdolność do pracy (poprzez przyjęcie fikcji prawnej z art. 65 ust. 2 ustawy o
emeryturach i rentach), a zastosowania w niniejszej sprawie nie znajduje art. 58
ust. 4 ustawy, który wprowadza przesłanki wyłączające stosowanie ust. 2 art. 58,
ale nie wyłącza zastosowania art. 57 ust. 2 ustawy, który ustanawia samoistne
przesłanki warunkujące uzyskanie prawa do renty rodzinnej. W ocenie
pełnomocnika brak jest podstaw do przyjętej przez Sąd Apelacyjny wykładni, iż
„warunek braku pięcioletniego okresu składkowego i nieskładkowego w ostatnim
dziesięcioleciu przed powstaniem niezdolności do pracy, może zostać pominięty
jedynie w przypadku, gdy ubezpieczony udowodni okres składkowy wynoszący co
najmniej 30 lat dla mężczyzny całkowicie niezdolnego do pracy, jak również do
twierdzenia, iż począwszy od 23 września 2011 r. nieaktualna stała się
dotychczasowa interpretacja orzecznicza wskazywanych powyżej przepisów, z
6
uwagi na wskazanie przez ustawodawcę w sposób jasny przesłanki do uzyskania
renty, dla ubezpieczonego, który posiada długi staż ubezpieczeniowy, na który
składa się wyłącznie okres składkowy”. Pełnomocnik wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania, a w razie uznania podstawy naruszenia prawa
materialnego za oczywiście uzasadnioną, wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
w całości i orzeczenie co do istoty sprawy, poprzez oddalenie apelacji organu
rentowego , wraz z orzeczeniem o kosztach postepowania, w tym kosztach
zastępstwa procesowego.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę co następuje:
Skarga nie ma uzasadnionych podstaw i stąd podlega oddaleniu.
Stosownie do art. 39813
§ 1 i 2 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w
granicach skargi kasacyjnej i jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi
podstawę zaskarżonego orzeczenia, jeżeli skarga nie zawiera zarzutu naruszenia
przepisów postępowania lub gdy zarzut taki okaże się niezasadny.
W okolicznościach sprawy wiążące są więc ustalenia, że ojciec
wnioskodawców (ich poprzednik prawny) zmarł w dniu 14 stycznia 2012 r.,
dokumentując okres składkowy 24 lata, 7 miesięcy i 7 dni oraz okres nieskładkowy
w wymiarze 11 miesięcy i 17 dni, przy czym w ostatnim dziesięcioleciu przed dniem
śmierci wykazał 3 lata, 7 miesięcy i 20 dni okresów składkowych. Nie jest też
kwestionowane, że zgon ojca wnioskodawców nastąpił przed upływem 18 miesięcy
od ustania okresów ubezpieczenia. Przy takich ustaleniach faktycznych, zarzuty
skargi kasacyjnej nie zasługują na uwzględnienie.
Trzeba przypomnieć, że przedmiotem sporu w sprawie jest prawo do renty
rodzinnej, a więc świadczenia z ubezpieczenia społecznego mającego na celu
zapewnienie środków pieniężnych po śmierci ubezpieczonego (emeryta lub
rencisty) członkom rodziny, którzy wraz z jego śmiercią utracili żywiciela. Pochodny
charakter tego świadczenia od emerytury bądź renty z tytułu niezdolności do pracy,
która przysługiwała lub przysługiwałaby zmarłemu, za którym opowiedział się Sąd
Najwyższy (por. uzasadnienia wyroków Sądu Najwyższego: z dnia 20 stycznia
7
2000 r., II UKN 321/99, OSNAPiUS 2001 nr 11, poz. 389 oraz z dnia 24 stycznia
2001 r., II UKN 122/00, OSNAPiUS 2002 nr 18, poz. 440, z dnia 19 kwietnia
2011 r., I UK 343/10, OSNP 2012 nr 1-12, poz. 143), determinuje proces ustalania
uprawnień do tej renty dla członków rodziny zmarłego.
Zgodnie z art. 65 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach, renta rodzinna
przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała
ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała
warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń, przy czym ocena
spełnienia tych warunków następuje według stanu prawnego istniejącego w chwili
jego śmierci, co oznacza, że dla tej oceny miarodajne są przepisy wówczas
obowiązujące (art. 100 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach).
Odniesienie powyższego do okoliczności sprawy prowadzi do stwierdzenia,
że skarżący bezpodstawnie zarzucają naruszenie art. 58 ust. 4 oraz art. 57 ust. 1
pkt 2 w związku z art. 58 ust. 2 i 4 i w związku z art. 65 ustawy o emeryturach i
rentach.
Przepis art. 57 ust. 1 tej ustawy określa trzy kryteria kwalifikacyjne, jakim
powinien odpowiadać ubezpieczony ubiegający się o przyznanie prawa do renty z
tytułu niezdolności do pracy. Są to zaliczenie do osób niezdolnych do pracy (pkt 1),
posiadanie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego (pkt 2) oraz
powstanie niezdolności do pracy w okresach wyczerpująco wymienionych w pkt 3
albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ich ustania.
Powyższe warunki zostały zmodyfikowane w ust. 2 art. 57 tej ustawy, przez
stwierdzenie, że przepisu ust. 1 pkt 3 nie stosuje się do ubezpieczonego, który
udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla
kobiety i 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy. Dokonując
wykładni tego przepisu Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia
23 marca 2006 r., I UZP 5/05 (OSNP 2006 nr 19-20, poz. 305) stwierdził, że na
podstawie art. 57 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach, renta z tytułu niezdolności
do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który udowodnił okres składkowy i
nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny
oraz jest całkowicie niezdolny do pracy, bez potrzeby wykazywania przewidzianego
w art. 58 ust. 2 tej ustawy pięcioletniego okresu składkowego i nieskładkowego
8
przypadającego w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o
rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy.
Powyższy pogląd utracił jednak aktualność po nowelizacji ustawy o
emeryturach i rentach dokonanej ustawą z dnia 28 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 187, poz.
1112), polegającej na dodaniu do art. 58 ust. 4, w myśl którego przepisu ust. 2
(ustanawiającego w stosunku do osób wymienionych w ust. 1 pkt 5, a więc osób,
których niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat, wymaganie
legitymowania się co najmniej pięcioletnim okresem składkowym i nieskładkowym
przypadającym w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o
rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy) nie stosuje się do
ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy, o jakim mowa w art. 6,
wynoszący co najmniej 25 lat dla kobiety i 30 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie
niezdolny do pracy. Od czasu wejścia w życie tej noweli (tj. od 23 września 2011 r.)
art. 57 ust. 2 nie może już być interpretowany jako przepis samodzielnie
określający warunki wymagane do nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do
pracy, ale jako jedynie łagodzący w stosunku do osób w nim wymienionych
przesłanki przewidziane w art. 57 ust. 1. Wskazani w hipotezie normy art. 57 ust.
ubezpieczeni, u których stwierdzono całkowitą niezdolność do pracy i którzy
legitymują się co najmniej 20-letnim (w przypadku kobiet) lub 25-letnim (w
przypadku mężczyzn) okresem składkowym i nieskładkowym, nie muszą bowiem
wykazywać faktu powstania niezdolności do pracy w okresach wyszczególnionych
w ust. 1 pkt 3 lub w ciągu osiemnastu miesięcy od ich ustania. Muszą natomiast,
stosownie do art. 57 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 58 ust. 1 pkt 5 i ust. 2 ustawy,
udokumentować co najmniej pięcioletni staż składkowy i nieskładkowy
przypadający w dziesięcioleciu poprzedzającym datę wystąpienia z wnioskiem
rentowym lub datę powstania niezdolności do pracy. Z tego ostatniego warunku
zwalnia ubezpieczonego będącego osobą całkowicie niezdolną do pracy dopiero
sytuacja opisana hipotezą normy art. 58 ust. 4, tj. wykazanie co najmniej
25-letniego (w przypadku kobiet) lub 30-letniego (w przypadku mężczyzn) okresu
składkowego, o jakim mowa w art. 6 tej ustawy.
9
W świetle powyższych rozważań zaprezentowana w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku wykładnia art. 57 ust. 2 w związku z art. 57 ust. 1 oraz art. 58
ust. 1 pkt 5, ust. 2 i ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach jest prawidłowa.
Jeszcze raz trzeba przypomnieć, że w niniejszej sprawie, wiążącym i
niespornym jest ustalenie, że zmarły poprzednik prawny wnioskodawców na datę
śmierci nie legitymował się okresem składkowym w rozmiarze 30 lat, a w
dziesięcioleciu liczonym od daty zgonu jego okresy składkowe wynosiły 3 lata, 7
miesięcy i 20 dni.
W związku z tym nie budzi wątpliwości, że w chwili śmierci nie spełniał on
warunków koniecznych do uzyskania renty z tytułu niezdolności do pracy, co trafnie
przyjął Sąd Apelacyjny.
Z tych względów, na podstawie art. 39814
k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
kc