Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 43/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Antoni Górski (sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Naczelnika Urzędu Skarbowego K. i
Naczelnika Urzędu Skarbowego w Z.
przeciwko E. J. P. i Wspólnicy sp.k. w S.
o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 28 stycznia 2016 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 1 października 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 15 listopada 2013 r. Sąd Okręgowy w K. uznał
za bezskuteczną w stosunku do powoda Skarbu Państwa - Naczelnika Urzędu
Skarbowego K. i Naczelnika Urzędu Skarbowego w Z. umowę sprzedaży zawartą w
dniu 24 stycznia 2012 r. w Kancelarii Notarialnej w K. przed notariuszem M. H., na
podstawie której J. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością sprzedała powódce
E., nieruchomość położoną w Z., stanowiącą działkę nr 438, o powierzchni 0, 0883
ha, objętą księgą wieczystą nr […], za cenę 1 300 000 zł. oraz umowę sprzedaży
zawartą w dniu 8 marca 2012 r. w Kancelarii Notarialnej w K., przed notariuszem M.
H., na podstawie której J. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością sprzedała
powódce E. nieruchomość położoną w Z., utworzoną z parceli 1. kat. 1529/4, o
powierzchni 0, 0020 ha, objętą księgą wieczystą nr […], za cenę 1 000 zł., celem
zaspokojenia wierzytelności powoda przysługujących mu wobec J. Spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością, wynikających z szeregu tytułów wykonawczych
wystawionych przez Naczelnika Urzędu Skarbowego K. oraz z szeregu tytułów
wykonawczych wystawionych przez Naczelnika Urzędu Skarbowego w Z. oraz
orzekł o kosztach postępowania.
Na skutek apelacji strony pozwanej, wyrokiem z dnia 1 października 2014 r.
Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił powództwo i
orzekł o kosztach postępowania.
W sprawie ustalono, że powodowi przysługują względem J. sp. z o.o.
wierzytelności pieniężne z tytułu zaległości podatkowych w podatku dochodowym i
z podatku od towarów i usług stwierdzone tytułami wykonawczymi wystawionymi
przez Naczelnika Urzędu Skarbowego K. oraz Naczelnika Urzędu Skarbowego w Z.
Wskazane przez powoda tytuły zostały wystawione w zasadniczej części w oparciu
o deklaracje podatkowe J. sp. z o.o. i dotyczą zobowiązań, które powstały w latach
2006-2012. Zadłużenie J. sp. z o.o. względem Skarbu Państwa z tytułu podatku od
towarów i usług opiewa na kwotę główną 808 499, 60zł, w zakresie podatku
dochodowego od osób prawnych wynosi 1 901 003zł (kwota główna), natomiast
w podatku dochodowym od osób fizycznych pobieranego przez płatnika zadłużenie
sięga 19 503 zł.
3
W dniu 24 stycznia 2012 r. J. sp. z o.o. sprzedała spółce E. w S. za cenę 1
300 000 zł nieruchomość położoną w Z., utworzoną z działki 438 o powierzchni
0,0883 ha objętą księgą wieczystą […], a w dniu 8 marca 2012 r. J. sp. z o.o.
sprzedała spółce E. w S. za cenę 1 000 zł nieruchomość położoną w Z., utworzoną
z działki nr 1529/4 o powierzchni 0,0020 ha objętą księgą wieczystą nr […].
W ocenie Sądu I instancji, okoliczności sprawy wskazują, że doszło
do pokrzywdzenia wierzyciela wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika.
Sąd Okręgowy podkreślił, że uzyskanie przez dłużnika ekwiwalentu rozporządzenia
majątkowego od osoby trzeciej nie eliminuje stanu pokrzywdzenia wierzyciela,
jeżeli nie miał on możliwości uzyskania zaspokojenia chronionej wierzytelności
z tego ekwiwalentu. Zdaniem Sądu Okręgowego, taka sytuacja zachodzi
w niniejszej sprawie. Dłużnik powoda - Spółka J. rozporządził uzyskaną kwotą
ze sprzedaży w taki sposób, że powód nie otrzymał żadnej sumy pieniężnej z tego
tytułu. Pozwana w porozumieniu z J. zaspokajała wierzycieli Spółki J. z ceny
sprzedaży według jej wskazań. Wśród wierzycieli był Bank […], który miał wpisaną
hipotekę umowną łączną kaucyjną w księgach wieczystych obu nieruchomości, a
więc któremu przysługuje w podziale sumy uzyskanej z egzekucji sądowej
pierwszeństwo zaspokojenia, ale także takie wierzytelności, które z takiego
pierwszeństwa nie korzystały. Na rzecz Banku została zapłacona kwota 386 842,
81 zł. Z ceny sprzedaży J. zamierzała zaspokoić wierzytelność ZUS w wysokości
166 058 zł, również zabezpieczonych wpisem hipoteki. Pozostała cena została
przeznaczona na zapłatę należności nieuprzywilejowanych. Pominięcie powoda w
zapłacie choćby części jego wierzytelności, po spłacie wierzytelności
uprzywilejowanych, sprawia, że doszło do jego pokrzywdzenia.
Dokonując zaskarżonych czynności, dłużnik J. czynił to ze świadomością
pokrzywdzenia powoda. Wierzytelności powoda powstały w latach 2006 – 2012;
od dłuższego czasu powód prowadzi egzekucję przeciwko J., która w praktyce
okazała się bezskuteczna, na co wskazują pisma Komornika Sądowego przy
Sądzie Rejonowym w N. z dnia 22 grudnia 2012 r. Sytuacji tej nie zmienia
skuteczna sprzedaż licytacyjna lokalu mieszkalnego J. oszacowanego na kwotę
398 094 zł, prowadzona przez Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w Z.,
z uwagi na milionowe wierzytelności powoda.
4
Pozwana podniosła, że powód nie zabezpieczył swoich wierzytelności
poprzez wpis hipoteki do ksiąg wieczystych przedmiotowych nieruchomości
i w związku z tym pierwszeństwo w zaspokojeniu mają te wierzytelności, które
zabezpieczone są wpisem hipoteki, a to powoduje, że w praktyce powód nie uzyska
spłaty wierzytelności. Sąd Okręgowy wskazał, że chociaż w księgach wieczystych
nieruchomości objętych zaskarżonymi umowami sprzedaży wpisane są hipoteki,
to znaczna część z nich wygasła, przy czym nie zostały one wykreślone.
Analizując art. 527 § 3 k.c. Sąd Okręgowy zauważył, że przepis ten nie
precyzuje, co należy rozumieć pod pojęciem stosunku bliskości. W tym kontekście
Sąd Okręgowy wskazał, że sytuacja w niniejszej sprawie jest dość specyficzna,
gdyż J. P. był wspólnikiem Spółki J., a także pozwanej Spółki E. i jednocześnie
komplementariuszem reprezentującym pozwaną Spółkę. Powiązania J. P. z obiema
Spółkami wskazują, że miał on wiedzę o tym, że Spółka J. działała na szkodę
wierzycieli, w tym powoda. Decyzję o zakupieniu przedmiotowych nieruchomości w
imieniu pozwanej Spółki niewątpliwie podejmował reprezentujący Spółkę E. – J. P.,
który udzielał pełnomocnictw R.L. do zawarcia umów sprzedaży w imieniu
pozwanej Spółki, posiadającemu wiedzę o wierzytelnościach powoda wobec J. z
racji zajmowania się sprawami podatkowymi Spółki J. w 2011 r. i prowadzenia
korespondencji z Urzędem Skarbowym.
Uwzględniając apelację strony pozwanej, Sąd Apelacyjny stwierdził,
że materiał dowodowy zgromadzony w sprawie dawał podstawy do przyjęcia,
że zostały spełnione dwie spośród trzech przesłanek przewidzianych w art. 527
k.p.c. Z uwagi na powiązania personalne pomiędzy spółką J. a stroną pozwaną,
pozwany w tej sprawie miał wiedzę lub co najmniej - przy zachowaniu należytej
staranności - możliwość dowiedzenia się o działaniu dłużnika ze świadomością
pokrzywdzenia wierzycieli. Dokonując wpłaty na rzecz pozostałych wierzycieli,
dłużnik niewątpliwie pominął wierzytelność powoda. Zachowania tego nie
usprawiedliwia podnoszona przez pozwaną spółkę okoliczność zaspokajania
przede wszystkim wierzycieli posiadających zabezpieczenie w postaci hipotek
ustanowionych na przedmiotowych nieruchomościach. Spłaty zostały bowiem
dokonane także na rzecz innych wierzycieli.
5
W ocenie Sądu Apelacyjnego, należy jednak rozróżnić pojęcie „działania
dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela" a „rzeczywiste
pokrzywdzenie wierzycieli" w rozumieniu art. 527 § 2 k.c. Oceny, czy czynność
prawna dłużnika krzywdzi wierzycieli należy dokonać według chwili jej zaskarżenia,
tj. wystąpienia z żądaniem uznania bezskuteczności. Między niewypłacalnością
dłużnika a podjęciem przez niego czynności prawnej musi zachodzić zależność
ujmowana na ogół jako związek przyczynowy, co oznacza, że czynność podjęta
przez dłużnika musi być jedną z przyczyn powstałej niewypłacalności. Dowodem
takiej niewypłacalności może być nieskuteczność egzekucji prowadzonej przeciwko
dłużnikowi, co w tej sprawie zostało potwierdzone m.in. przez informacje o stanie
prowadzonych egzekucji przedstawione przez komorników prowadzących
postępowania egzekucyjne.
Sąd Apelacyjny podkreślił jednak, że dłużnik był niewypłacalny już w okresie
przed dniem zawarcia umów sprzedaży nieruchomości, gdyż cały jego majątek nie
wystarczał na pokrycie długów. Nie było to jednak związane ze sprzedażą
nieruchomości, biorąc pod uwagę wysokość zadłużenia oraz cenę sprzedaży
nieruchomości. Tymczasem w świetle art. 527 § 2 k.c. czynność podjęta przez
dłużnika powinna być jedną z przyczyn powstałej niewypłacalności.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, skarga paulińska nie jest wyłączona w razie
zabezpieczenia wierzytelności, w szczególności w razie obciążenia nieruchomości,
jeżeli hipoteka ta nie zabezpiecza wierzytelności powoda w całości.
Z oświadczenia prezesa zarządu dłużnika złożonego w umowie sprzedaży
przedmiotowych nieruchomości wynika, że należności w stosunku do części z tych
wierzycieli zostały spłacone, co prowadziłoby do wygaśnięcia tych hipotek wskutek
zapłaty wierzytelności. Sad Apelacyjny zauważył jednak, że ustawa o księgach
wieczystych i hipotece nie uzależnia wygaśnięcia hipoteki z powodu wygaśnięcia
wierzytelności hipotecznej od wykreślenia jej z księgi wieczystej. Wykreślenie
hipoteki ma więc znaczenie jedynie deklaratoryjne. W przypadku niewykreślenia
hipoteki ma zastosowanie art. 3 u.k.w.h., według którego domniemywa się,
że hipoteka jest wpisana zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym. Sąd, wydając
zaskarżony wyrok, dysponował odpisem zupełnym ksiąg wieczystych i w tym
zakresie obowiązywało go domniemanie, że prawo jawne z księgi wieczystej jest
6
wpisane zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym. Powyższe domniemanie jest
wzruszalne i może nastąpić w każdym postępowaniu, w którym ocena
prawdziwości wpisu ma istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sporu. Zasada
domniemania wynikająca z wpisu hipoteki nie obejmuje, jeżeli chodzi
o odpowiedzialność z nieruchomości, wierzytelności zabezpieczonej hipoteką. Tym
samym wierzyciel dochodzący swoich praw, jakie wynikają z hipoteki, nie będzie
mógł powołać się na domniemanie istnienia hipoteki w celu wykazania samej
wierzytelności.
Sąd Apelacyjny dopuścił dowód z wyroku z dnia 02 września 2014 r. I
C …/14 Sądu Okręgowego w N., którym zasądzono m.in. od dłużnika na rzecz
Ignacego i I. D. kwotę 1 090 200 zł z ustawowymi odsetkami od poszczególnych
kwot szczegółowo wskazanymi w tym wyroku. Wyrok ten dotyczy wierzytelności
zabezpieczonej ww. hipotekami i pozostaje w ścisłym związku z niniejszą sprawą.
Oznacza to, że I. i I. D. posiadają wierzytelność zabezpieczoną hipotekami na
przedmiotowych nieruchomościach, które mają uprzywilejowany charakter w
stosunku do wierzytelności strony powodowej. Zasady doświadczenia życiowego
wskazują, że w sytuacji, gdy dłużnik nie posiada majątku, z którego mogłoby być
prowadzone postępowanie egzekucyjne, wierzyciele hipoteczni mogą uzyskać
zaspokojenie wyłącznie z tych nieruchomości i to przed pozostałymi wierzycielami
dłużnej spółki J., których prawa nie zostały ujawnione księdze wieczystej.
W konkluzji Sąd Apelacyjny stwierdził, że dłużnik, dokonując
kwestionowanych w pozwie czynności, nie doprowadził do stanu, w którym stał się
niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu niż był przed
dokonaniem czynności. Mając na uwadze wysokość wierzytelności
niezaspokojonych przez dłużnika - sprzedającej nieruchomość spółki J. na rzecz
pozostałych wierzycieli hipotecznych, nie można uznać, że sprzedaż tych
nieruchomości była czynnością dłużnika dokonaną z pokrzywdzeniem wierzyciela.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniosła strona powodowa,
zaskarżając go w całości. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1
pkt 1 k.p.c.) skarżący zarzucił naruszenie art. 3 u.k.w.h. w zw. z art. 102 ust. 1
u.k.w.h. i art. 105 u.k.w.h. w zw. z art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 26 czerwca 2009 r.
7
o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw,
art. 527 k.c. W ramach drugiej podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.)
skarżący zarzucił naruszenie art. 224 § 1 i § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
i art. 9 § 1 k.p.c., art. 379 pkt 5 k.p.c., art. 210 § 3 k.p.c., art. 225 k.p.c., art. 316 § 2
k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., art. 235 k.p.c. i art. 236 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1
k.p.c., art. 328 § 2 z w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., art. 365 i 366 w zw. z art. 316 § 1
k.p.c.
Na tej podstawie skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku,
zniesienie postępowania apelacyjnego w zakresie dotkniętym nieważnością
i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania;
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Odnosząc się do zarzutów skargi powołanych w jej procesowej podstawie
stwierdzić należy, że Sąd dopuścił się uchybień związanych z przeprowadzeniem
poza rozprawą dowodu z wyroku Sądu I C …/14, jednakże nie są one na tyle
drastyczne, żeby powodowały nieważność postępowania apelacyjnego. Przede
wszystkim trzeba podkreślić, że postanowienie dowodowe Sądu podjęte na
rozprawie apelacyjnej z dnia 17 września 2014 r. dotyczyło dopuszczenia dowodu z
wyroku Sądu Okręgowego wydanego w dniu 4 września 2014 r. I C …/14, a nie z
akt tej sprawy, jak to utrzymuje skarżący. Wprawdzie Sąd Apelacyjny w jednym
miejscu uzasadnienia swojego wyroku mówi o dopuszczeniu dowodu z akt sprawy,
ale w świetle brzmienia samego postanowienia oraz pozostałej treści motywów, nie
ulega wątpliwości, że przedmiotem dowodu były wyrok z akt I C …/14, a nie całe
akta sprawy. W tym wymiarze przeprowadzenie dowodu z tego dokumentu poza
rozprawą było dopuszczalne i nie naruszało art. 224 § 2 k.p.c. Wyprowadzane
zaś przez skarżącego z tej czynności Sądu wnioski i zarzuty o naruszeniu art. 328
§ 2 i art. 391 § 1 k.p.c. przez niewskazanie jakie konkretne dokumenty z tamtej
8
sprawy stanowiły podstawę odmiennej od Sądu I – ej Instancji oceny prawnej
roszczenia przez Sąd Apelacyjny są oczywiście nieusprawiedliwione, gdyż Sąd
o żadnych innych dokumentach z tej sprawy nie wspomina. Natomiast trzeba
zgodzić się z zastrzeżeniami skarżącego dotyczącymi wykorzystania treści
tamtego wyroku. Przede wszystkim błędem było poczynienie na jego podstawie
ustalenia co do wysokości wierzytelności przysługującym małżonkom D., skoro
wyrok ten nie był prawomocny (naruszenie art. 365 w zw. z art. 316 § 1 k.p.c.).
Ustalenie to pozostaje zresztą w sprzeczności z oświadczeniem przedstawiciela
zbywcy A. K. złożonym w akcie notarialnym z dnia 24 stycznia 2012 r.,
zapewniającym, że wierzytelność małżonków D. zabezpieczona hipoteką kaucyjną
do kwoty 1.690.000 została uregulowana, które to oświadczenie w dodatku A. K. w
toku niniejszego procesu odwoływał. W tym kontekście doszło tym samym do
uchybienia wymaganiom stawianym uzasadnieniu wyroku sądowego (art. 328 § 2 w
zw. z art. 391 § 1 k.c.). Trzeba przy tym mieć na uwadze, że obowiązujący
wówczas art. 105 u.k.w.h. stanowił, że wierzyciel nie może powoływać się na wpis
hipoteki kaucyjnej w celu udowodnienia wierzytelności zabezpieczonej, zatem
wykazanie jej istnienia i wysokości podlega regule ciężaru dowodu z art. 6 k.c.
Z treści wyroku I C …/14 wynika, że pozwanymi w tamtej sprawie byli dwaj
dłużnicy małżonków D., stąd też nie można na tym etapie sprawy odeprzeć
argumentu skarżącego, że wierzyciele mogliby skierować przyszłą egzekucję z
tego wyroku przeciwko drugiemu dłużnikowi, rokującemu, zdaniem skarżącego, jej
skuteczność, a nie do zadłużonej spółki J. z oo. Brak rozważenia i wyjaśnienia tych
okoliczności sprawia, że trzeba uznać za przedwczesny wniosek Sądu, skutkujący
oddaleniem powództwa, iż powodowie nie mieli żadnych szans na zaspokojenie w
jakimkolwiek stopniu swoich wierzytelności z zakwestionowanych, jako fraudacyjne,
umów sprzedaży nieruchomości. W związku z tym nie można w sposób stanowczy
ustosunkować się do podstawowego zarzutu materialnoprawnego naruszenia art.
527 § 2 k.c. Uzasadnia to uchylenie skarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 w zw. z art. 108 § 2 k.p.c.).
kc
9