Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 125/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Marta Romańska
SSN Karol Weitz (sprawozdawca)
Protokolant Beata Rogalska
w sprawie z powództwa Stowarzyszenia L. w P.
przeciwko S. C. Spółce Jawnej C. z siedzibą w L.
o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 15 stycznia 2016 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 11 września 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Powodowe Stowarzyszenie „L.” z siedzibą w P. (dalej: „L.”) w powództwie
przeciwko S. C. Spółce Jawnej C. z siedzibą w L. (dalej: „S. C.”) wniosło o uznanie
za niedozwolone i zakazanie wykorzystywania w obrocie z konsumentami
postanowienia zawartego we wzorcu umowy „Umowa sprzedaży samochodu – […]”
o następującej treści: „W nadzwyczajnych okolicznościach uniemożliwiających
Sprzedawcy dostarczenie Kupującemu zamówionego samochodu, do dnia odbioru
samochodu Sprzedawca może odstąpić od wykonania niniejszej Umowy, poprzez
pisemne oświadczenie Sprzedawcy doręczone Kupującemu osobiście lub listem
poleconym”. Wyrokiem z dnia 11 czerwca 2013 r. Sąd Okręgowy - Sąd Ochrony
Konkurencji i Konsumentów uwzględnił powództwo.
Ustalono, że S. C., prowadząca działalność usługową obejmującą między
innymi sprzedaż detaliczną i hurtową samochodów osobowych i furgonetek, w tym
samochodów marki […], posługuje się w obrocie z konsumentami wzorcem umowy
zawierającym kwestionowane postanowienie.
Sąd pierwszej instancji uznał, że postanowienie to jest niedozwolonym
postanowieniem umownym wyczerpującym znamiona określone w art. 3852
pkt 8 i 9 k.c. Kształtuje bowiem jednostronnie prawo S. C. do odstąpienia od umowy,
posługując się ocennym i szerokim sformułowaniem („nadzwyczajne okoliczności”),
określającym przesłanki skorzystania z tego prawa. Ocena tych przesłanek zależy
od samodzielnej interpretacji przez S. C. Narusza to równowagę kontraktową,
ponieważ konsument nie ma możliwości weryfikacji „nadzwyczajnych okoliczności”,
a obowiązki S. C. ograniczają się do zawiadomienia konsumenta o odstąpieniu od
umowy. Według Sądu Okręgowego kwestionowane postanowienie wzorca umowy
narusza również zasadę transparentności (art. 385 § 2 k.c.). Dalsze bowiem
postanowienie wzorca umowy stanowi, że konsument otrzymuje zwrot uiszczonej
zaliczki w razie niedojścia umowy do skutku, co może wprowadzać konsumenta w
błąd co do tego, czy przysługuje mu też prawo do dochodzenia odszkodowania na
zasadach ogólnych (art. 494 k.c.).
3
Apelację od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 11 czerwca 2013 r. wniosła S.
C. Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 11 września 2014 r. apelację oddalił.
Podzielając ustalenia faktyczne poczynione w pierwszej instancji i przyjętą
przez Sąd Okręgowy ocenę prawną Sąd Apelacyjny stwierdził,
że zakwestionowane postanowienie wzorca umowy ma charakter niedozwolony,
gdyż kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi
obyczajami rażąco naruszając jego interesy. Przyjął, że przedmiotowego
postanowienia nie można porównywać z klauzulą rebus sic stantibus, skoro dotyczy
ono każdego wypadku nadzwyczajnych okoliczności uniemożliwiających
sprzedawcy dostarczenie samochodu, a więc także sytuacji, w której są to
okoliczności wywołane postępowaniem sprzedawcy. Uznał, że - w świetle art. 493
§ 1 k.c. - postanowienie to wprowadza konsumenta w błąd, skoro wskazuje,
że to sprzedawca jest uprawniony do odstąpienia od umowy, zaś kupującemu
przysługuje - co najwyżej - prawo do zwrotu zaliczki, a nie przewiduje,
że może on mieć prawo do odszkodowania. Zasadne jest wobec tego założenie,
że kwestionowane postanowienie wzorca umowy uchybia zasadzie
transparentności (art. 385 § 2 k.c.). Przez jednoznaczność postanowienia
należy bowiem rozumieć brak wątpliwości co do jego znaczenia i wyłączenie
możliwości interpretacji, które mogłyby nadawać mu różne znaczenia.
Z tych względów Sąd Apelacyjny przyjął, że kwestionowane postanowienie
nie uwzględnia i nie zabezpiecza interesu konsumenta, jako słabszej strony umowy,
a także stanowi nadużycie przewagi kontraktowej przez S. C., która jest -
w stosunku łączącym ją z konsumentem – profesjonalistą.
S. C. zaskarżyła wyrok Sąd Apelacyjnego z dnia 11 września 2014 r. w
całości. W skardze kasacyjnej zarzuciła w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej
(art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) naruszenie art. 3851
§ 1 i art. 385 § 2 k.c. Wniosła na tej
podstawie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, względnie o jego uchylenie i
orzeczenie co do istoty sprawy przez zmianę wyroku Sądu Okręgowego z dnia 11
czerwca 2013 r. polegającą na oddaleniu powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Ocena, czy dane postanowienie wzorca umowy, kształtując prawa
i obowiązki konsumenta, „rażąco” narusza interesy konsumenta (art. 3851
§ 1 k.c.),
uzależniona jest od tego, czy wynikająca z tego postanowienia nierównowaga praw
i obowiązków stron (nierównowaga kontraktowa) na niekorzyść konsumenta jest
istotna, znacząca (wyrok Sąd Najwyższego z dnia 3 lutego 2006 r., I CK 297/05,
nie publ.; por. również art. 3 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia
1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, Dz. Urz.
WE L 95 z dnia 21 kwietnia 1993 r., s. 29 ze zm., polskie wydanie specjalne
Dz. Urz. UE: rozdział 15, t. 2, s. 288, dalej: dyrektywa 93/13). Ustalenie, czy
klauzula wzorca umowy powoduje taką nierównowagę, dokonane może być
w szczególności przez porównanie sytuacji konsumenta w razie zastosowania tej
klauzuli z sytuacją, w której byłby konsument, gdyby zastosowane zostały
obowiązujące przepisy prawa. Znacząca nierównowaga kontraktowa na niekorzyść
konsumenta pozostaje sprzeczna z dobrymi obyczajami (wymogami dobrej wiary,
por. art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13), gdy można rozsądnie założyć, że kontrahent
konsumenta, traktujący go w sposób sprawiedliwy i słuszny i uwzględniający jego
prawnie uzasadnione roszczenia, nie mógłby racjonalnie się spodziewać,
że konsument zaakceptowałby w ramach negocjacji klauzulę będącą źródłem tej
nierównowagi (por. wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia
14 marca 2013 r., C-415/11, w sprawie Mohamed Aziz przeciwko Caixa d'Estalvis
de Catalunya, Tarragona i Manresa (Catalunyacaixa), www.eur-lex.europa.eu).
Badane w niniejszej sprawie postanowienie wzorca umowy budzi wątpliwości
z tego względu, że przyznaje ono sprzedawcy prawo odstąpienia od umowy
w razie wystąpienia „nadzwyczajnych okoliczności” uniemożliwiających sprzedawcy
dostawę samochodu bez względu na to, czy są to okoliczności niezależne,
czy też zależne od sprzedawcy. W razie, gdyby sprzedawca odstąpił od umowy
w sytuacji, w której nie mógłby dostarczyć samochodu z powodu „nadzwyczajnych
okoliczności”, za które sam odpowiada, konsument byłby pozbawiony prawa
wyboru pomiędzy żądaniem naprawienia szkody a odstąpieniem od umowy, które
przysługiwałoby mu z mocy art. 493 § 1 k.c. Przede wszystkim jednak odstąpienie
przez sprzedawcę od umowy w takiej sytuacji miałoby zapewne ten skutek,
że konsument mógłby uzyskać jedynie zwrot uiszczonej zaliczki, a nie mógłby
5
ponadto żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania na
zasadach ogólnych, o czym mowa w art. 494 § 1 k.c. Wniosek taki wynika z tego,
że przepis art. 494 § 1 k.c. przewiduje roszczenie odszkodowawcze tylko dla strony,
która odstępuje od umowy z racji niemożliwości świadczenia przez drugą stronę
wskutek okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi ta druga strona.
Roszczenie takie nie jest przewidziane w sytuacji, w której od umowy odstąpić
miałaby strona, która odpowiada za okoliczności, wskutek których spełnienie jej
świadczenia stało się niemożliwe, gdyż według ustawy strona ta nie ma prawa do
odstąpienia od umowy w takiej sytuacji. Ponadto, postanowienie zawarte we
wzorcu umowy po kwestionowanym postanowieniu, stanowi, że w przypadku
odstąpienia od umowy przez sprzedawcę, kupujący może uzyskać zwrot uiszczonej
zaliczki. Brak tu roszczenia dla kupującego o naprawienie wyrządzonej mu szkody
wynikłej z niewykonania zobowiązania.
Przyjęcie, że zastosowanie kwestionowanego postanowienia wzorca umowy
powoduje wskazane skutki, prowadzi do uznania tego postanowienia za
nieuczciwe (niedozwolone). Postanowienie to wprowadza nierównowagę
kontraktową, która jest niekorzystna dla konsumenta jako kupującego, jest
to nierównowaga znacząca, gdyż wyraża się w pozbawieniu konsumenta
roszczenia o naprawienie szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania przez jego
kontrahenta w sytuacji, w której kontrahent ten odstąpiłby od umowy z powodu
niemożliwości swojego świadczenia wynikłej z „nadzwyczajnych okoliczności”
zależnych od tegoż kontrahenta, a ponadto chodzi o nierównowagę sprzeczną
z dobrymi obyczajami, trudno bowiem znaleźć dla niej uzasadnienie. Nie sposób
przecież stwierdzić, że sprzedawca traktujący kupującego w sposób sprawiedliwy
i słuszny i uwzględniający jego prawnie uzasadnione interesy, mógłby racjonalnie
się spodziewać, że konsument zaakceptowałby pozbawienie go wskazanego
roszczenia w powyższych okolicznościach.
Przedstawionej oceny w żaden sposób nie zmienia podnoszony w skardze
kasacyjnej argument, że zakwestionowane postanowienie wzorca umowy stanowi
tylko przykład dodatkowego zastrzeżenia umownego zgodnego z art. 395 § 1 k.c.
Okoliczność, że w umowie z konsumentem co do zasady może być zastrzeżone
prawo odstąpienia i to tylko na rzecz kontrahenta konsumenta, nie zmienia tego,
6
że odnośne postanowienie i jego skutki muszą być poddane ocenie według
kryteriów abuzywności wynikających z art. 3851
§ 1 k.c.
Odrębnie należy wskazać, że ustalenie przedstawionych skutków
stosowania kwestionowanego postanowienia wzorca umowy wymaga analizy
prawnej, której nie sposób oczekiwać od przeciętnego konsumenta. Z tego punktu
widzenia są podstawy do uznania, że postanowienie to - z perspektywy takiego
konsumenta - może być ocenione jako niespełniające wymagania transparentności
(art. 385 § 2 k.c.).
Z tych względów, na podstawie art. 39814
k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł, jak
w sentencji.
eb