Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 228/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Anna Kozłowska
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa Fabryk Mebli Sp. z o.o. z siedzibą
w B.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o usunięcie niezgodności między stanem prawnym ujawnionym w księdze
wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 17 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego w B.
z dnia 23 października 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w B. do ponownego rozpoznania wraz z
orzeczeniem o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 29 sierpnia 2013 r. Sąd Rejonowy w B. w uwzględnieniu
powództwa Fabryk Mebli Sp. z o.o. z siedzibą w B. przeciwko Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) o uzgodnienie księgi wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym nakazał wykreślenie w dziale IV pięciu ksiąg wieczystych
prowadzonych przez Sąd Rejonowy w B. o numerach bliżej określonych w wyroku
wpisu hipoteki przymusowej na rzecz ZUS Oddział w B. w kwocie 1.723.165, 40 zł.
Podstawą wyroku był następujący stan faktyczny.
Na podstawie umowy sprzedaży z dnia 19 stycznia 2012 r. powód nabył
od M. S.A. w T. nieruchomości lokalowe, z których każda obciążana jest hipoteką
przymusową zwykłą na kwotę 1.723.165, 40 zł na rzecz ZUS Oddział w B. Wpisane
w dziale IV wymienionych w wyroku ksiąg wieczystych hipoteki przymusowe zwykłe
uzyskane zostały na podstawie art. 26 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. Dz. U. z 2015 r., poz.121, ze zm. –
dalej jako sus) w celu zabezpieczenia wierzytelność ZUS na łączną kwotę
1.723.165, 40 zł z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne wobec Zakładu
Produkcyjnego B. Sp. z o.o. w B. jednego z poprzednich właścicieli nieruchomości.
Spółka B. został wykreślona z rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru
Sądowego (KRS) w dniu 29 marca 2012 r. w następstwie postępowania
upadłościowego obejmującego likwidację jej majątku. Pozwany zgłosił swoje
wierzytelności do masy upadłości lecz nie uzyskał zaspokojenia.
W motywach prawnych wyroku Sąd Rejonowy wskazał, że hipoteka
należąca do wierzytelności, którą zabezpiecza wygasa w następstwie wygaśnięcia
tej wierzytelności. Powód jest dłużnikiem rzeczowym, który nabył obciążone
hipoteką przymusową nieruchomości, natomiast dłużnik osobisty Spółka B. została
wykreślona z rejestru przedsiębiorców KRS. Nie istnieje żaden następca prawny
Spółki B. przejmujący jej prawa i obowiązki. Z uwagi na brak dłużnika osobistego
wierzytelność zabezpieczona hipoteką wygasła, a w konsekwencji wygasły
zabezpieczające tę wierzytelność hipoteki przymusowe. W tej sytuacji, stan prawny
ujawniony w księgach wieczystych jest niezgodny ze stanem rzeczywistym (art. 10
3
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece tekst jedn. Dz. U. z
2013 r., poz. 707 ze zm. – dalej jako u.k.w.h.).
Sąd Okręgowy w B. zaskarżonym wyrokiem z dnia 23 października 2014 r.
oddalił apelację pozwanego od wyroku Sądu Rejonowego, nie podzielając
podniesionych w niej zarzutów naruszenia art. 65 ust. 1 i art. 94 u.k.w.h. W
rozbudowanej argumentacji prawnej opowiedział się za przeważającym w
judykaturze poglądem, zgodnie z którym wobec utraty bytu prawnego dłużnika
i braku dłużnika osobistego wierzytelność zabezpieczona hipoteką wygasa,
a skutkiem tego jest wygaśniecie zabezpieczających tę wierzytelność hipotek
przymusowych. Jednocześnie krytycznie odniósł się do odmiennego poglądu
wyrażonego w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2012 r., IV CSK
369/11 (nie publ.). Stwierdził, że w sprawie nie miał zastosowania art. 79 u.k.w.h.,
którego naruszenie zarzucał skarżący. Uznał, że nie ma podstaw prawnych do
różnicowania skutków ustania podmiotu dla wygaśnięcia wierzytelności
w zależności od charakteru zobowiązania, jako publicznego czy cywilnoprawnego,
gdyż także w wypadku zobowiązania publicznego pozbawienie go elementu
zobowiązania prowadzi do wygaśnięcia wierzytelności. Nie doszło tym samym – jak
stwierdził - do zarzucanego w apelacji naruszenia art. 59 § 1 pkt 1, 3, 4, 8
i 9 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U.
z 2012 r., poz. 749 ze zm. – dalej jako o.p.) Podkreślił, że z zasady ochrony
wierzycieli nie można wnioskować, iż wierzytelność, której dłużnikiem była osoba
prawna nie wygasa z chwilą wykreślenia tej osoby z rejestru wobec zakończenia
upadłości, jeżeli charakter tej wierzytelności jest taki, że możliwe jest jej
zaspokojenie z substratu majątkowego pozostałego po osobie prawnej np.
z zabezpieczeń tej wierzytelności na przedmiotach majątkowych osób trzecich.
Nieruchomość osoby trzeciej nie jest bowiem substratem majątku pozostałego po
osobie prawnej. Ostatecznie o odpowiedzialności decyduje istnienie wierzytelności,
a ta przestaje istnieć, gdy brak jest dłużnika.
W skardze kasacyjnej pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego skarżący
zarzucił naruszenie art. 94 u.k.w.h. w zw. z art. 65 u.k.w.h. przez błędną wykładnię
polegającą na przyjęciu, że utrata bytu prawnego B. sp. z o.o. przez jej wykreślenie
z KRS w wyniku przeprowadzenia postępowania upadłościowego obejmującego
4
likwidację majątku spółki powoduje wygaśnięcie hipoteki przymusowej,
zabezpieczającej wierzytelność ZUS wobec tej spółki z tytułu należności
dotyczących obowiązku uiszczenia składek na ubezpieczenie społeczne spółki, na
nieruchomości stanowiącej obecnie własność powoda, jako osoby trzeciej. W
uzasadnieniu przytoczonej podstawy, odnosząc się do kwestii wygaśnięcia
wierzytelności w kontekście wyrażonej w art. 94 u.k.w.h. zasady akcesoryjności
hipoteki, pozwany powołał się na art. 59 o.p., jako przepis szczególny określający
przyczyny wygaśnięcia zobowiązania z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne,
którego niezastosowanie w sprawie doprowadziło Sąd Okręgowy do błędnego
wniosku o wygaśnięciu wierzytelności pozwanego z tytułu składek na
ubezpieczenie społeczne w stosunku do B. sp. z o.o.
Wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku
Sądu Rejonowego w odpowiedniej części (pkt 1, 2, 3, 4, 5) i przekazanie sprawy
Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania lub uchylenie obu wyroków
i orzeczenie o oddaleniu powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Zgodnie z zasadą akcesoryjności hipoteki, hipoteka zależy od wierzytelności,
którą zabezpiecza. Wygaśniecie wierzytelności, zgodnie z art. 94 u.k.w.h., co do
zasady powoduje wygaśnięcie hipoteki. Z punktu widzenia tego przepisu przyczyna
wygaśnięcia wierzytelności nie ma znaczenia, nie musi to być przyczyna
cywilnoprawna.
Zagadnienie wygaśnięcia wierzytelności należy do prawa zobowiązań
regulującego materię wykonania i niewykonania zobowiązań. Natomiast
w przypadku, gdy jak w sprawie niniejszej hipoteka zabezpiecza należności
publicznoprawne dla jego rozważenia konieczne jest uwzględnienie odpowiednich
przepisów prawa publicznego. Podstawą wygaśnięcia hipoteki zabezpieczającej
należność publicznoprawną jest wygaśnięcie zobowiązania z którego należność ta
wynika.
W świetle art. 94 u.k.w.h. pierwszorzędne znaczenie dla oceny zasadności
wniesionej skargi kasacyjnej ma kwestia, czy wierzytelność z tytułu niezapłaconych
5
składek na ubezpieczenie społeczne wygasła wraz ustaniem bytu prawnego spółki
B .
Zgodnie z art. 31 sus do należności z tytułu składek stosuje się odpowiednio
art. 59 § 1 pkt 1, 3, 4, 8 i 9 o.p. Na podstawie art. 32 sus do składek na Fundusz
Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych i Fundusz Emerytur
Pomostowych oraz na ubezpieczenie zdrowotne w zakresie ich poboru, egzekucji,
wymierzania odsetek za zwłokę i dodatkowej opłaty, przepisów karnych,
dokonywania zabezpieczeń na wszystkich nieruchomościach, ruchomościach
i prawach zbywalnych dłużnika, odpowiedzialności osób trzecich i spadkobierców
oraz stosowania ulg i umorzeń stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące składek
na ubezpieczenie społeczne.
Stosownie do art. 59 § 1 pkt 1, 3, 4, 8, 9 o.p. zobowiązanie do zapłaty
składek na ubezpieczenie społeczne wygasa w całości lub w części wskutek
zapłaty, potrącenia, zaliczenia nadpłaty lub zaliczenia zwrotu składek, umorzenia
zaległości, przedawnienia. Katalog ten ma charakter zamknięty, co oznacza, że
zobowiązanie składkowe może wygasnąć tylko z powodów wymienionych w art. 59
§ 1 pkt 1, 3, 4, 8, 9 o.p. Wniosek taki nie może budzić wątpliwości w świetle
obowiązującego w prawie podatkowym nakazu wykładni ścisłej zarówno
obowiązków podatkowych jak i zwolnień podatkowych (zob. wyrok NSA z dnia
27 listopada 1997 r., SA/Łd 2682/95, nie publ., uchwała składu siedmiu sędziów
SN z dnia 11 czerwca 1996 r., III CZP 52/96, OSNC 1996, nr 9, poz. 111).
Zobowiązanie składkowe nie wygasa natomiast wskutek śmierci osoby fizycznej
albo ustania istnienia osoby prawnej lub innego podmiotu zobowiązanego do
zapłaty składek. Pogląd taki utrwalił się zarówno w doktrynie jak i judykaturze (zob.
uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 15 października 2009 r., I UZP 3/09,
OSNP 2011, nr 1-2, poz. 13, uchwała SN z dnia 11 września 2013 r., III CZP 47/13,
OSNC 2014, Nr 4, poz. 38, wyroki SN z dnia 11 maja 2006 r., I UK 271/05, OSNP
2007, nr 9-10, poz. 142 i z dnia 27 maja 2009 r., II UK 373/08, nie publ.).
Na tym tle jako błędny przedstawia się pogląd przyjęty w zaskarżonym
wyroku, że zobowiązanie do zapłaty składek na ubezpieczenie społeczne wygasa
również wtedy, gdy wynika to z ogólnych zasad określających jego istotę, a skoro
6
likwidacja spółki z o.o. prowadzi do utraty przez nią podmiotowości prawnej bez
sukcesji po stronie zobowiązań, to jej zobowiązania składkowe wygasają. Utrata
bytu prawnego przez spółkę z o.o., po zaistnieniu zdarzeń wskazanych w art. 28
ust. 3 s.u.s., może jedynie uzasadniać umorzenie należności z tytułu składek
(art. 28 s.u.s. w związku z art. 59 § 1 pkt 8 o.p. i w związku z art. 31 i 32 s.u.s.).
W konsekwencji, wykreślenie spółki B. z KRS nie spowodowało wygaśnięcia
jej zobowiązań składkowych, a tym samym nie została spełniona określona w art.
94 u.k.w.h. przesłanka wygaśnięcia wierzytelności zabezpieczonej hipoteką.
Za przyjętym stanowiskiem przemawia niewątpliwie cel hipoteki
zabezpieczającej należności składkowe w postaci ochrony wierzyciela.
Nie można przy tym mówić o naruszeniu równowagi między interesem wierzyciela
i dłużnika w sytuacji, gdy dłużnik rzeczowy w istocie nie wymaga szczególnej
ochrony, gdyż nabywając obciążoną nieruchomość zapłacił za nią cenę
ekwiwalentną do wartości nieruchomości, a więc uwzględniającą istniejącą
hipotekę.
Wskazać też trzeba, że ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych
przewiduje sytuację, w której zobowiązanym z tytułu należności składkowych może
być tylko dłużnik rzeczowy nie będący dłużnikiem osobistym. Do hipoteki
zabezpieczającej należność z tytułu składek nie ma zastosowania art. 77 u.k.w.h.,
z uwagi na uregulowanie objętej nim kwestii w przepisach szczególnych art. 24 ust.
4-6 s.u.s. Zgodnie z art. 24 ust. 5 s.u.s. nie ulegają przedawnieniu należności
z tytułu składek zabezpieczonych hipoteką lub zastawem, jednakże po upływie
terminu przedawnia należności te mogą być egzekwowane tylko z przedmiotu
hipoteki lub zastawu do wysokości zaległych składek i odsetek za zwłokę liczonych
od dnia przedawnienia.
Kierując się powyższym Sąd Najwyższy w uwzględnieniu wniesionej skargi
kasacyjnej uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego (art. 39815
§ 1 i art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).
kc
7
eb