Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 392/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Kozłowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Irena Gromska-Szuster
Protokolant Agnieszka Łuniewska
w sprawie z powództwa B.S.
przeciwko Agencji Nieruchomości Rolnych - Oddział Terenowy
w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie
w Izbie Cywilnej w dniu 17 marca 2016 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 3 lutego 2015 r.,
oddala skargę kasacyjną i nie obciąża powódki kosztami
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 10 czerwca 2014 r. Sąd Okręgowy w P. oddalił powództwo
B. S. przeciwko Agencji Nieruchomości Rolnych – Oddział Terenowy w P. o zapłatę
kwoty 16.980.000 zł z odsetkami od kwot i dat szczegółowo wskazanych w żądaniu,
tytułem odszkodowania za szkodę poniesioną w związku z pozbawieniem jej męża,
W. S., prawa pierwszeństwa w nabyciu dzierżawionej od pozwanej nieruchomości
rolnej w postaci działki nr 24/8 położonej w Ż. Apelacja powódki od tego wyroku
została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 3 lutego 2015 r. Ustalenia
faktyczne poczynione przez Sąd pierwszej instancji zostały zaaprobowane przez
Sąd Apelacyjny. Wynikało z nich, że pozwana w dniu 22 kwietnia 1993 r. zawarła z
W. S. i J. C., prowadzącymi w formie spółki cywilnej działalność gospodarczą pod
nazwą „R.” Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowo- Usługowe, na okres lat 16
licząc od 26 kwietnia 1993 r., umowę dzierżawy nieruchomości rolnych o łącznej
powierzchni 580,4160 ha, położonych we wsiach R., P., G. i Ż. Na mocy aneksu z
22 kwietnia 1996 r. strony ustaliły, że wobec zniesienia wspólności prawa
dzierżawy, dzierżawcą pozostaje W. S. W dniu 23 sierpnia 1998 r. pozwana i
Towarzystwo Obrotu Nieruchomościami A. P. sp. z o.o. w P. zawarli umowę, na
podstawie której pozwana zleciła tej spółce sprzedaż nieruchomości z jej Zasobu.
W. S. w piśmie z dnia 12 listopada 1998 r. oświadczył pozwanej wolę nabycia
przedmiotu dzierżawy, w tym działki gruntu położonej w Ż. Pismem z dnia 27
kwietnia 1999 r. pozwana poinformowała W. S., że zamierza sprzedać
nieruchomości rolne będące w dzierżawie o powierzchni 332,5747 ha, w tym
działkę nr 24/5 o powierzchni 94,2058 ha położoną w Ż. W. S. informował
pozwaną, że chce skorzystać z przysługującemu mu prawa, wówczas prawa
pierwokupu. W dniu 30 kwietnia 1999 r. pozwana i W. S. podpisali protokół
uzgodnień w sprawie sprzedaży, w trybie bezprzetargowym, nieruchomości
obejmującej również działkę nr 24/5. Protokół zawierał warunki zawarcia umowy
sprzedaży. Protokół ten w związku ze zmianą ustawy o gospodarowaniu
nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa i wprowadzeniem w miejsce prawa
pierwokupu - prawa pierwszeństwa, został przez strony zmieniony w dniu 14 lipca
3
1999 r. Do sprzedaży nie doszło, ponieważ Prezes pozwanej pismem z dnia
27 sierpnia 1999 r. odmówił udzielania pełnomocnictwa do zawarcia umowy
z powodu wszczęcia procedury zmierzającej do zmiany przeznaczenia
nieruchomości. Zmianę przeznaczenia nieruchomości zainicjowała pozwana
i w następstwie jej wniosku Rada Miejska w K. w dniu 7 lutego 2001 r. dokonała
zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, w następstwie
której część działki nr 24/8 o powierzchni 92,2745 ha (powstałej w następstwie
wcześniej dokonanego podziału działki nr 24/5) znalazła się na obszarze
przeznaczonym na centrum wystawiennicze, terminal dla samochodów
ciężarowych i w strefie ograniczonego użytkowania związanego z liniami
energetycznymi. Wolę nabycia przedmiotu dzierżawy W. S. wyrażał jeszcze
kilkakrotnie, w pismach kierowanych do pozwanej w dniach 20 września 1999 r.,
10 lutego 2001 r. i 23 maja 2001 r.
W nowej księdze wieczystej KW […], do której w dniu 25 maja 2001 r.
przeniesiono nieruchomość położoną w Ż., w dziale III wpisano prawo pierwokupu
do działek o obszarze 230,2125 ha (w tym do działki nr 24/5) na rzecz spółki
cywilnej „R.”. Ten wpis został uchylony postanowieniem z dnia 27 października
2000 r., a postanowieniem z dnia 6 czerwca 2001 r. wpisano na rzecz W. S. prawo
pierwszeństwa w nabyciu m.in. działki nr 24/5.
W dniu 21 listopada 2001 r. Towarzystwo […] A. S.A. w W. (dawnej
Towarzystwo […] A. sp. z o.o.) i M. sp. z o.o. zawarły warunkową umowę
przedwstępną sprzedaży nieruchomości obejmującej działkę nr 24/8. W dniu 27
listopada 2001 r. na Nadzwyczajnym Walnym Zgromadzeniu akcjonariuszy T.O.N.
A. pozwana, jako większościowy akcjonariusz, przegłosowała uchwałę dotyczącą
m.in. podwyższenia kapitału akcyjnego tej spółki w drodze emisji nowych akcji
skierowanych do objęcia przez pozwaną, w zamian za wniesienie wkładu
niepieniężnego w postaci prawa własności działki nr 24/8, dzierżawionej wówczas
przez W. S. W wykonaniu tej uchwały, umową z dnia 21 grudnia 2001 r. własność
działki nr 24/8 została przez pozwaną przeniesiona na T.O.N. A. S.A. W tym
samym dniu, to jest 21 grudnia 2001 r., T.O.N. A. S.A i M. sp. z o.o. zwarły umowę
przedwstępną sprzedaży tej nieruchomości za cenę 14.152.650 zł. Umowa
4
przyrzeczona przenosząca własność została zawarta dopiero w toku niniejszego
procesu, w dniu 8 lutego 2012 r.
W związku z przejściem na T.O.N. A. S.A własności, działkę nr 24/8
odłączono z księgi wieczystej KW […], założono dla niej nową księgę wieczystą KW
[…] i w dziale drugim jako właściciela wpisano T.O.N. A. S.A. w W., a w dziale III -
prawo pierwszeństwa na rzecz W. S.
W dniu 29 czerwca 2004 r. W. S. i M. P. zawarli umowy przejęcia długu i
przelewu praw, w następstwie których, za zgodą pozwanej, doszło m.in. do zmiany
strony umowy dzierżawy z dnia 22 kwietnia 1993 r.; dzierżawcą stał się M. P.
Ponadto, z przedmiotu dzierżawy wyłączono działkę nr 24/8 stanowiącą własność
T.O.N. A. S.A. i pozwana działkę tę przekazała właścicielowi.
W. S. zmarł 13 lipca 2005 r., a spadek po nim nabyły powódka i ich córka,
po połowie. Na wniosek powódki, w księdze wieczystej KW […] prawomocnie
wpisano prawo pierwszeństwa na ich rzecz, w miejsce W. S. Wpis ten wykreślono
w wykonaniu wyroku z dnia 13 czerwca 2011 r. wydanego w procesie o usunięcie
niezgodności miedzy stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze
wieczystej KW […] a rzeczywistym stanem prawnym.
Dokonując oceny prawnej tak ustalonego stanu faktycznego Sądy obu
instancji były zgodne co do tego, że w chwili śmierci W.S. nie przysługiwały już
uprawnienia dzierżawcy wynikające z ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami
rolnymi Skarbu Państwa. Sąd Apelacyjny aprobując takie stanowisko Sądu
pierwszej instancji wskazał jedynie, że utrata uprawnienia dzierżawcy, w postaci
prawa pierwszeństwa, była następstwem zbycia nieruchomości, pierwszeństwo
ustawa wiąże bowiem z gruntem rolnym Skarbu Państwa. Nadto Sąd Apelacyjny
wskazał, że uprawnienie to powstaje na rzecz dzierżawcy wyłącznie przy
sprzedaży nieruchomości, tymczasem w okolicznościach sprawy nastąpiło
wniesienie nieruchomości jako aportu do spółki, a więc doszło do zbycia, które nie
miało jednak charakteru czynności prawnej sprzedaży. Taki charakter zbycia
powodował, że po stronie W. S. nie powstało roszczenie odszkodowawcze, stąd też
powódka, jako jego spadkobierczyni, nie mogła roszczenia tego nabyć w spadku.
Niezależnie od powyższego, Sąd odniósł się do zarzutu pozwanej przedawnienia
5
takiego roszczenia odszkodowawczego. Wskazując na jego deliktowy charakter,
z powołaniem się na treść art. 442 § 1 k.c. wskazał, że przy założeniu, iż W. S.
przysługiwałoby roszczenie odszkodowawcze za zbycie nieruchomości z
naruszeniem przysługującego mu pierwszeństwa, roszczenie takie uległoby
przedawnieniu w styczniu 2005 r. Rozpoczęło ono bowiem bieg w styczniu 2002 r.,
gdy dowiedział się o zbyciu nieruchomości przez pozwaną. Wiedział już bowiem
wówczas tak o szkodzie jak i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia. Pozew
został wniesiony 15 grudnia 2011 r., a więc po upływie terminu przedawnienia.
Okoliczność, że do 13 czerwca 2011 r. w księdze wieczystej istniał wpis
pierwszeństwa w nabyciu nieruchomości na rzecz powódki nie miał znaczenia dla
biegu przedawnienia roszczenia odszkodowawczego; nie znalazł też Sąd podstaw
do potraktowania zarzutu pozwanego przedawnienia tego roszczenia jako
nadużycia prawa.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego, opartej na obu
podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c., powódka, w ramach podstawy naruszenia prawa
materialnego zarzuciła naruszenie art. 29 ust.1 pkt 3 w związku z art. 54 ustawy
z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu
Państwa (jedn. tekst Dz.U. z 2015 r., poz. 1014) przez błędną wykładnię oraz art.
361 § 1 i 2, art. 363 § 1 i 2 w związku z art. 415, art. 416 i art. 417 § 1 k.c. - przez
niezastosowanie, a także art. 442 § 1 k.c. w brzmieniu obowiązującym do 9 sierpnia
2007 r. oraz art. 117 § 2 k.c. przez błędne zastosowanie. W ramach podstawy
naruszenia przepisów prawa procesowego w sposób mogący mieć istotny wpływ
na wynik sprawy skarżąca zarzuciła naruszenie art. 227, art. 233 w związku z art.
391 § 1, art. 378 § 1 i art. 382 k.p.c., a także art. 378 § 1 oraz art. 328 § 2
w związku z art. 391 § 1 k.p.c., a także art. 385 i art. 386 k.p.c.
We wnioskach kasacyjnych skarżąca domagała się uchylenia zaskarżonego
wyroku i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
ewentualnie uchylenia zaskarżonego wyroku i zmianę wyroku Sądu
Okręgowego przez uwzględnienie powództwa to jest zasądzenie dochodzonej
kwoty z odsetkami jak w żądaniu ewentualnie zmiany punktu drugiego wyroku
Sądu pierwszej instancji oraz punktu drugiego wyroku Sądu drugiej instancji przez
6
ich uchylenie i odstąpienie od obciążania skarżącej kosztami procesu w tych
instancjach.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Decydująca o treści rozstrzygnięcia jest wykładnia art. 29 ust. 1 pkt 3 ustawy
z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu
Państwa (w brzmieniu obowiązującym do daty wyrokowania - jedn. tekst Dz.U.
z 2015 r., poz. 1014 ze zm.), który to przepis, poczynając od dnia 15 czerwca
1999 r. (Dz. U. z 1999 r., Nr 49, poz.484) stanowi, że pierwszeństwo w nabyciu
nieruchomości (Zasobu) po cenie ustalonej w sposób określony w ustawie,
z zastrzeżeniem art. 17a ust. 1, art. 17b ust. 4 i art. 42, przysługuje dzierżawcy
zbywanej nieruchomości, jeżeli dzierżawa trwała faktycznie przez okres co najmniej
trzech lat. Użycie przez ustawodawcę pojęć „nabycie nieruchomości” i „zbywana
nieruchomość” mogłyby wskazywać na objęcie tym pojęciem również czynności
prawnych innych niż sprzedaż o ile czynności te przenoszą własność.
Wykładnia zatem tego przepisu musi być dokonana z uwzględnieniem
pozostałych uregulowań ujętych w art. 29 a także w dalszych przepisach ustawy.
Art. 29 ustawodawca pomieścił w rozdziale 6 ustawy zatytułowanym
„Sprzedaż i nabywanie nieruchomości”, a treść art. 27 nie pozostawia wątpliwości,
że nabywanie nieruchomości to czynności Agencji przysparzające Zasobowi
gruntów, a sprzedaż to czynności Agencji rozporządzające, pomniejszające Zasób
nieruchomości. Innych czynności rozporządzających niż sprzedaż przepisy ustawy
w rozdziale 6 nie przewidują. Sprzedaż (na zasadach określonych w rozdziale
6) jest też przewidziana w art. 24 ust.1 pkt 1 ustawy jako forma gospodarowania
Zasobem Własności Rolnej Skarbu Państwa, przy czym, co istotne, czynność
prawna wniesienia mienia do spółki przewidziana w art. 24 ust. 1 pkt 3 ustawy jest
formą gospodarowania Zasobem, odmienną jednak od formy tego gospodarowania
przez sprzedaż. Już tylko zestawienie tych przepisów nie pozwala na wnioskowanie,
że ustawodawca w pojęciu „zbycie” użytym w art. 29 ust. 3 ustawy chciał
pomieścić również inne czynności prawne przenoszące własność nieruchomości,
w szczególności czynność prawną wniesienia nieruchomości do spółki.
Przeciwko takiej wykładni przemawia również użycie w art. 29 ust. 1, w ust. 1d.,
ust.3a pojęcia ceny, a więc kategorii właściwej wyłącznie dla umowy sprzedaży.
7
O sprzedaży stanowią również ust. 1c tego artykułu odnoszący się do całego
ustępu 1 tego artykułu, a więc i jego punktu 3, a także ust.2 i ust. 3a nie
pozostawiając wątpliwości, że pierwszeństwo przysługuje przy sprzedaży. Również
wykładnia systemowa nie dostarcza podstaw do innego wnioskowania. Przepisy
ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst Dz.U
z 2015 r., poz. 1774 ze zm.) także przewidują pierwszeństwo w nabyciu
nieruchomości objętych działaniem tej ustawy. Wykładnia pojęcia „zbywania
nieruchomości”, którym ustawodawca posłużył się w tej ustawie, prowadzi jednak
do wniosków odmiennych to jest, że zakres tego pojęcia na gruncie tej ustawy
obejmuje nie tylko sprzedaż, ale również inne czynności prawne przenoszące
własność, w tym wniesienie nieruchomości aportem do spółki. Ta odmienność
wykładni jest wynikiem nie tylko istnienia w ustawie (od 22 września 2004 r.) w art.
4 pkt 3b definicji „zbywania nieruchomości”, przez co ustawodawca rozumie
czynności prawne, na podstawie których następuje przeniesienie własności
nieruchomości lub przeniesienie prawa użytkowania wieczystego nieruchomości
gruntowej albo oddanie jej w użytkowanie wieczyste. Przed tą zmianą ustawy
szeroki katalog czynności prawnych również nazywanych zbyciem wskazywał art.
37 ustawy, wymieniając w tej kategorii wniesienie aportu do spółki (art. 37 ust. 2
pkt 7). Odmienność zatem regulacji wynika przede wszystkim z faktu, że ustawa
o gospodarce nieruchomościami reguluje inny segment obrotu i nie oddziaływa na
reglamentację objętą ustawą o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu
Państwa, co zresztą jasno wynika z art. 2 ust. 4 ustawy. Dodać należy, że
gdyby zamiarem ustawodawcy było przenoszenie konstrukcji ustawy o gospodarce
nieruchomościami do obrotu nieruchomościami rolnymi, zbędne było
tworzenie ustawy odrębnej. Samodzielność zatem regulacji zawartej w ustawie
o gospodarce nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa prowadzi do wniosku,
że pierwszeństwo z art. 29 ust. 1 pkt 3 ustawy przysługuje dzierżawcy tylko
wówczas gdy Agencja dokonuje sprzedaży nieruchomości.
W okolicznościach sprawy pozwana nie dokonała sprzedaży dzierżawionej
nieruchomości, ale wykonując uchwałę NWZ z dnia 27 listopada 2001 r.
nieruchomość tę wnosiła tytułem aportu do T.O.N. A. S.A. na pokrycie akcji
w podwyższonym kapitale akcyjnym tej spółki. Taką czynność ustawa
8
o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa w art. 24 ust. 1 pkt 3
traktuje jako odrębny od sprzedaży sposób, mechanizm, gospodarowania Zasobem.
Zupełnie innym zagadnieniem jest czy tej czynności pozwana nie dokonała dla
obejścia prawa, skoro w tym samym dniu nabywca, to jest T.O.N. A. S.A. zawarła z
M. sp. z o.o. przedwstępną umowę sprzedaży tej nieruchomości. Skarżąca w
skardze kasacyjnej do tego zagadnienia w płaszczyźnie zarzutów prawa
materialnego nie odnosi się, co powoduje, że zagadnienie to usuwa się spod
kontroli kasacyjnej, godzi się jednak dodać, że skutek materialnoprawny
umowy zawartej w celu obejścia prawa, to jest jej nieważność, sąd meriti bierze co
prawda po uwagę z urzędu w ramach prawidłowo podniesionych okoliczności
sprawy, ale obowiązek taki ma tylko wtedy, gdy nieważność ta ma wpływ na
wynik sprawy (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2000 r., I CKN 290/00
i z dnia 3 listopada 2010 r., V CSK 142/10).
Ponieważ przewidziane w art. 29 ust.1 pkt 3 ustawy pierwszeństwo nabycia
nieruchomości przysługiwało W. S. jako dzierżawcy w razie sprzedaży
nieruchomości, to dokonanie przez pozwaną przewidzianej przez prawo czynności
prawnej zbycia nieruchomości nie będącej jednak sprzedażą spowodowało, że nie
można mówić o naruszeniu tego uprawnienia. Brak po stronie pozwanej naruszenia
pierwszeństwa powodował, że na rzecz W. S. nie mogło powstać i nie powstało
roszczenie odszkodowawcze, a zatem powódka, jako spadkobierczyni męża,
roszczenia tego nie odziedziczyła.
W świetle powyższego nietrafne są zarzuty naruszenia przepisów
procesowych. Zarzuty procesowe stanowią uzasadnioną podstawę skargi
kasacyjnej wówczas gdy zostanie wykazane, że naruszenie przepisów
procesowych mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. W sytuacji gdy zostało
wykazane, że w ustalonych okolicznościach faktycznych W. S. nie przysługiwało
pierwszeństwo nabycia nieruchomości, a zatem nie powstało na jego rzecz
roszczenie odszkodowawcze i niewątpliwie nie powstało ono na rzecz powódki
samodzielnie, zarzuty naruszenia przepisów procesowych podniesione w skardze
nie mają wpływu na wynik sprawy.
9
Dodać jedynie można, że wpis w księdze wieczystej prawa pierwszeństwa
nabycia nieruchomości nie kreuje tego uprawnienia, jako prawa bezwzględnie
skutecznego skoro w odniesieniu do określonej sytuacji, zgodnie z treścią art. 29
ustawy uprawnienie nie działa. Podobnie, wpis taki nie kreuje też tego uprawnienia
na rzecz spadkobiercy dzierżawcy ponieważ z chwilą utraty statusu dzierżawcy
uprawnienie to wygasa. Ponadto, uprawnienie to istnieje tylko w odniesieniu do
nieruchomości Skarbu Państwa, a więc utrata przez nieruchomość takiego statusu
również je wygasza.
Skuteczność zarzutu przedawnienia, omówionego przez Sądy „ubocznie”,
a to wobec ustalenia nieistnienia dochodzonego roszczenia odszkodowawczego
również jest w sprawie indyferentna, można jedynie wskazać, że
przedawnienie biegnie od dnia wynikającego z ustawy (tu: art. 442 § 1 k.c.
w brzmieniu obowiązującym przed 10 sierpnia 2007 r.) niezależnie od tego czy
poszkodowany ma świadomość biegu tego terminu. Z kolei, przerwę i zawieszenie
biegu przedawnienia regulują w sposób wyczerpujący przepisy kodeksu cywilnego
i żadna przewidziana prawem sytuacja skutkująca takim stanem, w sprawie
miejsca nie miała. W świetle powyższego nawet uchybienia, jak twierdzi skarżąca,
niedostatecznego omówienia przez Sąd tych wszystkich zagadnień, pozostają bez
wpływu na wynik sprawy.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
i art. 102 k.p.c. orzekł jak w sentencji. Dodać należy, że wyłączona jest ingerencja
Sądu Najwyższego wyłącznie w rozstrzygnięcie o kosztach procesu
(postulat z wniosku kasacyjnego in fine), ponieważ skarga kasacyjna od
rozstrzygnięcia o kosztach procesu nie przysługuje.
jw
eb