III UK 61/15
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Jednostka obsługująca sprawę:
-
Forma orzeczenia:
-
Typ składu:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Informacje o źródle orzeczenia:
- Link do źródła orzeczenia
-
Data publikacji:19-02-2016
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:
Pełny tekst orzeczenia
Sygn. akt III UK 61/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Staryk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dawid Miąsik
SSN Maciej Pacuda
Protokolant Anna Pęśko
w sprawie z odwołania R. G.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
o ustalenie obowiązku ubezpieczenia,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 21 stycznia 2016 r.,
skargi kasacyjnej odwołującego się
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 listopada 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną
UZASADNIENIE
W piśmie z dnia 30 marca 2012 r. R. G. poinformował Zakład Ubezpieczeń
Społecznych (dalej również jako: ZUS) o podjęciu zatrudnienia na terenie Wielkiej
Brytanii z dniem 1 kwietnia 2011 r., przy jednoczesnym prowadzeniu działalności
gospodarczej na terytorium Polski. Do pisma dołączył kserokopię umowy o pracę z
dnia 1 kwietnia 2011 r., kserokopię informacji z maja 2011 r. o otrzymaniu
2
europejskiej karty ubezpieczenia zdrowotnego, kserokopię umowy o pracę z dnia 1
grudnia 2011 r. wraz z tłumaczeniem, kserokopię druku P45 dotyczącego
zgłoszenia przez pracodawcę „T. LTD” w brytyjskim urzędzie podatkowym
zatrudnienia ubezpieczonego przez 8 miesięcy, potwierdzenia wypłaty
wynagrodzenia przez T. LTD w okresie od kwietnia do listopada 2011 r.
Oświadczenie to ZUS potraktował jako wniosek o ustalenie właściwego
ustawodawstwa do podlegania ubezpieczeniom społecznym i wszczął
postępowanie wyjaśniające, w trakcie którego pismem z dnia 31 maja 2012 r.
wezwał R. G. do dostarczenia dowodu obecnego zamieszkania w Wielkiej Brytanii
(np. umowy najmu oraz rachunku za media opatrzonego nazwiskiem), brytyjskiego
numeru ubezpieczenia (NIN), określenia okresów zatrudnienia (czas świadczonej
pracy na terenie UK), dowodów podróży pomiędzy UK a Polską, dowodów pracy w
UK - umowy o pracę, opis obowiązków, miejsce wykonywania pracy, kopii pasków
wypłat, informacji na temat prowadzonej w Polsce działalności gospodarczej),
celem potwierdzenia, że ubezpieczony faktycznie przebywa i wykonuje pracę na
terenie Wielkiej Brytanii; nie otrzymał jednak dowodów potwierdzających pobyt
wnioskodawcy w Anglii.
Decyzją z dnia z 12 lutego 2013 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
stwierdził, że R. G. od dnia 1 kwietnia 2011 r. podlega ustawodawstwu polskiemu w
zakresie ubezpieczeń społecznych. Jako podstawę prawną decyzji organ rentowy
wskazał przepisy art. 83 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2013 r., poz. 1442 ze zm.; dalej również jako:
„ustawa systemowa”) w związku z art. 13 ust. 3 rozporządzenia Parlamentu
Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie
koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.Urz. UE L 166 z dnia 7
czerwca 2004 r.; dalej rozporządzenie nr 883/2004 lub rozporządzenie
podstawowe) i art. 2 pkt b rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE)
nr 465/2012 z dnia 22 maja 2012 r. zmieniającego rozporządzenie (WE) nr
883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego oraz
rozporządzenie (WE) nr 987/2009 dotyczące wykonywania rozporządzenia (WE) nr
883/2004. W uzasadnieniu decyzji wskazano, że R. G. przedłożył w ZUS umowy o
pracę, z których wynika, że od 1 kwietnia 2011 r. był zatrudniony u pracodawców
3
brytyjskich, ale dokumenty te uznano za niewystarczające do wykazania, że
faktycznie od dnia 1 kwietnia 2011 r. przebywał na terenie Wielkiej Brytanii i
wykonywał tam pracę. Z informacji udzielonych przez brytyjskie instytucje wynika
bowiem, że przedsiębiorstwa w których był zatrudniony nie prowadzą fizycznie
działalności biznesowej na terenie Wielkiej Brytanii, a ich siedziby zostały
zidentyfikowane jako wirtualne biura z dostępem przez strony internetowe. Organ
rentowy uznał, że umowy zawarte przez R. G. z brytyjskimi pracodawcami zostały
zawarte dla pozoru w celu uchylenia się przez ubezpieczonego od obowiązku
podlegania ubezpieczeniom społecznym w Polsce, a w konsekwencji brak jest
podstaw do ustalenia brytyjskiego ustawodawstwa w zakresie ubezpieczeń
społecznych w stosunku do R. G.
Po rozpoznaniu odwołania R. G. Sąd Okręgowy w S. wyrokiem z dnia 6
listopada 2013 r. zmienił zaskarżoną decyzję organu rentowego w ten sposób, że
stwierdził, iż w okresie od 1 kwietnia 2011 r. R. G. w zakresie ubezpieczeń
społecznych nie podlega ustawodawstwu polskiemu.
Sąd ustalił, że od dnia 28 października 2003 r. R. G. prowadzi na terenie
Polski pozarolniczą działalność gospodarczą pod nazwą „R. G. Firma Handlowo -
Usługowo - Transportowa”, której przedmiotem jest sprzedaż hurtowa odpadów i
złomu. Od 1 kwietnia 2011 r. do dnia 30 listopada 2011 r. R. G. był jednocześnie
zatrudniony na podstawie umowy o pracę u brytyjskiego pracodawcy T. LTD […]. W
łączącej strony umowie o pracę adres R. G. określono jako: […]. Przedmiotem
umowy było wykonywanie przez ubezpieczonego pracy na stanowisku
koordynatora logistycznego. Czas pracy określono jako minimum 16 godzin
tygodniowo. Brytyjski pracodawca zgłosił w brytyjskich urzędach skarbowym i
celnym oraz w biurze składek na ubezpieczenie społeczne i zatrudnienia […] fakt
zatrudniania R. G. przez okres ośmiu miesięcy. Przez cały ten okres zatrudnienia
wypłacał R. G. co miesiąc wynagrodzenie za pracę. Ubezpieczony został również
zarejestrowany dla potrzeb ubezpieczeń zdrowotnych w Wielkiej Brytanii i w maju
2011 r. otrzymał europejską kartę ubezpieczenia zdrowotnego (European Health
Insurance Card - EHIC), a brytyjska instytucja nadała mu numer ubezpieczenia
UK […].
4
Od 1 grudnia 2011 r. R. G. podjął zatrudnienie na podstawie umowy o pracę
u innego brytyjskiego pracodawcy – M. Ltd […]. W umowie jako adres R. G.
wskazano: […]. Przedmiotem umowy było wykonywanie przez ubezpieczonego
pracy na stanowisku pracownika ds. reklamy w londyńskim City. Czas pracy
określono od 1 do 160 godzin miesięcznie. Pracodawca zgłosił fakt zatrudnienia
ubezpieczonego w […] oraz do brytyjskiego ubezpieczenia (NIN), a brytyjska
instytucja nadała mu numer ubezpieczenia SP […].
W dniu 9 listopada 2011 r. R. G. złożył w organie rentowym deklarację ZUS
ZWUA dotyczącą wyrejestrowania z ubezpieczeń społecznych z tytułu prowadzenia
działalności gospodarczej z dniem 1 kwietnia 2011 r., wskazując jako przyczynę
ustanie tytułu ubezpieczenia (kod 100), a w dniu 9 marca 2012 r. złożył kolejną
deklarację ZUS ZWUA dotyczącą wyrejestrowania z ubezpieczeń społecznych z
dniem 1 kwietnia 2011 r., wskazując jako przyczynę inne przyczyny
wyrejestrowania (kod 600).
W ewidencji działalności gospodarczej nie odnotowano wpisu wskazującego
na zaprzestanie wykonywania działalności gospodarczej przez R. G.. Organ
rentowy przed wydaniem zaskarżonej w sprawie decyzji nie zwrócił się do
właściwej instytucji w Wielkiej Brytanii o udzielenie stosownych wyjaśnień,
informacji, dokumentów lub innych dowodów niezbędnych dla ustalenia sytuacji
ubezpieczonego, co stanowi naruszenie norm unijnych dotyczących koordynacji
ubezpieczeń społecznych.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 20 listopada 2014 r. zmienił zaskarżony
przez ZUS wyrok Sądu Okręgowego i oddalił odwołanie.
Sąd drugiej instancji nie podzielił ustaleń Sądu Okręgowego, że R. G. od
dnia 1 kwietnia 2011 r. wykonuje pracę najemną na terytorium Wielkiej Brytanii,
gdyż przedłożone przez wnioskodawcę dokumenty dotyczące podjęcia i
wykonywania pracy na terenie Wielkiej Brytanii pozostają w sprzeczności z
pozostałymi dowodami. W ocenie Sądu Apelacyjnego R. G. - mimo ciążącej na nim
powinności dowodzenia - nie wykazał, aby faktycznie świadczył pracę na rzecz
brytyjskich pracodawców, z którymi zawarł formalne umowy.
Sąd Apelacyjny wskazał, że zgodnie z art. 13 ust. 3 rozporządzenia nr
883/2004 osoba, która normalnie wykonuje pracę najemną i pracę na własny
5
rachunek w różnych Państwach Członkowskich podlega ustawodawstwu Państwa
Członkowskiego, w którym wykonuje swą pracę najemną lub, jeżeli wykonuje taką
pracę w dwóch lub w kilku Państwach Członkowskich, ustawodawstwu
określonemu zgodnie z przepisami ust. 1. Natomiast przepisy rozporządzenia
Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z 16.09.2009 r. dotyczącego
wykonywania rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004
w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (dalej również jako:
rozporządzenie nr 987/2009) określają procedurę dotyczącą stosowania przepisów
rozporządzenia nr 883/2004. Zgodnie z art. 16 ust. 1 rozporządzenia nr 987/2009
osoba, która wykonuje pracę w dwóch lub więcej państwach członkowskich,
informuje o tym instytucję wyznaczoną przez właściwą władzę państwa
członkowskiego, w którym ma miejsce zamieszkania. Jak z kolei stanowi art. 16
ust. 2 rozporządzenia, wyznaczona instytucja państwa członkowskiego miejsca
zamieszkania niezwłocznie ustala ustawodawstwo mające zastosowanie do
ubezpieczonego, uwzględniając art. 13 rozporządzenia podstawowego oraz art. 14
rozporządzenia wykonawczego.
W ocenie Sądu drugiej instancji z powyższego wynika, że kluczową
przesłanką dla zastosowania unijnego przepisu prawa materialnego art. 13 ust. 3
rozporządzenia nr 883/2004 jest fakt normalnego wykonywania pracy najemnej,
przy jednoczesnym normalnym wykonywaniu pracy na własny rachunek, w różnych
państwach członkowskich, co uzasadnia zastosowanie art. 16 ust. 1
rozporządzenia nr 987/2009.
W niniejszej sprawie ubezpieczony, dotychczas objęty polskim systemem
ubezpieczeń społecznych w związku z prowadzeniem pozarolniczej działalności
gospodarczej, z momentem, gdy złożył oświadczenie o wyrejestrowaniu się z
polskiego ubezpieczenia ze wskazaniem, że podlega ubezpieczeniu brytyjskiemu z
tytułu świadczenia umowy o pracę, wprowadził do dotychczasowego stosunku
prawnego łączącego go z ZUS element tzw. międzypaństwowy (transgraniczny).
Ubezpieczony, który zamieszkuje w Polsce i dotychczas podlegał ubezpieczeniom
społecznym w Polsce z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej
miał obowiązek wykazać, że faktycznie, na warunkach określonych w umowie
wykonywał pracę najemną na rzecz pracodawcy brytyjskiego. W oparciu o
6
zgromadzone dowody organ rentowy w postępowaniu administracyjnym stwierdził,
że praca faktycznie nie była wykonywana; w rezultacie stwierdził, że ubezpieczony
nieprzerwanie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom w Polsce z tytułu
pozarolniczej działalności gospodarczej na podstawie prawa polskiego - art. 6 ust. 1
pkt 5, art. 12 i art. 13 ust. 4 ustawy systemowej. W takiej sytuacji prawnej w
procesie wynikłym na skutek odwołania od tej decyzji, zgodnie z art. 232 k.p.c. w
zw. z art. 227 k.p.c. to na ubezpieczonym spoczywał ciężar dowodu okoliczności
uzasadniającej jego żądanie wyłączenia z ubezpieczenia społecznego w Polsce;
czyli jeżeli ubezpieczony jako podstawę prawną wskazywał art. 13 ust. 3
rozporządzenia nr 883/2004, jako uzasadniający jego żądanie, to powinien
wykazać istnienie przesłanek materialnoprawnych tego przepisu i udowodnić fakt
rzeczywistego świadczenia pracy w Anglii na warunkach zapisanych w umowie z
brytyjskim pracodawcą. Bowiem tylko wykazanie tej przesłanki, jako elementu
transgranicznego, pozwoliłoby ubezpieczonemu na powoływanie się na przepis
unijnego prawa materialnego. Wyłączenia art. 232 k.p.c. nie można wyprowadzić z
art. 16 rozporządzenia nr 987/2009, ponieważ prawo unijne jako podstawa
materialnoprawna, a w konsekwencji i rozporządzenie wykonawcze, jakim jest
rozporządzenie nr 987/2009 mogłyby stanowić podstawę rozstrzygnięcia tylko przy
przyjęciu, że ubezpieczony udowodnił fakt rzeczywistego wykonywania pracy na
rzecz pracodawcy brytyjskiego, jako przesłankę materiolnoprawną z art. 13 ust. 3
rozporządzenia nr 883/2004. W przeciwnym wypadku żądanie ubezpieczonego nie
może być rozpoznawane na gruncie przepisów materialnego prawa Unii
Europejskiej, bo brak elementu transgranicznego. Adresatem art. 16
rozporządzenia nr 987/2009 są instytucje ubezpieczeniowe, nie sąd powszechny,
który w zakresie procedury kieruje się jedynie przepisami Kodeksu postępowania
cywilnego.
Sąd Apelacyjny uznał, że jakkolwiek fakt normalnej pracy na własny
rachunek na terenie Polski był bezsporny, to ubezpieczony nie udowodnił, że
wykonywał jakąkolwiek pracę na rzecz pracodawcy brytyjskiego. Co prawda
ubezpieczony przedstawił informację, że rozpoczął wykonywanie pracy najemnej
na terenie Wielkiej Brytanii i załączył umowę o pracę zawartą z brytyjską firmą T.
LTD, a następnie z M. Ltd, jak też inne dokumenty - payslipy, rozliczenie roczne
7
P60, druk P45 wraz z potwierdzeniem przyjęcia przez brytyjski urząd, niemniej
dowody te nie pozwalały na miarodajne uznanie faktu rzeczywistego wykonywania
pracy na rzecz pracodawcy brytyjskiego. Ubezpieczony przedstawił tylko te
dokumenty, których autorami były strony zawierające umowę o pracę. Tymczasem
brytyjski pracodawca ubezpieczonego figurował w brytyjskich realiach
gospodarczych jako podmiot fikcyjny, dysponujący jedynie adresem i nie
prowadzący żadnej działalności gospodarczej, a zatem trudno było uznać by
zatrudniał jakichkolwiek pracowników do normalnego wykonywania pracy. W
ocenie Sądu Apelacyjnego ubezpieczony, w istocie w sposób niebudzący
wątpliwości udowodnił, że zawarł na terytorium Wielkiej Brytanii umowę o pracę, co
nie jest jednak równoznaczne z udowodnieniem faktu rzeczywistego wykonywania
normalnej pracy najemnej. Ubezpieczony, aby podlegać prawodawstwu unijnemu
miał obowiązek wykazać tzw. element transgraniczny, co sprowadzało się do
udowodnienia, że zamieszkiwał na terytorium W. Brytanii w celu świadczenia pracy
na warunkach zapisanych w umowie i rzeczywiście, fizycznie realizował
wyznaczony mu przez pracodawcę zakres obowiązków pracowniczych.
Tymczasem na tę okoliczność nie przedstawił żadnych dowodów, poprzestając na
zapewnieniu o tym fakcie, co w świetle pozostałych okoliczności sprawy było
niewiarygodne. Twierdzenie ubezpieczonego pozostawało w sprzeczności z
wyjaśnieniami brytyjskiej instytucji ubezpieczeniowej, która poinformowała, że firma
zatrudniająca ubezpieczonego (M. Ltd, pismo z dnia 12.06.2013 r.) nie prowadziła
działalności gospodarczej na terenie Wielkiej Brytami, ponieważ nie było na to
dowodów (brak ujawnionej aktywności gospodarczej, brak dokumentów
świadczących o takiej aktywności, brak informacji o rachunkach bankowych). Co
więcej, ubezpieczony w toku postępowania administracyjnego, jak i procesu
ewidentnie unikał wykonania tego obowiązku dowodowego bezpodstawnie
twierdząc, że ciężar dowodu tej okoliczności spoczywał na organie rentowym. W
sprawie to organ rentowy przejął inicjatywę dowodową na okoliczność faktycznego
realizowania przez ubezpieczonego obowiązku pracowniczego na terenie Wielkiej
Brytanii i zwrócił się do brytyjskiej instytucji ubezpieczeniowej, czy skarżący jest
objęty angielskim systemem ubezpieczeń i czy rzeczywiście wykonuje pracę i nie
uzyskał takiego potwierdzenia.
8
Ubezpieczony wyrejestrowując się z polskiego systemu ubezpieczeń
społecznych nie załączył dokumentu A-1 wydawanego zgodnie z art. 19
rozporządzenia nr 987/2009. Dokument ten jest wydawany przez instytucję
ubezpieczeniową państwa, w którym praca miała być świadczona, po
przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego. Przedstawienie w niniejszej
sprawie wskazanego dokumentu, w myśl przywołanego przepisu unijnego
wykonawczego, w istocie przesądziłoby kwestię istnienia elementu
transgranicznego i tym samym uzasadniałoby stosowanie materialnego prawa
unijnego. Natomiast brak tego dokumentu spowodował, że do czasu wiarygodnego
wykazania przez ubezpieczonego istnienia przesłanki faktycznego wykonywania
normalnej pracy na rzecz pracodawcy brytyjskiego, do sytuacji ubezpieczonego
mogły mieć zastosowanie wyłącznie przepisy prawa krajowego.
Sąd Apelacyjny wskazał, że w przedmiotowej sprawie brytyjska instytucja
ubezpieczeniowa przeprowadziła postępowanie wyjaśniające i ponad wszelką
wątpliwość stwierdziła, że ubezpieczony nie podlega ubezpieczeniom społecznym
w Wielkiej Brytanii.
Przedstawione rozważania doprowadziły Sąd Apelacyjny do wniosku, że w
sprawie nie zaistniały podstawy faktyczne do zastosowania prawa materialnego
art. 13 ust. 3 rozporządzenia nr 883/2004 oraz do tymczasowego ustalenia dla
ubezpieczonego właściwego ustawodawstwa w trybie art. 16 ust. 1 rozporządzenia
nr 987/2009. Fakt, że ubezpieczony zawarł umowę o pracę z pracodawcą
brytyjskim i rozliczał formalną umowę nie przesądzał, że do ubezpieczonego miały
zastosowanie przepisy prawa unijnego zważywszy, że organ rentowy nie miał
wątpliwości co do określenia właściwego ustawodawstwa, lecz wątpliwości co do
tego, czy ubezpieczony w ogóle podlega prawodawstwu unijnemu, a to wobec faktu
wątpliwego świadczenia pracy na terenie Wielkiej Brytanii. Zasadnie więc żądał od
ubezpieczonego dokumentów potwierdzających fakt normalnego wykonywania
pracy za granicą, pozwalających na pewne stwierdzenie, że mieszkał za granicą, a
praca wiązała się z realizacją weryfikowalnego zakresu obowiązków, czego
ubezpieczony ostatecznie nie uczynił. Skrupulatność organu rentowego była w tej
kwestii szczególnie uzasadniona, zważywszy że praktyka uciekania w tańsze
ubezpieczenia społeczne do innych państwach członkowskich staje się
9
powszechna W takim stanie faktycznym i prawnym organ rentowy nie miał
obowiązku informowania brytyjskiej instytucji ubezpieczeniowej o tymczasowym
ustaleniu ustawodawstwa dla ubezpieczonego zważywszy, że Wielka Brytania nie
była państwem realnego świadczenia pracy najemnej. W takich okolicznościach
tym bardziej nie było konieczności zawierania porozumienia w trybie art. 16 ust. 4
rozporządzenia nr 987/2009. Stan prawny, o którym mowa w art. 16 ust. 4
rozporządzenia, w którym można mówić o braku pewności co do określenia
właściwego ustawodawstwa, kiedy to na wniosek jednej lub więcej instytucji
wyznaczonych przez właściwe władze zainteresowanych państw członkowskich lub
na wniosek samych właściwych władz, ustawodawstwo jest określane na mocy
wspólnego porozumienia (...), może zaistnieć tylko przy spełnieniu przez
ubezpieczonego przesłanek prawnych w nim opisanych. To znaczy, że wątpliwości
prawne będą wynikiem okoliczności związanych z wykonywaniem pracy, chociażby
z uwagi na charakter tej pracy. Nie podlega jednak hipotezie tego przepisu
sytuacja, gdy praca najemna w innym państwie członkowskim w ogóle nie była
wykonywana, tak jak to miało miejsce w sprawie, bowiem brakuje elementu
transgranicznego. W ocenie Sądu Apelacyjnego, na etapie postępowania
administracyjnego procedura określona w art. 16 ust. 4 rozporządzenia powinna
być wdrożona, gdyby organ rentowy powziął wątpliwości, co do obowiązywania
określonego ustawodawstwa, przy bezspornym fakcie wykonywania pracy na
terenie innego państwa członkowskiego.
Natomiast w ogóle nie stosuje się przepisów unijnego rozporządzenia w
sytuacji, gdy ubezpieczony nie udowodnił faktu rzeczywistego świadczenia pracy
na terenie innego państwa członkowskiego, zważywszy że wtedy nie istnieje
element transgraniczny.
Przy czym w sprawie istotne jest również, że nie ma wątpliwości między
instytucjami polską i brytyjską co do podlegania ubezpieczonego ustawodawstwu
jednego z państw, ponieważ instytucja brytyjska wprost oświadczyła, że
ubezpieczony nie podlegał ustawodawstwu brytyjskiemu, zaś polska twierdziła, że
podlegał i nieprzerwanie podlega ustawodawstwu polskiemu. W takim stanie
faktycznym nie było płaszczyzny, na której instytucje obydwu państw mogły
prowadzić wspólne postępowanie w celu wzajemnego wyjaśnienia wątpliwości.
10
Spór prowadził jedynie ubezpieczony z ZUS, ponieważ pozostaje w błędnym
przekonaniu, że mimo nie udowodnienia faktycznego wykonywania normalnej pracy
najemnej na terenie Wielkiej Brytanii jest uprawniony do rozliczania niższych danin
publicznoprawnych z racji podlegania ustawodawstwu ubezpieczeniowemu
brytyjskiemu - już tylko dlatego, że zawarł pozorną umowę o pracę, bez zamiaru
świadczenia pracy, z fikcyjnym pracodawcą brytyjskim, który faktycznie nie
funkcjonuje w tamtejszym obrocie gospodarczym - a zatem nie ma obowiązku
opłacania składek w polskim systemie ubezpieczeń społecznych. Organ rentowy
prawidłowo więc (w oparciu o przepisy art. 6 ust. 1 pkt 5, art. 12 i art. 13 ust. 4
ustawy systemowej) stwierdził w zaskarżonej decyzji, że ubezpieczony podlega
polskiemu ustawodawstwu w zakresie ubezpieczeń społecznych.
W skardze kasacyjnej odwołujący się zarzucił naruszenie:
a) art. 16 ust. 1 i 2 rozporządzenia nr 987/2009 przez jego błędną wykładnię,
polegającą na nieuzasadnionym przyjęciu, że pomimo złożenia przez
zainteresowanego oświadczenia w trybie art. 16 ust. 1 właściwa instytucja państwa
członkowskiego miejsca zamieszkania zainteresowanego nie ma obowiązku
ustalenia ustawodawstwa właściwego zgodnie z treścią oświadczenia z uwagi na
nieudowodnienie okoliczności objętych oświadczeniem, oraz że instytucja ta jest
uprawniona do badania okoliczności objętych oświadczeniem, w tym do badania
faktu wykonywania pracy przez zainteresowanego, w efekcie niezastosowanie
przepisu,
b) art. 16 ust. 4 rozporządzenia nr 987/2009 w zw. z art. 16 ust. 1 i 2
rozporządzenia poprzez jego błędną wykładnię i w efekcie niezastosowanie
przepisu,
c) art. 1 pkt a), art. 13 ust. 3 rozporządzenia nr 883/2004, poprzez ich
niezastosowanie.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie co
do istoty sprawy przez uwzględnienie odwołania w całości oraz zasądzenie kosztów
postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje na rzecz
ubezpieczonego od organu rentowego według norm prawem przepisanych;
ewentualnie - o uchylenie zaskarżonego orzeczenia w całości oraz uchylenie
11
orzeczenia Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi pierwszej instancji.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną organ rentowy wniósł o oddalenie skargi
kasacyjnej w całości oraz o zasądzenie od odwołującego się na rzecz organu
rentowego kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
Sąd najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest nieuzasadniona, gdyż jej zarzuty nie są skorelowane z
niekwestionowanymi ustaleniami Sądu Apelacyjnego, które wiążą Sąd Najwyższy
stosownie do art. 39813
§ 2 k.p.c. – zwłaszcza, że skarga kasacyjna nie zawiera
zarzutów procesowych.
W szczególności Sąd Apelacyjny ustalił, że w przedmiotowej sprawie
brytyjska instytucja ubezpieczeniowa przeprowadziła postępowanie wyjaśniające i
ponad wszelką wątpliwość stwierdziła, że ubezpieczony nie podlega
ubezpieczeniom społecznym w Wielkiej Brytanii oraz że „nie ma wątpliwości między
instytucjami polską i brytyjską co do podlegania ubezpieczonego ustawodawstwu
jednego z państw, ponieważ instytucja brytyjska wprost oświadczyła, że
ubezpieczony nie podlegał ustawodawstwu brytyjskiemu, zaś polska twierdziła, że
podlegał i nieprzerwanie podlega ustawodawstwu polskiemu”. Ubezpieczony
„zawarł pozorną umowę o pracę, bez zamiaru świadczenia pracy, z fikcyjnym
pracodawcą brytyjskim, który faktycznie nie funkcjonuje w tamtejszym obrocie
gospodarczym”.
W tej sytuacji mając na względzie art. 6 ust. 1 pkt 5, art. 12 i art. 13 ust. 4
ustawy systemowej Sąd Apelacyjny stwierdził, że ubezpieczony podlega polskiemu
ustawodawstwu w zakresie ubezpieczeń społecznych.
Również w skardze kasacyjnej nie wskazano żadnych faktów dotyczących
rzeczywistego pobytu wnioskodawcy na terenie Wielkiej Brytanii, a pełnomocnik
skarżącego na rozprawie kasacyjnej nie był w stanie podać nawet wymiaru godzin
rzeczywiście przepracowanych przez wnioskodawcę w londyńskim City na
podstawie umowy o pracy.
12
Dokonując wykładni wskazanych w skardze kasacyjnej artykułów 1 i 13 ust.
3 rozporządzenia nr 883/2004 celowe jest wskazanie, że stosownie do punktu 15
preambuły tego rozporządzenia „niezbędne jest poddanie osób
przemieszczających się we Wspólnocie systemem zabezpieczenia społecznego
tylko jednego Państwa Członkowskiego w celu uniknięcia zbiegu mających tu
zastosowanie przepisów ustawodawstw krajowych oraz komplikacji, które mogłyby
z tego wynikać”. Punkt 18a tej preambuły stanowi, że „nie powinno to jednak
oznaczać, że samo przyznanie świadczenia, zgodnie z niniejszym
rozporządzeniem, obejmującego płatność składek ubezpieczeniowych lub objęcie
ubezpieczeniem beneficjenta powoduje, że ustawodawstwo państwa
członkowskiego, którego instytucja przyznała to świadczenie, staje się
ustawodawstwem mającym zastosowanie do tej osoby”, a punkt 12 preambuły
wskazuje, z „w świetle zasady proporcjonalności należy zadbać o to, by zasada
uwzględniania okoliczności lub wydarzeń nie prowadziła do obiektywnie
nieuzasadnionych rezultatów ani do kumulacji świadczeń tego samego rodzaju za
ten sam okres”.
W tym kontekście należy podnieść, że przepisy wymienionych w skardze
kasacyjnej rozporządzeń unijnych nie unormowały wprost postępowania w sytuacji,
gdy zawarcie umowy o pracę miało charakter pozorny.
Również dokonując wykładni art. 16 ust. 1, 2 i 4 oraz niewymienionych w
skardze kasacyjnej a relewantnych art. 14 ust. 1 oraz 19 rozporządzenia nr
987/2009 celowe jest przywołanie punktu 8 preambuły tego rozporządzenia;
„Państwa członkowskie, ich właściwe władze oraz instytucje zabezpieczenia
społecznego powinny mieć możliwość uzgadniania między sobą uproszczonych
procedur i ustaleń administracyjnych, które uznają za bardziej skuteczne i lepiej
dostosowane do uwarunkowań ich własnych systemów zabezpieczenia
społecznego. Takie rozwiązania nie powinny jednak wpływać na prawa osób
objętych rozporządzeniem (WE) nr 883/2004” oraz punktu 9 tej preambuły
„Ponieważ dziedzina zabezpieczenia społecznego jest z natury skomplikowana,
wszystkie instytucje państw członkowskich powinny podjąć szczególne starania na
rzecz udzielania pomocy ubezpieczonym, aby nie narazić na szkodę tych osób,
które nie złożyły swojego wniosku lub nie przekazały niektórych informacji instytucji
13
odpowiedzialnej za rozpatrzenia tego wniosku zgodnie z zasadami i procedurami
określonymi w rozporządzeniu (WE) nr 883/2004 oraz w niniejszym
rozporządzeniu”.
Wprawdzie ust. 5b („Praca o charakterze marginalnym nie będzie brana pod
uwagę do celów określenia mającego zastosowanie ustawodawstwa na mocy
art. 13 rozporządzenia podstawowego. Art. 16 rozporządzenia wykonawczego
stosuje się we wszystkich przypadkach objętych niniejszym artykułem”) został
dodany do art. 14 przez art. 2 pkt 2 lit. b) rozporządzenia nr 465/2012 z dnia 22
maja 2012 r. (Dz.U.UE.L.2012.149.4) zmieniającego rozporządzenie z dniem 28
czerwca 2012 r., jednak również co do stanów faktycznych powstałych przed tą
datą byłoby nieracjonalne i sprzeczne z postanowieniami preambuły twierdzenie, że
np. praca wykonywana w rozmiarze jednej godziny (jak w jednej z umów
podpisanych przez wnioskodawcę) wyłącza ubezpieczenie z tytułu prowadzonej
działalności przykładowo przez 200 godzin miesięcznie w innym państwie Unii
Europejskiej.
R. G. nie uzyskał również dokumentu, który potwierdzałby, że wobec danej
osoby zastosowanie mają przepisy z zakresu ubezpieczeń społecznych innego
państwa, niż państwo wykonywania działalności gospodarczej. Dokumentem tym
był formularz E101, który wraz z wejściem w życie rozporządzenia 883/2004 został
zastąpiony przez formularz A-1. Dokument ten, na podstawie art. 19 ust. 2
rozporządzenia 987/2009, jest wydawany na wniosek pracodawcy lub osoby
prowadzącej działalność gospodarczą na własny rachunek przez właściwe
jednostki danego państwa. Zgodnie z art. 5 rozporządzenia 987/2009, dokumenty
wydane przez instytucje ubezpieczeniowe dla celów stosowania przepisów Tytułu II
rozporządzenia 883/2004 są akceptowane przez instytucje pozostałych państw
członkowskich tak długo, jak długo nie zostaną wycofane lub uznane za nieważne
przez państwo członkowskie, w którym zostały wydane. W przypadku wątpliwości
inna instytucja ubezpieczeniowa może zwrócić się do instytucji, która wydała dany
dokument, z wnioskiem o ponowne zbadanie zasadności jego poświadczenia.
Jeżeli zostanie stwierdzone, że został wydany nieprawidłowo, powinien zostać
wycofany.
14
Gdyby więc R.G. uzyskał w Anglii dokument A-1, jego treścią byłby związany
nie tylko Zakład Ubezpieczeń Społecznych, ale także polski Sąd. Nie ulega jednak
wątpliwości, że wnioskodawca nie uzyskał takiego dokumentu.
W ocenie Sądu Najwyższego ZUS nie miał (sugerowanego w skardze
kasacyjnej) obowiązku wydania decyzji korzystnej dla wnioskodawcy w każdym
przypadku złożenia przez niego wniosku wskazującego na właściwość innego
państwa. W sposób modelowy postępowanie w tych sprawach normuje Decyzja
Komisji Administracyjnej ds. Koordynacji Systemów Zabezpieczenia Społecznego
nr A1 z dnia 12 czerwca 2009 r. w sprawie ustanowienia procedury dialogu i
koncyliacji w zakresie ważności dokumentów, określenia ustawodawstwa
właściwego oraz udzielania świadczeń na mocy rozporządzenia Parlamentu
Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 (Dz.U.UE.C.2010.106.1), która w punktach
5-11 stanowi, że instytucja lub władza, która wyraża wątpliwość co do ważności
dokumentu wydanego przez instytucję lub władzę innego państwa członkowskiego
albo która nie zgadza się z (tymczasowym) określeniem ustawodawstwa
właściwego, jest dalej zwana instytucją występującą. Instytucja innego państwa
członkowskiego jest dalej zwana instytucją wezwaną. W przypadku wystąpienia
jednej z sytuacji, o której mowa w pkt 1, instytucja występująca zwraca się do
instytucji wezwanej o niezbędne wyjaśnienia dotyczące jej decyzji oraz, w
stosownych przypadkach, o wycofanie lub orzeczenie nieważności danego
dokumentu lub o dokonanie przeglądu lub unieważnienie jej decyzji. Instytucja
występująca uzasadnia swój wniosek, wskazując na zastosowanie niniejszej
decyzji, oraz dostarcza dowodów potwierdzających, stanowiących podstawę jej
wniosku. Instytucja ta wskazuje osobę do kontaktu na okres pierwszego etapu
procedury dialogu. Instytucja wezwana niezwłocznie potwierdza, poprzez email lub
faks, otrzymanie wniosku, najpóźniej w terminie 10 dni roboczych od dnia jego
otrzymania. Instytucja ta także wskazuje osobę do kontaktu na okres pierwszego
etapu procedury dialogu. W możliwie najkrótszym czasie, najpóźniej w terminie
trzech miesięcy od dnia otrzymania wniosku, instytucja wezwana informuje
instytucję występującą o wyniku przeprowadzonego przez nią dochodzenia.
Instytucja wezwana informuje instytucję występującą o potwierdzeniu pierwotnej
decyzji, jej uchyleniu lub wycofaniu dokumentu albo stwierdzeniu jego nieważności.
15
Instytucja ta zawiadamia także osobę zainteresowaną oraz, w stosownych
przypadkach, jej pracodawcę, o swojej decyzji oraz o procedurach zaskarżenia tej
decyzji, przewidzianych w jej prawie krajowym. Jeżeli instytucja wezwana nie może
zakończyć dochodzenia w terminie trzech miesięcy z uwagi na złożoność sprawy
albo ze względu na fakt, że zweryfikowanie pewnych danych wymaga
zaangażowania innej instytucji, może ona przedłużyć termin najdłużej o okres
trzech miesięcy. Instytucja wezwana informuje instytucję występującą o
przedłużeniu terminu w możliwie najkrótszym czasie, lecz co najmniej tydzień przed
upłynięciem pierwszego terminu, uzasadniając opóźnienie oraz podając
orientacyjny okres, w jakim dochodzenie zostanie zakończone.
Drugi etap procedury dialogu został określony w punktach 13-17 decyzji, z
których wynika, że jeżeli instytucje nie mogą osiągnąć porozumienia w czasie
pierwszego etapu procedury dialogu albo jeżeli instytucja wezwana nie może
zakończyć dochodzenia w terminie 6 miesięcy od otrzymania wniosku, instytucje
zawiadamiają właściwe władze. Każda z instytucji przygotowuje sprawozdanie ze
swoich działań. Właściwe władze zainteresowanych państw członkowskich mogą
zdecydować o rozpoczęciu drugiego etapy procedury dialogu albo o skierowaniu
sprawy bezpośrednio do Komisji Administracyjnej. Jeżeli właściwe władze otworzą
drugi etap procedury dialogu, każda z nich wyznacza główną osobę do kontaktu w
terminie dwóch tygodni od zawiadomienia przez instytucję. Jeżeli podczas
procedury dialogu osiągnięcie porozumienia nie jest możliwe, właściwe władze
mogą skierować sprawę do Komisji Administracyjnej. Każda z właściwych władz
przygotowuje dla Komisji Administracyjnej informację na temat głównych punktów
spornych. Komisja Administracyjna stara się pogodzić rozbieżne opinie w terminie
sześciu miesięcy od dnia, w którym skierowano do niej sprawę. Komisja może
zdecydować o skierowaniu sprawy do Komisji Pojednawczej, która może zostać
powołana na podstawie regulaminu Komisji Administracyjnej.
W tym kontekście należy przywołać wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9
stycznia 2014 r. w sprawie I UK 275/13 (LEX nr 1448398) wskazujący, że
stosownie do art. 13 ust. 3 rozporządzenia nr 883/2004 nie jest możliwe poddanie
stosunku ubezpieczenia społecznego wynikającego z umowy o pracę prawu
wybranemu przez strony. W sprawach dotyczących koordynacji systemów
16
zabezpieczenia społecznego stosunek prawny, na podstawie którego powstaje tytuł
ubezpieczenia społecznego i stosunek ubezpieczenia społecznego, to dwie
niezależne więzi prawne, które mogą podlegać prawu różnych państw
członkowskich, przy czym stosownie do generalnej reguły wspólnotowej
koordynacji ubezpieczeń społecznych, stosunek ubezpieczenia społecznego
podlega prawu miejsca wykonywania pracy (lex loci laboris). Temu prawu -
stosownie do zasady koordynacji, która jest przeciwieństwem harmonizacji
(ujednolicenia) systemów krajowych przez wprowadzenie unijnych pojęć lub
instytucji - przyporządkowane jest zakwalifikowanie pracownika, jako zatrudnionego
w rozumieniu rozporządzenia podstawowego.
Instytucja miejsca zamieszkania osoby ubiegającej się o ustalenie
ubezpieczenia społecznego w innym państwie może powodować wątpliwości, co do
określenia mającego zastosowanie ustawodawstwa, lecz trzeba podkreślić, że
może chodzić jednie o wątpliwości, co do określenia ustawodawstwa mającego
zastosowanie do zainteresowanego, z uwzględnieniem art. 13 rozporządzenia
podstawowego i odpowiednich przepisów art. 14 rozporządzenia wykonawczego,
czyli niepewności, co do tego, czy osoba wnosząca o ustalenie prawa właściwego
jest objęta systemem zabezpieczenia społecznego w więcej niż jednym państwie
członkowskim. Wątpliwości tych instytucja miejsca zamieszkania wnioskodawcy nie
może sama rozstrzygać, lecz musi dostosować się do trybu rozwiązywania sporów,
co do ustalenia ustawodawstwa właściwego wskazanego w szczególności w art. 6,
15 oraz 16 rozporządzenia nr 987/2009, które nakazują zwrócenie się - w
przypadku istnienia wątpliwości bądź rozbieżności - do instytucji innego państwa
członkowskiego. Instytucje niezwłocznie dostarczają lub wymieniają między sobą
wszystkie dane niezbędne dla ustanowienia i określenia praw i obowiązków osób,
do których ma zastosowanie rozporządzenie podstawowe. Przekazywanie tych
danych odbywa się bezpośrednio pomiędzy samymi instytucjami lub za
pośrednictwem instytucji łącznikowych. Decyzji organu ubezpieczeń społecznych,
w której uczyniono zastrzeżenia, co do istnienia stosunku prawnego
wskazywanego, jako tytuł ubezpieczenia społecznego w innym państwie, nie
można zakwalifikować, jako decyzji wydanej na podstawie art. 16 ust. 2
rozporządzenia nr 987/2009. Decyzja, której przedmiot stanowi odmowa uznania
17
sytuacji równoczesnego podlegania ubezpieczeniu społecznemu w dwu państwach
członkowskich nie uwzględnia treści art. 13 rozporządzenia nr 883/2004 oraz
art. 14 rozporządzenia nr 987/2009 i nie odpowiada dyspozycji przedmiotowych
unormowań. Istnienie tytułu ubezpieczenia społecznego za granicą wyklucza
dokonywanie ustaleń przeciwko dowodowi ubezpieczenia społecznego w innym
państwie (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 2010 r., II UZP 2/10,
OSNP 2010 nr 17-18, poz. 216 i wyroki z dnia 6 września 2011 r., I UK 84/11,
niepubl. i z dnia 23 listopada 2012 r., II UK 103/12, niepubl.). W razie pojawienia się
wątpliwości, co do ważności dokumentu lub dokładności przedstawienia
okoliczności, na których opierają się informacje zawarte w tym dokumencie,
instytucja państwa członkowskiego, która otrzymuje dokument, ma - stosownie do
art. 5 rozporządzenia wykonawczego - zwrócić się do instytucji, która ten dokument
wydała o niezbędne wyjaśnienia lub o wycofanie tego dokumentu. Instytucja
wydająca dokument ponownie rozpatruje podstawy jego wystawienia i w
stosownych przypadkach wycofuje go. W razie pojawienia się wątpliwości w
odniesieniu do informacji przedstawionych przez zainteresowanych, do ważności
dokumentu lub dowodów potwierdzających lub do dokładności przedstawienia
okoliczności, na których opierają się zawarte w nim informacje, instytucja miejsca
pobytu lub zamieszkania przystępuje, w zakresie, w jakim jest to możliwe, na
wniosek instytucji właściwej, do niezbędnej weryfikacji tych informacji lub
dokumentów (art. 5 ust. 2-3 rozporządzenia wykonawczego).
Aprobując powyższe konstatacje, Sąd Najwyższy rozpoznający obecną
skargę kasacyjną, mając na uwadze pkt 12 preambuły do rozporządzenia nr
883/2004 oraz dążąc do tego, aby „w świetle zasady proporcjonalności zadbać o to,
by zasada uwzględniania okoliczności lub wydarzeń nie prowadziła do obiektywnie
nieuzasadnionych rezultatów ani do kumulacji świadczeń tego samego rodzaju za
ten sam okres” uznał, że w przypadku uzasadnionych podejrzeń dotyczących
zgodności z prawdą przedłożonych umów o pracę, Zakład Ubezpieczeń
Społecznych jest uprawniony do żądania niezwłocznego nadesłania przez
wnioskodawcę dokumentów dotyczących rzeczywistego pobytu i pracy w innym
kraju. Osoba, która rzeczywiście taką pracę wykonuje nie będzie miała żadnych
problemów z nadesłaniem na przykład kopii umowy najmu mieszkania za granicą,
18
albo biletów autokarowych lub lotniczych, choćby z ostatniego miesiąca. Wówczas
polski organ ubezpieczeniowy powinien w ciągu kilku dni wydać pozytywną dla
wnioskodawcy decyzję tymczasową w kwestii właściwego ustawodawstwa.
W przypadku jednak niedających się usunąć wątpliwości, dotyczących
również uzasadnionych wcześniejszymi informacjami dotyczącymi pracodawcy,
konieczne jest zwrócenie się do instytucji ubezpieczeniowej innego państwa w
przedstawionym wyżej trybie i wydanie decyzji tymczasowej.
Zwrócić jednak należy uwagę, że niniejszej sprawie nie została wydana
decyzja tymczasowa, określająca właściwe ustawodawstwo. Zarzuty skargi
kasacyjnej dotyczące tej kwestii są zatem oderwane od ustalonego stanu
faktycznego.
W ocenie Sądu Najwyższego w niniejszej sprawie nie zachodziła, zarzucana
w skardze kasacyjnej, konieczność zajęcia dodatkowego stanowiska przez
instytucję ubezpieczeń społecznych państwa będącego miejscem sugerowanej w
skardze kasacyjnej pracy ubezpieczonego, ponieważ z ustaleń zaskarżonego
wyroku wynika, że „nie było wątpliwości między instytucjami polską i brytyjską co do
podlegania ubezpieczonego ustawodawstwu jednego z państw, ponieważ instytucja
brytyjska wprost oświadczyła, że ubezpieczony nie podlegał ustawodawstwu
brytyjskiemu, zaś polska twierdziła, że podlegał i nieprzerwanie podlega
ustawodawstwu polskiemu”. W tej sytuacji polski organ ubezpieczeniowy nie mógł
wydać, postulowanej w skardze kasacyjnej, decyzji o właściwym dla
ubezpieczonego ustawodawstwie brytyjskim.
Mając powyższe okoliczności na względzie Sąd Najwyższy art. 39814
k.p.c.
orzekł jak w sentencji.
kc
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Staryk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dawid Miąsik
SSN Maciej Pacuda
Protokolant Anna Pęśko
w sprawie z odwołania R. G.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
o ustalenie obowiązku ubezpieczenia,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 21 stycznia 2016 r.,
skargi kasacyjnej odwołującego się
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 listopada 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną
UZASADNIENIE
W piśmie z dnia 30 marca 2012 r. R. G. poinformował Zakład Ubezpieczeń
Społecznych (dalej również jako: ZUS) o podjęciu zatrudnienia na terenie Wielkiej
Brytanii z dniem 1 kwietnia 2011 r., przy jednoczesnym prowadzeniu działalności
gospodarczej na terytorium Polski. Do pisma dołączył kserokopię umowy o pracę z
dnia 1 kwietnia 2011 r., kserokopię informacji z maja 2011 r. o otrzymaniu
2
europejskiej karty ubezpieczenia zdrowotnego, kserokopię umowy o pracę z dnia 1
grudnia 2011 r. wraz z tłumaczeniem, kserokopię druku P45 dotyczącego
zgłoszenia przez pracodawcę „T. LTD” w brytyjskim urzędzie podatkowym
zatrudnienia ubezpieczonego przez 8 miesięcy, potwierdzenia wypłaty
wynagrodzenia przez T. LTD w okresie od kwietnia do listopada 2011 r.
Oświadczenie to ZUS potraktował jako wniosek o ustalenie właściwego
ustawodawstwa do podlegania ubezpieczeniom społecznym i wszczął
postępowanie wyjaśniające, w trakcie którego pismem z dnia 31 maja 2012 r.
wezwał R. G. do dostarczenia dowodu obecnego zamieszkania w Wielkiej Brytanii
(np. umowy najmu oraz rachunku za media opatrzonego nazwiskiem), brytyjskiego
numeru ubezpieczenia (NIN), określenia okresów zatrudnienia (czas świadczonej
pracy na terenie UK), dowodów podróży pomiędzy UK a Polską, dowodów pracy w
UK - umowy o pracę, opis obowiązków, miejsce wykonywania pracy, kopii pasków
wypłat, informacji na temat prowadzonej w Polsce działalności gospodarczej),
celem potwierdzenia, że ubezpieczony faktycznie przebywa i wykonuje pracę na
terenie Wielkiej Brytanii; nie otrzymał jednak dowodów potwierdzających pobyt
wnioskodawcy w Anglii.
Decyzją z dnia z 12 lutego 2013 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
stwierdził, że R. G. od dnia 1 kwietnia 2011 r. podlega ustawodawstwu polskiemu w
zakresie ubezpieczeń społecznych. Jako podstawę prawną decyzji organ rentowy
wskazał przepisy art. 83 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2013 r., poz. 1442 ze zm.; dalej również jako:
„ustawa systemowa”) w związku z art. 13 ust. 3 rozporządzenia Parlamentu
Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie
koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.Urz. UE L 166 z dnia 7
czerwca 2004 r.; dalej rozporządzenie nr 883/2004 lub rozporządzenie
podstawowe) i art. 2 pkt b rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE)
nr 465/2012 z dnia 22 maja 2012 r. zmieniającego rozporządzenie (WE) nr
883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego oraz
rozporządzenie (WE) nr 987/2009 dotyczące wykonywania rozporządzenia (WE) nr
883/2004. W uzasadnieniu decyzji wskazano, że R. G. przedłożył w ZUS umowy o
pracę, z których wynika, że od 1 kwietnia 2011 r. był zatrudniony u pracodawców
3
brytyjskich, ale dokumenty te uznano za niewystarczające do wykazania, że
faktycznie od dnia 1 kwietnia 2011 r. przebywał na terenie Wielkiej Brytanii i
wykonywał tam pracę. Z informacji udzielonych przez brytyjskie instytucje wynika
bowiem, że przedsiębiorstwa w których był zatrudniony nie prowadzą fizycznie
działalności biznesowej na terenie Wielkiej Brytanii, a ich siedziby zostały
zidentyfikowane jako wirtualne biura z dostępem przez strony internetowe. Organ
rentowy uznał, że umowy zawarte przez R. G. z brytyjskimi pracodawcami zostały
zawarte dla pozoru w celu uchylenia się przez ubezpieczonego od obowiązku
podlegania ubezpieczeniom społecznym w Polsce, a w konsekwencji brak jest
podstaw do ustalenia brytyjskiego ustawodawstwa w zakresie ubezpieczeń
społecznych w stosunku do R. G.
Po rozpoznaniu odwołania R. G. Sąd Okręgowy w S. wyrokiem z dnia 6
listopada 2013 r. zmienił zaskarżoną decyzję organu rentowego w ten sposób, że
stwierdził, iż w okresie od 1 kwietnia 2011 r. R. G. w zakresie ubezpieczeń
społecznych nie podlega ustawodawstwu polskiemu.
Sąd ustalił, że od dnia 28 października 2003 r. R. G. prowadzi na terenie
Polski pozarolniczą działalność gospodarczą pod nazwą „R. G. Firma Handlowo -
Usługowo - Transportowa”, której przedmiotem jest sprzedaż hurtowa odpadów i
złomu. Od 1 kwietnia 2011 r. do dnia 30 listopada 2011 r. R. G. był jednocześnie
zatrudniony na podstawie umowy o pracę u brytyjskiego pracodawcy T. LTD […]. W
łączącej strony umowie o pracę adres R. G. określono jako: […]. Przedmiotem
umowy było wykonywanie przez ubezpieczonego pracy na stanowisku
koordynatora logistycznego. Czas pracy określono jako minimum 16 godzin
tygodniowo. Brytyjski pracodawca zgłosił w brytyjskich urzędach skarbowym i
celnym oraz w biurze składek na ubezpieczenie społeczne i zatrudnienia […] fakt
zatrudniania R. G. przez okres ośmiu miesięcy. Przez cały ten okres zatrudnienia
wypłacał R. G. co miesiąc wynagrodzenie za pracę. Ubezpieczony został również
zarejestrowany dla potrzeb ubezpieczeń zdrowotnych w Wielkiej Brytanii i w maju
2011 r. otrzymał europejską kartę ubezpieczenia zdrowotnego (European Health
Insurance Card - EHIC), a brytyjska instytucja nadała mu numer ubezpieczenia
UK […].
4
Od 1 grudnia 2011 r. R. G. podjął zatrudnienie na podstawie umowy o pracę
u innego brytyjskiego pracodawcy – M. Ltd […]. W umowie jako adres R. G.
wskazano: […]. Przedmiotem umowy było wykonywanie przez ubezpieczonego
pracy na stanowisku pracownika ds. reklamy w londyńskim City. Czas pracy
określono od 1 do 160 godzin miesięcznie. Pracodawca zgłosił fakt zatrudnienia
ubezpieczonego w […] oraz do brytyjskiego ubezpieczenia (NIN), a brytyjska
instytucja nadała mu numer ubezpieczenia SP […].
W dniu 9 listopada 2011 r. R. G. złożył w organie rentowym deklarację ZUS
ZWUA dotyczącą wyrejestrowania z ubezpieczeń społecznych z tytułu prowadzenia
działalności gospodarczej z dniem 1 kwietnia 2011 r., wskazując jako przyczynę
ustanie tytułu ubezpieczenia (kod 100), a w dniu 9 marca 2012 r. złożył kolejną
deklarację ZUS ZWUA dotyczącą wyrejestrowania z ubezpieczeń społecznych z
dniem 1 kwietnia 2011 r., wskazując jako przyczynę inne przyczyny
wyrejestrowania (kod 600).
W ewidencji działalności gospodarczej nie odnotowano wpisu wskazującego
na zaprzestanie wykonywania działalności gospodarczej przez R. G.. Organ
rentowy przed wydaniem zaskarżonej w sprawie decyzji nie zwrócił się do
właściwej instytucji w Wielkiej Brytanii o udzielenie stosownych wyjaśnień,
informacji, dokumentów lub innych dowodów niezbędnych dla ustalenia sytuacji
ubezpieczonego, co stanowi naruszenie norm unijnych dotyczących koordynacji
ubezpieczeń społecznych.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 20 listopada 2014 r. zmienił zaskarżony
przez ZUS wyrok Sądu Okręgowego i oddalił odwołanie.
Sąd drugiej instancji nie podzielił ustaleń Sądu Okręgowego, że R. G. od
dnia 1 kwietnia 2011 r. wykonuje pracę najemną na terytorium Wielkiej Brytanii,
gdyż przedłożone przez wnioskodawcę dokumenty dotyczące podjęcia i
wykonywania pracy na terenie Wielkiej Brytanii pozostają w sprzeczności z
pozostałymi dowodami. W ocenie Sądu Apelacyjnego R. G. - mimo ciążącej na nim
powinności dowodzenia - nie wykazał, aby faktycznie świadczył pracę na rzecz
brytyjskich pracodawców, z którymi zawarł formalne umowy.
Sąd Apelacyjny wskazał, że zgodnie z art. 13 ust. 3 rozporządzenia nr
883/2004 osoba, która normalnie wykonuje pracę najemną i pracę na własny
5
rachunek w różnych Państwach Członkowskich podlega ustawodawstwu Państwa
Członkowskiego, w którym wykonuje swą pracę najemną lub, jeżeli wykonuje taką
pracę w dwóch lub w kilku Państwach Członkowskich, ustawodawstwu
określonemu zgodnie z przepisami ust. 1. Natomiast przepisy rozporządzenia
Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z 16.09.2009 r. dotyczącego
wykonywania rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004
w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (dalej również jako:
rozporządzenie nr 987/2009) określają procedurę dotyczącą stosowania przepisów
rozporządzenia nr 883/2004. Zgodnie z art. 16 ust. 1 rozporządzenia nr 987/2009
osoba, która wykonuje pracę w dwóch lub więcej państwach członkowskich,
informuje o tym instytucję wyznaczoną przez właściwą władzę państwa
członkowskiego, w którym ma miejsce zamieszkania. Jak z kolei stanowi art. 16
ust. 2 rozporządzenia, wyznaczona instytucja państwa członkowskiego miejsca
zamieszkania niezwłocznie ustala ustawodawstwo mające zastosowanie do
ubezpieczonego, uwzględniając art. 13 rozporządzenia podstawowego oraz art. 14
rozporządzenia wykonawczego.
W ocenie Sądu drugiej instancji z powyższego wynika, że kluczową
przesłanką dla zastosowania unijnego przepisu prawa materialnego art. 13 ust. 3
rozporządzenia nr 883/2004 jest fakt normalnego wykonywania pracy najemnej,
przy jednoczesnym normalnym wykonywaniu pracy na własny rachunek, w różnych
państwach członkowskich, co uzasadnia zastosowanie art. 16 ust. 1
rozporządzenia nr 987/2009.
W niniejszej sprawie ubezpieczony, dotychczas objęty polskim systemem
ubezpieczeń społecznych w związku z prowadzeniem pozarolniczej działalności
gospodarczej, z momentem, gdy złożył oświadczenie o wyrejestrowaniu się z
polskiego ubezpieczenia ze wskazaniem, że podlega ubezpieczeniu brytyjskiemu z
tytułu świadczenia umowy o pracę, wprowadził do dotychczasowego stosunku
prawnego łączącego go z ZUS element tzw. międzypaństwowy (transgraniczny).
Ubezpieczony, który zamieszkuje w Polsce i dotychczas podlegał ubezpieczeniom
społecznym w Polsce z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej
miał obowiązek wykazać, że faktycznie, na warunkach określonych w umowie
wykonywał pracę najemną na rzecz pracodawcy brytyjskiego. W oparciu o
6
zgromadzone dowody organ rentowy w postępowaniu administracyjnym stwierdził,
że praca faktycznie nie była wykonywana; w rezultacie stwierdził, że ubezpieczony
nieprzerwanie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom w Polsce z tytułu
pozarolniczej działalności gospodarczej na podstawie prawa polskiego - art. 6 ust. 1
pkt 5, art. 12 i art. 13 ust. 4 ustawy systemowej. W takiej sytuacji prawnej w
procesie wynikłym na skutek odwołania od tej decyzji, zgodnie z art. 232 k.p.c. w
zw. z art. 227 k.p.c. to na ubezpieczonym spoczywał ciężar dowodu okoliczności
uzasadniającej jego żądanie wyłączenia z ubezpieczenia społecznego w Polsce;
czyli jeżeli ubezpieczony jako podstawę prawną wskazywał art. 13 ust. 3
rozporządzenia nr 883/2004, jako uzasadniający jego żądanie, to powinien
wykazać istnienie przesłanek materialnoprawnych tego przepisu i udowodnić fakt
rzeczywistego świadczenia pracy w Anglii na warunkach zapisanych w umowie z
brytyjskim pracodawcą. Bowiem tylko wykazanie tej przesłanki, jako elementu
transgranicznego, pozwoliłoby ubezpieczonemu na powoływanie się na przepis
unijnego prawa materialnego. Wyłączenia art. 232 k.p.c. nie można wyprowadzić z
art. 16 rozporządzenia nr 987/2009, ponieważ prawo unijne jako podstawa
materialnoprawna, a w konsekwencji i rozporządzenie wykonawcze, jakim jest
rozporządzenie nr 987/2009 mogłyby stanowić podstawę rozstrzygnięcia tylko przy
przyjęciu, że ubezpieczony udowodnił fakt rzeczywistego wykonywania pracy na
rzecz pracodawcy brytyjskiego, jako przesłankę materiolnoprawną z art. 13 ust. 3
rozporządzenia nr 883/2004. W przeciwnym wypadku żądanie ubezpieczonego nie
może być rozpoznawane na gruncie przepisów materialnego prawa Unii
Europejskiej, bo brak elementu transgranicznego. Adresatem art. 16
rozporządzenia nr 987/2009 są instytucje ubezpieczeniowe, nie sąd powszechny,
który w zakresie procedury kieruje się jedynie przepisami Kodeksu postępowania
cywilnego.
Sąd Apelacyjny uznał, że jakkolwiek fakt normalnej pracy na własny
rachunek na terenie Polski był bezsporny, to ubezpieczony nie udowodnił, że
wykonywał jakąkolwiek pracę na rzecz pracodawcy brytyjskiego. Co prawda
ubezpieczony przedstawił informację, że rozpoczął wykonywanie pracy najemnej
na terenie Wielkiej Brytanii i załączył umowę o pracę zawartą z brytyjską firmą T.
LTD, a następnie z M. Ltd, jak też inne dokumenty - payslipy, rozliczenie roczne
7
P60, druk P45 wraz z potwierdzeniem przyjęcia przez brytyjski urząd, niemniej
dowody te nie pozwalały na miarodajne uznanie faktu rzeczywistego wykonywania
pracy na rzecz pracodawcy brytyjskiego. Ubezpieczony przedstawił tylko te
dokumenty, których autorami były strony zawierające umowę o pracę. Tymczasem
brytyjski pracodawca ubezpieczonego figurował w brytyjskich realiach
gospodarczych jako podmiot fikcyjny, dysponujący jedynie adresem i nie
prowadzący żadnej działalności gospodarczej, a zatem trudno było uznać by
zatrudniał jakichkolwiek pracowników do normalnego wykonywania pracy. W
ocenie Sądu Apelacyjnego ubezpieczony, w istocie w sposób niebudzący
wątpliwości udowodnił, że zawarł na terytorium Wielkiej Brytanii umowę o pracę, co
nie jest jednak równoznaczne z udowodnieniem faktu rzeczywistego wykonywania
normalnej pracy najemnej. Ubezpieczony, aby podlegać prawodawstwu unijnemu
miał obowiązek wykazać tzw. element transgraniczny, co sprowadzało się do
udowodnienia, że zamieszkiwał na terytorium W. Brytanii w celu świadczenia pracy
na warunkach zapisanych w umowie i rzeczywiście, fizycznie realizował
wyznaczony mu przez pracodawcę zakres obowiązków pracowniczych.
Tymczasem na tę okoliczność nie przedstawił żadnych dowodów, poprzestając na
zapewnieniu o tym fakcie, co w świetle pozostałych okoliczności sprawy było
niewiarygodne. Twierdzenie ubezpieczonego pozostawało w sprzeczności z
wyjaśnieniami brytyjskiej instytucji ubezpieczeniowej, która poinformowała, że firma
zatrudniająca ubezpieczonego (M. Ltd, pismo z dnia 12.06.2013 r.) nie prowadziła
działalności gospodarczej na terenie Wielkiej Brytami, ponieważ nie było na to
dowodów (brak ujawnionej aktywności gospodarczej, brak dokumentów
świadczących o takiej aktywności, brak informacji o rachunkach bankowych). Co
więcej, ubezpieczony w toku postępowania administracyjnego, jak i procesu
ewidentnie unikał wykonania tego obowiązku dowodowego bezpodstawnie
twierdząc, że ciężar dowodu tej okoliczności spoczywał na organie rentowym. W
sprawie to organ rentowy przejął inicjatywę dowodową na okoliczność faktycznego
realizowania przez ubezpieczonego obowiązku pracowniczego na terenie Wielkiej
Brytanii i zwrócił się do brytyjskiej instytucji ubezpieczeniowej, czy skarżący jest
objęty angielskim systemem ubezpieczeń i czy rzeczywiście wykonuje pracę i nie
uzyskał takiego potwierdzenia.
8
Ubezpieczony wyrejestrowując się z polskiego systemu ubezpieczeń
społecznych nie załączył dokumentu A-1 wydawanego zgodnie z art. 19
rozporządzenia nr 987/2009. Dokument ten jest wydawany przez instytucję
ubezpieczeniową państwa, w którym praca miała być świadczona, po
przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego. Przedstawienie w niniejszej
sprawie wskazanego dokumentu, w myśl przywołanego przepisu unijnego
wykonawczego, w istocie przesądziłoby kwestię istnienia elementu
transgranicznego i tym samym uzasadniałoby stosowanie materialnego prawa
unijnego. Natomiast brak tego dokumentu spowodował, że do czasu wiarygodnego
wykazania przez ubezpieczonego istnienia przesłanki faktycznego wykonywania
normalnej pracy na rzecz pracodawcy brytyjskiego, do sytuacji ubezpieczonego
mogły mieć zastosowanie wyłącznie przepisy prawa krajowego.
Sąd Apelacyjny wskazał, że w przedmiotowej sprawie brytyjska instytucja
ubezpieczeniowa przeprowadziła postępowanie wyjaśniające i ponad wszelką
wątpliwość stwierdziła, że ubezpieczony nie podlega ubezpieczeniom społecznym
w Wielkiej Brytanii.
Przedstawione rozważania doprowadziły Sąd Apelacyjny do wniosku, że w
sprawie nie zaistniały podstawy faktyczne do zastosowania prawa materialnego
art. 13 ust. 3 rozporządzenia nr 883/2004 oraz do tymczasowego ustalenia dla
ubezpieczonego właściwego ustawodawstwa w trybie art. 16 ust. 1 rozporządzenia
nr 987/2009. Fakt, że ubezpieczony zawarł umowę o pracę z pracodawcą
brytyjskim i rozliczał formalną umowę nie przesądzał, że do ubezpieczonego miały
zastosowanie przepisy prawa unijnego zważywszy, że organ rentowy nie miał
wątpliwości co do określenia właściwego ustawodawstwa, lecz wątpliwości co do
tego, czy ubezpieczony w ogóle podlega prawodawstwu unijnemu, a to wobec faktu
wątpliwego świadczenia pracy na terenie Wielkiej Brytanii. Zasadnie więc żądał od
ubezpieczonego dokumentów potwierdzających fakt normalnego wykonywania
pracy za granicą, pozwalających na pewne stwierdzenie, że mieszkał za granicą, a
praca wiązała się z realizacją weryfikowalnego zakresu obowiązków, czego
ubezpieczony ostatecznie nie uczynił. Skrupulatność organu rentowego była w tej
kwestii szczególnie uzasadniona, zważywszy że praktyka uciekania w tańsze
ubezpieczenia społeczne do innych państwach członkowskich staje się
9
powszechna W takim stanie faktycznym i prawnym organ rentowy nie miał
obowiązku informowania brytyjskiej instytucji ubezpieczeniowej o tymczasowym
ustaleniu ustawodawstwa dla ubezpieczonego zważywszy, że Wielka Brytania nie
była państwem realnego świadczenia pracy najemnej. W takich okolicznościach
tym bardziej nie było konieczności zawierania porozumienia w trybie art. 16 ust. 4
rozporządzenia nr 987/2009. Stan prawny, o którym mowa w art. 16 ust. 4
rozporządzenia, w którym można mówić o braku pewności co do określenia
właściwego ustawodawstwa, kiedy to na wniosek jednej lub więcej instytucji
wyznaczonych przez właściwe władze zainteresowanych państw członkowskich lub
na wniosek samych właściwych władz, ustawodawstwo jest określane na mocy
wspólnego porozumienia (...), może zaistnieć tylko przy spełnieniu przez
ubezpieczonego przesłanek prawnych w nim opisanych. To znaczy, że wątpliwości
prawne będą wynikiem okoliczności związanych z wykonywaniem pracy, chociażby
z uwagi na charakter tej pracy. Nie podlega jednak hipotezie tego przepisu
sytuacja, gdy praca najemna w innym państwie członkowskim w ogóle nie była
wykonywana, tak jak to miało miejsce w sprawie, bowiem brakuje elementu
transgranicznego. W ocenie Sądu Apelacyjnego, na etapie postępowania
administracyjnego procedura określona w art. 16 ust. 4 rozporządzenia powinna
być wdrożona, gdyby organ rentowy powziął wątpliwości, co do obowiązywania
określonego ustawodawstwa, przy bezspornym fakcie wykonywania pracy na
terenie innego państwa członkowskiego.
Natomiast w ogóle nie stosuje się przepisów unijnego rozporządzenia w
sytuacji, gdy ubezpieczony nie udowodnił faktu rzeczywistego świadczenia pracy
na terenie innego państwa członkowskiego, zważywszy że wtedy nie istnieje
element transgraniczny.
Przy czym w sprawie istotne jest również, że nie ma wątpliwości między
instytucjami polską i brytyjską co do podlegania ubezpieczonego ustawodawstwu
jednego z państw, ponieważ instytucja brytyjska wprost oświadczyła, że
ubezpieczony nie podlegał ustawodawstwu brytyjskiemu, zaś polska twierdziła, że
podlegał i nieprzerwanie podlega ustawodawstwu polskiemu. W takim stanie
faktycznym nie było płaszczyzny, na której instytucje obydwu państw mogły
prowadzić wspólne postępowanie w celu wzajemnego wyjaśnienia wątpliwości.
10
Spór prowadził jedynie ubezpieczony z ZUS, ponieważ pozostaje w błędnym
przekonaniu, że mimo nie udowodnienia faktycznego wykonywania normalnej pracy
najemnej na terenie Wielkiej Brytanii jest uprawniony do rozliczania niższych danin
publicznoprawnych z racji podlegania ustawodawstwu ubezpieczeniowemu
brytyjskiemu - już tylko dlatego, że zawarł pozorną umowę o pracę, bez zamiaru
świadczenia pracy, z fikcyjnym pracodawcą brytyjskim, który faktycznie nie
funkcjonuje w tamtejszym obrocie gospodarczym - a zatem nie ma obowiązku
opłacania składek w polskim systemie ubezpieczeń społecznych. Organ rentowy
prawidłowo więc (w oparciu o przepisy art. 6 ust. 1 pkt 5, art. 12 i art. 13 ust. 4
ustawy systemowej) stwierdził w zaskarżonej decyzji, że ubezpieczony podlega
polskiemu ustawodawstwu w zakresie ubezpieczeń społecznych.
W skardze kasacyjnej odwołujący się zarzucił naruszenie:
a) art. 16 ust. 1 i 2 rozporządzenia nr 987/2009 przez jego błędną wykładnię,
polegającą na nieuzasadnionym przyjęciu, że pomimo złożenia przez
zainteresowanego oświadczenia w trybie art. 16 ust. 1 właściwa instytucja państwa
członkowskiego miejsca zamieszkania zainteresowanego nie ma obowiązku
ustalenia ustawodawstwa właściwego zgodnie z treścią oświadczenia z uwagi na
nieudowodnienie okoliczności objętych oświadczeniem, oraz że instytucja ta jest
uprawniona do badania okoliczności objętych oświadczeniem, w tym do badania
faktu wykonywania pracy przez zainteresowanego, w efekcie niezastosowanie
przepisu,
b) art. 16 ust. 4 rozporządzenia nr 987/2009 w zw. z art. 16 ust. 1 i 2
rozporządzenia poprzez jego błędną wykładnię i w efekcie niezastosowanie
przepisu,
c) art. 1 pkt a), art. 13 ust. 3 rozporządzenia nr 883/2004, poprzez ich
niezastosowanie.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie co
do istoty sprawy przez uwzględnienie odwołania w całości oraz zasądzenie kosztów
postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje na rzecz
ubezpieczonego od organu rentowego według norm prawem przepisanych;
ewentualnie - o uchylenie zaskarżonego orzeczenia w całości oraz uchylenie
11
orzeczenia Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi pierwszej instancji.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną organ rentowy wniósł o oddalenie skargi
kasacyjnej w całości oraz o zasądzenie od odwołującego się na rzecz organu
rentowego kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
Sąd najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest nieuzasadniona, gdyż jej zarzuty nie są skorelowane z
niekwestionowanymi ustaleniami Sądu Apelacyjnego, które wiążą Sąd Najwyższy
stosownie do art. 39813
§ 2 k.p.c. – zwłaszcza, że skarga kasacyjna nie zawiera
zarzutów procesowych.
W szczególności Sąd Apelacyjny ustalił, że w przedmiotowej sprawie
brytyjska instytucja ubezpieczeniowa przeprowadziła postępowanie wyjaśniające i
ponad wszelką wątpliwość stwierdziła, że ubezpieczony nie podlega
ubezpieczeniom społecznym w Wielkiej Brytanii oraz że „nie ma wątpliwości między
instytucjami polską i brytyjską co do podlegania ubezpieczonego ustawodawstwu
jednego z państw, ponieważ instytucja brytyjska wprost oświadczyła, że
ubezpieczony nie podlegał ustawodawstwu brytyjskiemu, zaś polska twierdziła, że
podlegał i nieprzerwanie podlega ustawodawstwu polskiemu”. Ubezpieczony
„zawarł pozorną umowę o pracę, bez zamiaru świadczenia pracy, z fikcyjnym
pracodawcą brytyjskim, który faktycznie nie funkcjonuje w tamtejszym obrocie
gospodarczym”.
W tej sytuacji mając na względzie art. 6 ust. 1 pkt 5, art. 12 i art. 13 ust. 4
ustawy systemowej Sąd Apelacyjny stwierdził, że ubezpieczony podlega polskiemu
ustawodawstwu w zakresie ubezpieczeń społecznych.
Również w skardze kasacyjnej nie wskazano żadnych faktów dotyczących
rzeczywistego pobytu wnioskodawcy na terenie Wielkiej Brytanii, a pełnomocnik
skarżącego na rozprawie kasacyjnej nie był w stanie podać nawet wymiaru godzin
rzeczywiście przepracowanych przez wnioskodawcę w londyńskim City na
podstawie umowy o pracy.
12
Dokonując wykładni wskazanych w skardze kasacyjnej artykułów 1 i 13 ust.
3 rozporządzenia nr 883/2004 celowe jest wskazanie, że stosownie do punktu 15
preambuły tego rozporządzenia „niezbędne jest poddanie osób
przemieszczających się we Wspólnocie systemem zabezpieczenia społecznego
tylko jednego Państwa Członkowskiego w celu uniknięcia zbiegu mających tu
zastosowanie przepisów ustawodawstw krajowych oraz komplikacji, które mogłyby
z tego wynikać”. Punkt 18a tej preambuły stanowi, że „nie powinno to jednak
oznaczać, że samo przyznanie świadczenia, zgodnie z niniejszym
rozporządzeniem, obejmującego płatność składek ubezpieczeniowych lub objęcie
ubezpieczeniem beneficjenta powoduje, że ustawodawstwo państwa
członkowskiego, którego instytucja przyznała to świadczenie, staje się
ustawodawstwem mającym zastosowanie do tej osoby”, a punkt 12 preambuły
wskazuje, z „w świetle zasady proporcjonalności należy zadbać o to, by zasada
uwzględniania okoliczności lub wydarzeń nie prowadziła do obiektywnie
nieuzasadnionych rezultatów ani do kumulacji świadczeń tego samego rodzaju za
ten sam okres”.
W tym kontekście należy podnieść, że przepisy wymienionych w skardze
kasacyjnej rozporządzeń unijnych nie unormowały wprost postępowania w sytuacji,
gdy zawarcie umowy o pracę miało charakter pozorny.
Również dokonując wykładni art. 16 ust. 1, 2 i 4 oraz niewymienionych w
skardze kasacyjnej a relewantnych art. 14 ust. 1 oraz 19 rozporządzenia nr
987/2009 celowe jest przywołanie punktu 8 preambuły tego rozporządzenia;
„Państwa członkowskie, ich właściwe władze oraz instytucje zabezpieczenia
społecznego powinny mieć możliwość uzgadniania między sobą uproszczonych
procedur i ustaleń administracyjnych, które uznają za bardziej skuteczne i lepiej
dostosowane do uwarunkowań ich własnych systemów zabezpieczenia
społecznego. Takie rozwiązania nie powinny jednak wpływać na prawa osób
objętych rozporządzeniem (WE) nr 883/2004” oraz punktu 9 tej preambuły
„Ponieważ dziedzina zabezpieczenia społecznego jest z natury skomplikowana,
wszystkie instytucje państw członkowskich powinny podjąć szczególne starania na
rzecz udzielania pomocy ubezpieczonym, aby nie narazić na szkodę tych osób,
które nie złożyły swojego wniosku lub nie przekazały niektórych informacji instytucji
13
odpowiedzialnej za rozpatrzenia tego wniosku zgodnie z zasadami i procedurami
określonymi w rozporządzeniu (WE) nr 883/2004 oraz w niniejszym
rozporządzeniu”.
Wprawdzie ust. 5b („Praca o charakterze marginalnym nie będzie brana pod
uwagę do celów określenia mającego zastosowanie ustawodawstwa na mocy
art. 13 rozporządzenia podstawowego. Art. 16 rozporządzenia wykonawczego
stosuje się we wszystkich przypadkach objętych niniejszym artykułem”) został
dodany do art. 14 przez art. 2 pkt 2 lit. b) rozporządzenia nr 465/2012 z dnia 22
maja 2012 r. (Dz.U.UE.L.2012.149.4) zmieniającego rozporządzenie z dniem 28
czerwca 2012 r., jednak również co do stanów faktycznych powstałych przed tą
datą byłoby nieracjonalne i sprzeczne z postanowieniami preambuły twierdzenie, że
np. praca wykonywana w rozmiarze jednej godziny (jak w jednej z umów
podpisanych przez wnioskodawcę) wyłącza ubezpieczenie z tytułu prowadzonej
działalności przykładowo przez 200 godzin miesięcznie w innym państwie Unii
Europejskiej.
R. G. nie uzyskał również dokumentu, który potwierdzałby, że wobec danej
osoby zastosowanie mają przepisy z zakresu ubezpieczeń społecznych innego
państwa, niż państwo wykonywania działalności gospodarczej. Dokumentem tym
był formularz E101, który wraz z wejściem w życie rozporządzenia 883/2004 został
zastąpiony przez formularz A-1. Dokument ten, na podstawie art. 19 ust. 2
rozporządzenia 987/2009, jest wydawany na wniosek pracodawcy lub osoby
prowadzącej działalność gospodarczą na własny rachunek przez właściwe
jednostki danego państwa. Zgodnie z art. 5 rozporządzenia 987/2009, dokumenty
wydane przez instytucje ubezpieczeniowe dla celów stosowania przepisów Tytułu II
rozporządzenia 883/2004 są akceptowane przez instytucje pozostałych państw
członkowskich tak długo, jak długo nie zostaną wycofane lub uznane za nieważne
przez państwo członkowskie, w którym zostały wydane. W przypadku wątpliwości
inna instytucja ubezpieczeniowa może zwrócić się do instytucji, która wydała dany
dokument, z wnioskiem o ponowne zbadanie zasadności jego poświadczenia.
Jeżeli zostanie stwierdzone, że został wydany nieprawidłowo, powinien zostać
wycofany.
14
Gdyby więc R.G. uzyskał w Anglii dokument A-1, jego treścią byłby związany
nie tylko Zakład Ubezpieczeń Społecznych, ale także polski Sąd. Nie ulega jednak
wątpliwości, że wnioskodawca nie uzyskał takiego dokumentu.
W ocenie Sądu Najwyższego ZUS nie miał (sugerowanego w skardze
kasacyjnej) obowiązku wydania decyzji korzystnej dla wnioskodawcy w każdym
przypadku złożenia przez niego wniosku wskazującego na właściwość innego
państwa. W sposób modelowy postępowanie w tych sprawach normuje Decyzja
Komisji Administracyjnej ds. Koordynacji Systemów Zabezpieczenia Społecznego
nr A1 z dnia 12 czerwca 2009 r. w sprawie ustanowienia procedury dialogu i
koncyliacji w zakresie ważności dokumentów, określenia ustawodawstwa
właściwego oraz udzielania świadczeń na mocy rozporządzenia Parlamentu
Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 (Dz.U.UE.C.2010.106.1), która w punktach
5-11 stanowi, że instytucja lub władza, która wyraża wątpliwość co do ważności
dokumentu wydanego przez instytucję lub władzę innego państwa członkowskiego
albo która nie zgadza się z (tymczasowym) określeniem ustawodawstwa
właściwego, jest dalej zwana instytucją występującą. Instytucja innego państwa
członkowskiego jest dalej zwana instytucją wezwaną. W przypadku wystąpienia
jednej z sytuacji, o której mowa w pkt 1, instytucja występująca zwraca się do
instytucji wezwanej o niezbędne wyjaśnienia dotyczące jej decyzji oraz, w
stosownych przypadkach, o wycofanie lub orzeczenie nieważności danego
dokumentu lub o dokonanie przeglądu lub unieważnienie jej decyzji. Instytucja
występująca uzasadnia swój wniosek, wskazując na zastosowanie niniejszej
decyzji, oraz dostarcza dowodów potwierdzających, stanowiących podstawę jej
wniosku. Instytucja ta wskazuje osobę do kontaktu na okres pierwszego etapu
procedury dialogu. Instytucja wezwana niezwłocznie potwierdza, poprzez email lub
faks, otrzymanie wniosku, najpóźniej w terminie 10 dni roboczych od dnia jego
otrzymania. Instytucja ta także wskazuje osobę do kontaktu na okres pierwszego
etapu procedury dialogu. W możliwie najkrótszym czasie, najpóźniej w terminie
trzech miesięcy od dnia otrzymania wniosku, instytucja wezwana informuje
instytucję występującą o wyniku przeprowadzonego przez nią dochodzenia.
Instytucja wezwana informuje instytucję występującą o potwierdzeniu pierwotnej
decyzji, jej uchyleniu lub wycofaniu dokumentu albo stwierdzeniu jego nieważności.
15
Instytucja ta zawiadamia także osobę zainteresowaną oraz, w stosownych
przypadkach, jej pracodawcę, o swojej decyzji oraz o procedurach zaskarżenia tej
decyzji, przewidzianych w jej prawie krajowym. Jeżeli instytucja wezwana nie może
zakończyć dochodzenia w terminie trzech miesięcy z uwagi na złożoność sprawy
albo ze względu na fakt, że zweryfikowanie pewnych danych wymaga
zaangażowania innej instytucji, może ona przedłużyć termin najdłużej o okres
trzech miesięcy. Instytucja wezwana informuje instytucję występującą o
przedłużeniu terminu w możliwie najkrótszym czasie, lecz co najmniej tydzień przed
upłynięciem pierwszego terminu, uzasadniając opóźnienie oraz podając
orientacyjny okres, w jakim dochodzenie zostanie zakończone.
Drugi etap procedury dialogu został określony w punktach 13-17 decyzji, z
których wynika, że jeżeli instytucje nie mogą osiągnąć porozumienia w czasie
pierwszego etapu procedury dialogu albo jeżeli instytucja wezwana nie może
zakończyć dochodzenia w terminie 6 miesięcy od otrzymania wniosku, instytucje
zawiadamiają właściwe władze. Każda z instytucji przygotowuje sprawozdanie ze
swoich działań. Właściwe władze zainteresowanych państw członkowskich mogą
zdecydować o rozpoczęciu drugiego etapy procedury dialogu albo o skierowaniu
sprawy bezpośrednio do Komisji Administracyjnej. Jeżeli właściwe władze otworzą
drugi etap procedury dialogu, każda z nich wyznacza główną osobę do kontaktu w
terminie dwóch tygodni od zawiadomienia przez instytucję. Jeżeli podczas
procedury dialogu osiągnięcie porozumienia nie jest możliwe, właściwe władze
mogą skierować sprawę do Komisji Administracyjnej. Każda z właściwych władz
przygotowuje dla Komisji Administracyjnej informację na temat głównych punktów
spornych. Komisja Administracyjna stara się pogodzić rozbieżne opinie w terminie
sześciu miesięcy od dnia, w którym skierowano do niej sprawę. Komisja może
zdecydować o skierowaniu sprawy do Komisji Pojednawczej, która może zostać
powołana na podstawie regulaminu Komisji Administracyjnej.
W tym kontekście należy przywołać wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9
stycznia 2014 r. w sprawie I UK 275/13 (LEX nr 1448398) wskazujący, że
stosownie do art. 13 ust. 3 rozporządzenia nr 883/2004 nie jest możliwe poddanie
stosunku ubezpieczenia społecznego wynikającego z umowy o pracę prawu
wybranemu przez strony. W sprawach dotyczących koordynacji systemów
16
zabezpieczenia społecznego stosunek prawny, na podstawie którego powstaje tytuł
ubezpieczenia społecznego i stosunek ubezpieczenia społecznego, to dwie
niezależne więzi prawne, które mogą podlegać prawu różnych państw
członkowskich, przy czym stosownie do generalnej reguły wspólnotowej
koordynacji ubezpieczeń społecznych, stosunek ubezpieczenia społecznego
podlega prawu miejsca wykonywania pracy (lex loci laboris). Temu prawu -
stosownie do zasady koordynacji, która jest przeciwieństwem harmonizacji
(ujednolicenia) systemów krajowych przez wprowadzenie unijnych pojęć lub
instytucji - przyporządkowane jest zakwalifikowanie pracownika, jako zatrudnionego
w rozumieniu rozporządzenia podstawowego.
Instytucja miejsca zamieszkania osoby ubiegającej się o ustalenie
ubezpieczenia społecznego w innym państwie może powodować wątpliwości, co do
określenia mającego zastosowanie ustawodawstwa, lecz trzeba podkreślić, że
może chodzić jednie o wątpliwości, co do określenia ustawodawstwa mającego
zastosowanie do zainteresowanego, z uwzględnieniem art. 13 rozporządzenia
podstawowego i odpowiednich przepisów art. 14 rozporządzenia wykonawczego,
czyli niepewności, co do tego, czy osoba wnosząca o ustalenie prawa właściwego
jest objęta systemem zabezpieczenia społecznego w więcej niż jednym państwie
członkowskim. Wątpliwości tych instytucja miejsca zamieszkania wnioskodawcy nie
może sama rozstrzygać, lecz musi dostosować się do trybu rozwiązywania sporów,
co do ustalenia ustawodawstwa właściwego wskazanego w szczególności w art. 6,
15 oraz 16 rozporządzenia nr 987/2009, które nakazują zwrócenie się - w
przypadku istnienia wątpliwości bądź rozbieżności - do instytucji innego państwa
członkowskiego. Instytucje niezwłocznie dostarczają lub wymieniają między sobą
wszystkie dane niezbędne dla ustanowienia i określenia praw i obowiązków osób,
do których ma zastosowanie rozporządzenie podstawowe. Przekazywanie tych
danych odbywa się bezpośrednio pomiędzy samymi instytucjami lub za
pośrednictwem instytucji łącznikowych. Decyzji organu ubezpieczeń społecznych,
w której uczyniono zastrzeżenia, co do istnienia stosunku prawnego
wskazywanego, jako tytuł ubezpieczenia społecznego w innym państwie, nie
można zakwalifikować, jako decyzji wydanej na podstawie art. 16 ust. 2
rozporządzenia nr 987/2009. Decyzja, której przedmiot stanowi odmowa uznania
17
sytuacji równoczesnego podlegania ubezpieczeniu społecznemu w dwu państwach
członkowskich nie uwzględnia treści art. 13 rozporządzenia nr 883/2004 oraz
art. 14 rozporządzenia nr 987/2009 i nie odpowiada dyspozycji przedmiotowych
unormowań. Istnienie tytułu ubezpieczenia społecznego za granicą wyklucza
dokonywanie ustaleń przeciwko dowodowi ubezpieczenia społecznego w innym
państwie (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 2010 r., II UZP 2/10,
OSNP 2010 nr 17-18, poz. 216 i wyroki z dnia 6 września 2011 r., I UK 84/11,
niepubl. i z dnia 23 listopada 2012 r., II UK 103/12, niepubl.). W razie pojawienia się
wątpliwości, co do ważności dokumentu lub dokładności przedstawienia
okoliczności, na których opierają się informacje zawarte w tym dokumencie,
instytucja państwa członkowskiego, która otrzymuje dokument, ma - stosownie do
art. 5 rozporządzenia wykonawczego - zwrócić się do instytucji, która ten dokument
wydała o niezbędne wyjaśnienia lub o wycofanie tego dokumentu. Instytucja
wydająca dokument ponownie rozpatruje podstawy jego wystawienia i w
stosownych przypadkach wycofuje go. W razie pojawienia się wątpliwości w
odniesieniu do informacji przedstawionych przez zainteresowanych, do ważności
dokumentu lub dowodów potwierdzających lub do dokładności przedstawienia
okoliczności, na których opierają się zawarte w nim informacje, instytucja miejsca
pobytu lub zamieszkania przystępuje, w zakresie, w jakim jest to możliwe, na
wniosek instytucji właściwej, do niezbędnej weryfikacji tych informacji lub
dokumentów (art. 5 ust. 2-3 rozporządzenia wykonawczego).
Aprobując powyższe konstatacje, Sąd Najwyższy rozpoznający obecną
skargę kasacyjną, mając na uwadze pkt 12 preambuły do rozporządzenia nr
883/2004 oraz dążąc do tego, aby „w świetle zasady proporcjonalności zadbać o to,
by zasada uwzględniania okoliczności lub wydarzeń nie prowadziła do obiektywnie
nieuzasadnionych rezultatów ani do kumulacji świadczeń tego samego rodzaju za
ten sam okres” uznał, że w przypadku uzasadnionych podejrzeń dotyczących
zgodności z prawdą przedłożonych umów o pracę, Zakład Ubezpieczeń
Społecznych jest uprawniony do żądania niezwłocznego nadesłania przez
wnioskodawcę dokumentów dotyczących rzeczywistego pobytu i pracy w innym
kraju. Osoba, która rzeczywiście taką pracę wykonuje nie będzie miała żadnych
problemów z nadesłaniem na przykład kopii umowy najmu mieszkania za granicą,
18
albo biletów autokarowych lub lotniczych, choćby z ostatniego miesiąca. Wówczas
polski organ ubezpieczeniowy powinien w ciągu kilku dni wydać pozytywną dla
wnioskodawcy decyzję tymczasową w kwestii właściwego ustawodawstwa.
W przypadku jednak niedających się usunąć wątpliwości, dotyczących
również uzasadnionych wcześniejszymi informacjami dotyczącymi pracodawcy,
konieczne jest zwrócenie się do instytucji ubezpieczeniowej innego państwa w
przedstawionym wyżej trybie i wydanie decyzji tymczasowej.
Zwrócić jednak należy uwagę, że niniejszej sprawie nie została wydana
decyzja tymczasowa, określająca właściwe ustawodawstwo. Zarzuty skargi
kasacyjnej dotyczące tej kwestii są zatem oderwane od ustalonego stanu
faktycznego.
W ocenie Sądu Najwyższego w niniejszej sprawie nie zachodziła, zarzucana
w skardze kasacyjnej, konieczność zajęcia dodatkowego stanowiska przez
instytucję ubezpieczeń społecznych państwa będącego miejscem sugerowanej w
skardze kasacyjnej pracy ubezpieczonego, ponieważ z ustaleń zaskarżonego
wyroku wynika, że „nie było wątpliwości między instytucjami polską i brytyjską co do
podlegania ubezpieczonego ustawodawstwu jednego z państw, ponieważ instytucja
brytyjska wprost oświadczyła, że ubezpieczony nie podlegał ustawodawstwu
brytyjskiemu, zaś polska twierdziła, że podlegał i nieprzerwanie podlega
ustawodawstwu polskiemu”. W tej sytuacji polski organ ubezpieczeniowy nie mógł
wydać, postulowanej w skardze kasacyjnej, decyzji o właściwym dla
ubezpieczonego ustawodawstwie brytyjskim.
Mając powyższe okoliczności na względzie Sąd Najwyższy art. 39814
k.p.c.
orzekł jak w sentencji.
kc