Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 6 grudnia 1996 r.
II UKN 27/96
Wymierzenie dodatkowej składki na ubezpieczenie społeczne jest dopusz-
czalne w sytuacji, gdy w zakładzie pracy doszło do wzrostu liczby wypadków przy
pracy z przyczyn powtarzających się bez względu na to, czy nastąpiło
pogorszenie warunków pracy według innych czynników określonych w § 5 ust. 1
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne., zgłaszania do
ubezpieczenia społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia
społecznego (jednolity tekst: Dz. U. z 1983 r., Nr 68, poz. 330 ze zm.).
Przewodniczący SSN: Stefania Szymańska, Sędziowie: SN Jerzy Kuźniar, SA
Mieczysław Bareja (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 6 grudnia 1996 r. sprawy z wniosku
Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego w Ł. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych w B. o wysokość składek, na skutek kasacji pozwanego Zakładu Ubez-
pieczeń Społecznych-Oddziału w B. od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z
dnia 11 września 1996 r. [...]
z m i e n i ł zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu Wojewódz-
kiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku z dnia 29 kwietnia 1996 r.
[...] i odwołanie Zakładów Naprawy Taboru Kolejowego w Ł. z dnia 21 września 1995 r.
oddalił.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w B. decyzją z dnia 29 sierpnia 1995
r. obciążył Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego SA w Ł. od dnia 1 września 1995 r.
dodatkową składką w wysokości 7% podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie
społeczne pracowników zakładu pracy, stwierdzając pogorszenie warunków pracy
wyrażające się wzrostem liczby wypadków przy pracy, w tym wypadków spowo-
dowanych powtarzającymi się przyczynach. Organ ubezpieczeniowy jako podstawę
prawną decyzji wskazał art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i
finansowaniu ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 1989 r., Nr 25 poz. 137 ze zm.) oraz §
5 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. (Dz. U. z 1993 r., Nr 68
poz. 330 ze zm.). Wydając decyzję oparł się na wniosku Okręgowego Inspektora Pracy
w B. oraz ustaleniach Państwowej Inspekcji Pracy stwierdzających wzrost ilości
wypadków w zakładzie pracy z 13 wypadków w I-szym półroczu 1994 r. do 27
wypadków w pierwszym półroczu 1995 r. oraz wykazanych, powtarzających się przy-
czynach wypadków przy pracy.
W odwołaniu do Sądu Wojewódzkiego Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego
SA w Ł. wnosiły o zmianę decyzji administracyjnej i stwierdzenie braku obowiązku
opłacania dodatkowej składki na ubezpieczenie społeczne. Twierdziły, że ilość
wypadków w zakładzie pracy w latach 1992, 1993 i 1995 jest w zasadzie identyczna; w
zakładzie pracy w 1995 r. nastąpiła wyraźna poprawa w porównaniu do poprzednich lat
w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, szczególnie w zakresie występowania
chorób zawodowych oraz wypadków przy pracy ze skutkiem śmiertelnym, jak i w ogóle
ciężkich wypadków. Porównywanie ilości wypadków w pierwszym półroczu 1995 r. w
stosunku do pierwszego półrocza 1994 r. nie oddaje stanu poprawy warunków
bezpieczeństwa pracy w zakładzie, bowiem rok 1994 był wyjątkowy i nietypowy [...].
Obciążenie dodatkową składką spowoduje brak środków finansowych zakładu pracy na
dalszą poprawę bezpieczeństwa pracy w zakładzie pracy, jak też utrudnić może
terminowe opłacanie składki ubezpieczeniowej w ogóle. Podniesiono wzrost wydatków
na poprawę warunków pracy, jak też twierdzono, że wzrost ilości wypadków dotyczy
wypadków lekkich, przy uznawaniu których występować mogą nieprawidłowości, w tym
też mogą występować okoliczności fikcyjne, trudne do eliminacji.
Wyrokiem z dnia 29 kwietnia 1996 r. [...] Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Białymstoku zaskarżoną decyzję zmienił i ustalił, że Zakłady
Naprawcze Taboru Kolejowego w Ł. nie są zobowiązane do opłacania podwyższonej
składki na ubezpieczenia społeczne w okresie od 1 września 1995 r. do 29 lutego 1996
r. Sąd Wojewódzki ustalając, że istotnie w pierwszym półroczu 1995 r. w zakładzie
pracy wzrosła ilość wypadków przy pracy w porównaniu z analogicznym okresem 1994
r. stwierdził jednocześnie, że zmniejszyło się zagrożenie chorobami zawodowymi,
zmniejszeniu w porównaniu do lat ubiegłych uległa ilość rent z tytułu wypadków przy
pracy i chorób zawodowych oraz nie było wypadków ze skutkiem śmiertelnym i
wypadków ciężkich. Opierając się na tych ustaleniach Sąd Wojewódzki stwierdził, że
skoro spośród wielu czynników wymienionych w § 5 rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 29 stycznia 1990 r. tylko jeden z tych czynników wskazuje na pogorszenie
warunków bezpieczeństwa pracy, a pozostałe wykazują poprawę tych warunków, to
obciążenie zakładu pracy dodatkową składką na ubezpieczenie społeczne byłoby
niewspółmierne, zaś działanie inspektoratu pracy - wystąpienie z wnioskiem o
wymierzenie dodatkowej składki ubezpieczeniowej - nie może być dowolne i opierać się
tylko na badaniu jednego ze współczynników pogorszenia się warunków bez-
pieczeństwa pracy.
Wyrokiem z dnia 11 września 1995 r. [...] Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Białymstoku rewizję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Od-
dział w B. oddalił, uznając ustalenia i ocenę stanu warunków bezpieczeństwa pracy w
zakładzie pracy oraz ocenę prawną dokonaną przez Sąd Wojewódzki, za trafne.
Wymieniając przyczyny wypadków stwierdził, ..."niewłaściwe składowanie i dojście do
materiałów (8 wypadków) oraz brak nadzoru (3 wypadki). Te ostatnie przyczyny nie
stanowią naruszenia obowiązku dbałości o zdrowie i życie pracowników". Nadto
stwierdził zwiększenie wydatków finansowych na bezpieczeństwo i higienę pracy w
zakładzie pracy, a co zatem idzie - dbałość zakładu o warunki pracy.
Od tego wyroku kasację wniósł Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B.
zarzucając naruszenie prawa materialnego, tj. § 5 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek
na ubezpieczenie społeczne (Dz. U. z 1993 r., Nr 68 poz. 330). Powołując się na
bezsporny w sprawie fakt wzrostu ilości wypadków przy pracy w pierwszym półroczu
1995 r. wywodził, że przepis § 5 rozporządzenia nie uwzględnia podziału wypadków na
wypadki zbiorowe, ze skutkiem śmiertelnym i ciężkie. Dotyczy wzrostu ilości wypadków
przy pracy, w tym w szczególności wypadków o powtarzających się przyczynach. Skoro
taki wzrost ilościowy miał miejsce i jest bezsporny, to ocena stanu bezpieczeństwa
pracy dokonana przez inspektora pracy i znajdująca wyraz w zaskarżonej decyzji, nie
tylko nie była dowolna, lecz zgodna z prawem i stanowiła wykonanie prawa. W związku
z tym skarżący wnosił o zmianę wyroków obu instancji sądowych i oddalenie odwołania
zakładu pracy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja jest zasadna.
Jak wynika z dokumentów kontroli przeprowadzonych przez państwową ins-
pekcję pracy w Zakładach Naprawczych Taboru Kolejowego SA w Ł., stan warunków
bezpieczeństwa pracy w tym zakładzie pracy był przedmiotem wielokrotnych kontroli.
Okręgowy inspektor pracy, wobec braku poprawy warunków bezpieczeństwa pracy i
utrzymujących się zagrożeń, już w 1992 r. wskazywał na nieprawidłową sytuację, lecz
decyzję w przedmiocie wystąpienia z wnioskiem o obciążenie zakładu pracy dodatkową
składką ubezpieczeniową wówczas cofnął wobec zobowiązań zakładu pracy doty-
czących poprawy stanu bezpieczeństwa pracy w zakładzie. W 1994 r. w zakładzie
pracy stwierdzono 33 wypadki przy pracy, w tym w pierwszym półroczu 1994 r. - 13
wypadków. Kontrola państwowej inspekcji pracy przeprowadzona w lipcu 1995 r. st-
wierdziła 27 wypadków przy pracy w pierwszym półroczu 1995 r. Analiza przyczyn
wypadków wskazywała na powtarzające się przyczyny wypadków zależne wyłącznie od
organizacji pracy. Stan ten jest w sprawie bezsporny i takie w gruncie rzeczy są
ustalenia faktyczne Sądów obu instancji. Stosownie do § 5 ust. 1 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek
na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego oraz
rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego (jednolity tekst: Dz. U. z
1993 r., Nr 68, poz. 330 ze zm.) okręgowy inspektor pracy Państwowej Inspekcji Pracy
może wystąpić z wnioskiem do oddziału ZUS o wymierzenie dodatkowej składki w
wysokości 7% podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne pracowników
zakładu pracy, w którym stwierdzono pogorszenie warunków pracy wyrażające się
wzrostem co najmniej jednego z czterech wymienionych w punktach czynników. Dwa
pierwsze z tych punktów dotyczą zagrożeń chorobami zawodowymi oraz liczby
zachorowań na choroby zawodowe. Przepis § 5 ust. 1 pkt. 3 rozporządzenia dotyczy
liczby wypadków przy pracy, w tym w szczególności wypadków o powtarzających się
przyczynach.
Sformułowania zawarte w § 5 ust. 1 "pogorszenie warunków pracy wyrażające
się wzrostem co najmniej jednego z następujących czynników", wiąże się niewątpliwie z
charakterem czynników, jakie zostały wymienione w rozporządzeniu. Wzrost liczby
zatrudnionych w warunkach przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń i
natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia oraz przy pracach szczególnie uciążliwych -
w liczbie zatrudnionych bezpośrednio w produkcji, jeżeli wzrost tego udziału nie wynika
wyłącznie ze zmniejszenia zatrudnienia na stanowiskach bezpośrednio produkcyjnych
(§ 5 ust. 1 pkt. 1 rozporządzenia), to jeden z tych czynników. Sam fakt wzrostu
liczbowego pracowników narażonych na zagrożenie chorobą zawodową lub
zagrożonych wypadkiem stanowi już czynnik uzasadniający stosunkowe pogorszenia
warunków pracy. Następstwa zwiększonego zagrożenia w postaci wzrostu zachorowań
na choroby zawodowe (§ 5 ust. 1 pkt. 3 rozporządzenia) oraz wzrost ilości rent z tytułu
chorób zawodowych (pkt 4) rozkładają się w czasie. Dotyczy to wzrostu liczby
wypadków przy pracy, w szczególności wypadków o powtarzających się przyczynach
(pkt 3) i ilości rent przyznanych z tytułu wypadków (pkt 4). Wymienione czynniki
wywołujące pogorszenie się warunków pracy są ze sobą ściśle powiązane. Wzrost
liczby rent przyznanych z tytułu wypadków przy pracy lub chorób zawodowych, jako
następstwo zagrożeń występujących w zakładzie pracy, nie musi oznaczać pogorszenia
warunków bezpieczeństwa pracy. Może stanowić następstwo warunków pracy, które
poprzednio istniały i które już nie istnieją. To samo może dotyczyć chorób zawodowych,
które ujawniły się po dłuższym czasie w terminie, w którym już zakład pracy nie stosuje
technologii narażającej pracowników na choroby zawodowe. Odmiennie traktować
należy czynniki wymienione w pkt 1 i 3. Ich wystąpienie - wzrost ilości osób
zatrudnionych w warunkach zagrożenia chorobą zawodową lub zwiększoną
możliwością wystąpienia wypadku przy pracy (pkt 1), wzrost ilości wypadków
spowodowanych w szczególności tymi samymi przyczynami (pkt 3), to potencjalny
wzrost ilości zachorowań na choroby zawodowe oraz potencjalny wzrost ilości rent
inwalidzkich z tytułu chorób zawodowych lub wypadków przy pracy. Dlatego też w
rozporządzeniu zawarte jest sformułowanie "wzrostem co najmniej jednego z
następujących czynników". Zwrot ten w świetle dokonanej analizy uzasadnia
stwierdzenie pogorszenia warunków pracy w przypadku stwierdzenia wzrostu, o którym
mowa w § 5 ust. 1 pkt 1 lub 3 rozporządzenia oraz w pkt 2, o ile występują nadal
zagrożenia, a także w przypadku wzrostu liczby przyznanych rent, o ile nadal występują
zagrożenia warunków pracy wynikające z pkt 1 i 3. Dokonana analiza § 5
rozporządzenia prowadzi do wniosku, że ponad dwukrotny wzrost ilości wypadków w
pierwszym półroczu 1995 r. w porównaniu do 1994 r., przy czym dotyczący wypadków
przy pracy spowodowanych powtarzającymi się przyczynami związanymi z wadliwą
organizacją pracy, w pełni uzasadnia zarzut naruszenia prawa materialnego przez
orzekające w sprawie Sądy i czyni kasację zasadną.
Jedną z podstawowych zasad prawa pracy (art. 15 K.P.) jest obowiązek zakładu
pracy zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.
Obowiązek ten nakłada dodatkowo na zakład pracy i konkretyzuje art. 207 K.P. Dlatego
też uznanie przez Sąd Apelacyjny nieodpowiedniej organizacji pracy - niewłaściwego
składowania i dostępu do materiałów oraz braku nadzoru, stanowiących przyczyny
wypadków przy pracy - za przyczyny nie stanowiące zasadniczego naruszenia
obowiązku dbałości o zdrowie i życie pracowników, jest w oczywisty sposób sprzeczne
z wyżej wskazanymi przepisami. Również niezrozumiałe są i sprzeczne z liczbami w
sprawie argumenty dotyczące wzrostu nakładów finansowych zakładu pracy na po-
prawę bezpieczeństwa warunków pracy. Skoro nakłady te w 1995 r. w porównaniu do
1994 r. (1.622.514 zł) wzrosły o kwotę 212.613 zł, to ten nominalny wzrost, uwzględ-
niając trwającą inflację i jej stopień, oznacza faktycznie zmniejszenie nakładów na
poprawę warunków pracy. Powoływanie się przez Sądy orzekające w sprawie na te
argumenty, tak jak to czynił również zakład pracy w swoich pismach procesowych, nie
tylko nie odpowiada stanowi faktycznemu wynikającemu z dokumentów i ustalonemu
przez Sądy, ale nie znajduje również uzasadnienia prawnego. Dla oceny, czy w
zakładzie pracy nastąpiło pogorszenie warunków bezpieczeństwa pracy istotne jest to,
czy zachodzą w zakładzie pracy warunki określone w § 5 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia,
czy też nie. Brak następstw określonych w § 5 ust. 1 pkt 4 rozporządzenia możliwy jest
do oceny w innym czasie. Przepis § 5 rozporządzenia - stosowanie dodatkowej składki
ubezpieczeniowej - istotnie ma charakter restrykcyjny i ma zastosowanie do zakładów
pracy, w których doszło do naruszenia obowiązków dotyczących zapewnienia
bezpiecznych warunków pracy [,,,]. Celem działania tego przepisu nie jest tylko
zwiększenie dochodów ZUS w związku ze zwiększeniem ryzyka ubezpieczeniowego,
lecz także i przede wszystkim wymuszanie na kierownictwie zakładu pracy
przestrzegania obowiązku wynikającego z art. 207 § 1 K.P., tj. ochrony pracowników. W
sytuacji występującej w sprawie zdecydowana większość wypadków przy pracy, wzrost
ilości tych wypadków wiąże się z nieprawidłową organizacją pracy, nieprzykładaniem
wagi do warunków bezpieczeństwa pracy przez nadzór, a zatem naprawienie sytuacji
jest możliwe poprzez działania nie wymagające szczególnych nakładów finansowych.
Do zaniedbań ze strony kierownictwa zakładu pracy w tym zakresie doszło pomimo
intensywnego działania inspektora pracy, a zatem działania tak inspekcji pracy, jak i
oddziału ZUS są w sprawie w pełni uzasadnione i zgodne z § 5 wyżej wskazanego
rozporządzenia. Tak Sąd Wojewódzki, jak i Sąd Apelacyjny, orzekające w sprawie
dokonały błędnej oceny prawnej stanu faktycznego, dopatrując się dla zastosowania §
5 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia konieczności wystąpienia pogorszenia warunków
bezpieczeństwa pracy, wyrażającego się także we wzroście innych czynników
wywołujących pogorszenie warunków pracy określonych w tym przepisie.
Z tych wszystkich przyczyn, uznając kasację za zasadną, stosownie do art. 393
15
KPC orzeczono jak w sentencji.
========================================