Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 559/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 czerwca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Maria Szulc
SSN Karol Weitz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa C. P. i R. P.
przeciwko A. S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 3 czerwca 2015 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 17 kwietnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania,
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powodowie C. P. i R. P. żądali zasądzenia od pozwanych K. P. i A. S.
(dawniej P.) solidarnie 150 000 zł tytułem zwrotu pożyczki. Nakazem zapłaty z dnia
21 stycznia 2013 r. wydanym w postępowaniu upominawczym Sąd Okręgowy w K.
uwzględnił powództwo. Sprzeciw od nakazu zapłaty wniosła tylko pozwana A. S.
Po rozpoznaniu sprawy wskutek sprzeciwu Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia
19 listopada 2013 r. zasądził od pozwanej A. S. na rzecz powodów kwotę 150 000
zł z odsetkami od dnia 1 listopada 2011 r., zastrzegając jej solidarną
odpowiedzialność z K.P., który nakazu zapłaty nie zaskarżył.
Sąd ustalił, że w dniu 7 marca 2006 r. pozwani nabyli do majątku wspólnego
objętego ustawową wspólnością małżeńską nieruchomość położoną w Ż., na której
wzniesiony jest dom mieszkalny. Powodowie przekazali pozwanym środki na
pokrycie kosztów robót wykończeniowych domu w Ż. w wysokości łącznej około
150 000 zł. Strony poczyniły uzgodnienie, że do czasu ukończenia gimnazjum
przez córkę pozwanych w domu w Ż. zamieszkają powodowie. Potem w domu mieli
zamieszkać pozwani z córką, a powodowie mieli się z kolei przenieść do
mieszkania w C., przy ul. Z. […], należącego do pozwanych. Z powodu kłopotów
finansowych pozwanych plany te nie zostały zrealizowane, gdyż zmuszeni byli oni
sprzedać mieszkanie w C., a środki ze sprzedaży przeznaczyć na spłatę długów. W
dniu 22 stycznia 2010 r. podpisane zostało pisemne oświadczenie, w którym
pozwani pokwitowali odbiór 150 000 zł tytułem pożyczki od powodów na poczet
prac wykończeniowych domu w Ż. W oświadczeniu pozwani zobowiązali się do
przekazania powodom kwoty, jaką mieli uzyskać ze sprzedaży domu w Ż.,
pomniejszonej o wysokość rat kredytu na zakup domu uiszczonych przez
pozwanych. Oświadczenie z dnia 22 stycznia 2010 r. podpisała powódka R. P. oraz
pozwani. Nie podpisał go powód C. P. Sporządzono je celem zabezpieczenia
interesów powodów.
Pismem z dnia 9 października 2011 r. powodowie wezwali pozwanych do
zwrotu pożyczki do dnia 30 października 2011 r. Alternatywnie oferowali, że godzą
3
się na to, aby zamiast zwrotu pożyczki przeniesiono na nich własność mieszkania
w C.
Powodowie mieszkają obecnie w domu w Ż. na podstawie ustnej umowy,
nieodpłatnie. Uiszczają wszelkie opłaty związane z utrzymaniem domu oraz
spłacają kredyt zaciągnięty na jego zakup i prace wykończeniowe. Małżeństwo
pozwanych zostało rozwiązane przez rozwód w lutym 2013 r.
W ocenie Sądu pierwszej instancji między powodami i pozwanymi nie doszło
do zawarcia umowy pożyczki, gdyż świadczenie powodów nie polegało na wydaniu
pozwanym określonej kwoty pieniężnej, lecz finansowaniu prac budowlanych na
nieruchomości pozwanych w Ż. Uzgodnienia stron polegały na tym, że pozwani
mieli przenieść na powodów własność lokalu mieszkalnego w C. Powodowie,
kierując się swoim poczuciem zobowiązania wobec pozwanych, poczynili nakłady
inwestycyjne na nieruchomość pozwanych w Ż., choć nie byli w rzeczywistości do
tego zobowiązani. Dokonali w ten sposób przysporzenia majątkowego na rzecz
pozwanych. Świadczenia powodów w wysokości 150 000 zł były czynione – jak to
wynika z oświadczenia z dnia 22 stycznia 2010 r. – z zastrzeżeniem zwrotu, skoro
strony określiły tę kwotę mianem „pożyczki”. Były to świadczenia nienależne i jako
takie - w myśl art. 410 § 2 k.c. i art. 411 k.c. – podlegają zwrotowi. Zobowiązania z
tytułu bezpodstawnego wzbogacenia są bezterminowe, a więc – skoro powodowie
zażądali zwrotu należnej im kwoty do dnia 30 października 2011 r. – to z tym dniem
ich roszczenie stało się wymagalne. Odsetki należały się od dnia 1 listopada 2011 r.
Z tych względów Sąd pierwszej instancji uwzględnił powództwo i zasądził 150 000
zł od pozwanej na rzecz powodów z odsetkami od dnia 1 listopada 2011 r.
Pozwana A. S. wniosła apelację od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 19
listopada 2013 r. Sąd Apelacyjny oddalił tę apelację wyrokiem z dnia 17 kwietnia
2014 r.
Zdaniem Sądu drugiej instancji, dokonana przez Sąd pierwszej instancji
ocena żądania powodów na podstawie przepisów o zwrocie bezpodstawnego
wzbogacenia była błędna. Sąd Apelacyjny przyjął, że strony zawarły - w ramach
przysługującej im z mocy art. 3531
k.c. swobody umów - ustną umowę nienazwaną,
w której pozwani zobowiązali się przenieść na powodów prawo własności
4
mieszkania w C., a powodowie z kolei zobowiązali się dokonywać inwestycji w
nieruchomość pozwanych w Ż. Oświadczenie z dnia 22 stycznia 2010 r. nie
kreowało między stronami nowego stosunku prawnego, lecz stanowiło uznanie
przez pozwanych długu wobec powodów oraz sprecyzowanie jego wysokości
w kwocie odpowiadającej wartości nakładów na nieruchomość w Ż. Brak podpisu
powoda C. P. pod tym oświadczeniem wyklucza możliwość przyjęcia, że strony
dokonały zgodnej modyfikacji łączącego ich stosunku zobowiązaniowego. Zawarte
w oświadczeniu z dnia 22 stycznia 2010 r. stwierdzenie o rozliczeniu kwoty 150 000
zł po sprzedaży domu w Ż. nie może więc być uznane za umowne określenie
terminu spełnienia świadczenia.
Pozwana A. S. zaskarżyła w całości wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 17
kwietnia 2014 r. W skardze kasacyjnej zarzuciła w ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) naruszenie art. 158 zd. 1 i art. 73 § 2 zd. oraz
art. 890 § 1 i art. 73 § 2 zd. 1 k.c., a na wypadek uznania tych zarzutów za
bezzasadne - art. 60, art. 65 § 2 i art. 3531
, art. 455 w zw. z art. 65 § 2 i art. 60, art.
56, art. 77 § 1 k.c., art. 36 § 2 k.r.o., art. 888 § 1 i art. 506 § 1 k.c. Natomiast
w ramach drugiej podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) zarzuciła
naruszenie art. 233 § 1 i art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. Wniosła o zamianę
zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu Okręgowego z dnia 19 listopada 2013 r.
i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie powództwa w całości
w stosunku do pozwanej ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podnosząc zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. pozwana wskazuje, że Sąd
Apelacyjny przeprowadził ocenę materiału dowodowego z pominięciem czynnika
logicznego i wbrew zasadom doświadczenia życiowego, wskutek czego ustalił,
że pozwani złożyli 22 stycznia 2010 r. oświadczenie o uznaniu długu. Tak określony
zarzut dotyczy oceny dowodów dokonanej przez Sąd drugiej instancji i jako taki jest
niedopuszczalny (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
Naruszenia art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. pozwana dopatruje się
w tym, że w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku pominięte zostały rozważania co
5
do konstrukcji przyjętej przez Sąd drugiej instancji dla wyjaśnienia, jak
zobowiązanie do przeniesienia własności nieruchomości na rzecz powodów uległo
przekształceniu w obowiązek spełnienia na ich rzecz świadczenia pieniężnego.
Lektura uzasadnienia zaskarżonego wyroku pozwala wprost stwierdzić, że
Sąd drugiej instancji przyjął, iż w oświadczeniu z dnia 22 stycznia 2010 r. doszło do
uznania długu przez pozwanych oraz sprecyzowania jego wysokości. Założenie to,
pomijając jego trafność, stanowi wyjaśnienie, dlaczego Sąd drugiej instancji uznał,
że na pozwanych ciąży obowiązek zapłaty kwoty 150 000 zł, a nie obowiązek
przeniesienia na powodów własności mieszkania w C. Oznacza to, że zarzut
naruszenia art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. jest bezzasadny.
Pozwana podniosła, że Sąd drugiej instancji naruszył art. 158 zd. 1 i art. 73
§ 2 zd. 1 k.c. pomijając wymaganie zawarcia umowy zobowiązującej do
przeniesienia własności nieruchomości w formie aktu notarialnego i przyjmując, że
pozwani mogli zobowiązać się w formie ustnej do przeniesienia własności
mieszkania w C. na powodów. Stosownie do art. 158 zd. 1 k.c., umowa
zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta
w formie aktu notarialnego. W razie, gdy wymaganie to nie zostanie dochowane,
umowa taka jest nieważna, co wynika z art. 73 § 2 zd. 1 k.c. (por. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 25 listopada 2011 r., II CSK 77/11, nie publ.) i co uszło uwadze
Sądu Apelacyjnego. Zarzut naruszenia art. 158 zd. 1 i art. 73 § 2 zd. 1 k.c. jest więc
uzasadniony.
Ustalenie, że trafny jest zarzut naruszenia art. 158 zd. 1 i art. 73 § 2 zd. 1
k.c., powoduje, że bezprzedmiotowe jest rozpatrywanie pozostałych zarzutów
naruszenia prawa materialnego powołanych w skardze kasacyjnej. Przy ponownym
rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny powinien ocenić zasadność żądania powodów
przy założeniu nieważności pierwotnie łączącej strony ustnej umowy, przewidującej,
że świadczenie powodów w postaci finansowania nakładów na nieruchomość
pozwanych w Ż. spełniane było w zamian za zobowiązanie pozwanych do
przeniesienia na powodów własności mieszkania w C. Z tej perspektywy oceniać
też należy ewentualne skutki prawne oświadczenia z dnia 22 stycznia 2010 r.
6
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
§ 1 oraz
art. 108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c., orzekł jak w sentencji.