Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 17 grudnia 1996 r.
II UKN 32/96
Nie podlega ubezpieczeniu społecznemu w rozumieniu art. 4 ust. 1 ustawy
z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 25, poz. 137 ze zm.) osoba, która zawarła
fikcyjną umowę o pracę.
Przewodniczący SSN: Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Maria Mańkowska, Stefania
Szymańska (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 17 grudnia 1996 r. sprawy z wniosku
Danuty K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w R. o składki
ubezpieczeniowe, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego w
Rzeszowie z dnia 30 sierpnia 1996 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w R. w decyzji z dnia 12 października
1995 r. stwierdził, że Danuta K. zgłoszona do ubezpieczenia społecznego w
charakterze pomocy domowej u Czesława K. zamieszkałego w M., w okresie od 20
kwietnia 1994 r. do 23 lutego 1995 r. w wymiarze 1/2 czasu pracy, nie podlegała pra-
cowniczemu ubezpieczeniu społecznemu. W uzasadnieniu decyzji podano, że ze
względu na prowadzenie wspólnego gospodarstwa rolnego wykonywane czynności
miały charakter pomocy rodzinnej, stąd też, pomimo zawartej umowy o pracę, nie
nastąpiło nawiązanie stosunku pracy.
W odwołaniu do Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
w Rzeszowie wnioskodawczyni określiła decyzję organu rentowego jako krzywdzącą.
Podała, że Czesław K. zawarł z nią początkowo umowę o pracę na okres od 20
kwietnia do 20 października 1994 r., przedłużoną następnie do 28 lutego 1995 r. W
dniu 14 maja 1994 r. wnioskodawczyni zawarła związek małżeński z synem praco-
dawcy Zbigniewem K., zaś w dniu 4 listopada tego roku urodziła dziecko. Zarzut organu
rentowego, że zatrudnienie miało charakter fikcyjny, zdaniem odwołującej się, jest
"nieuczciwy" i bezzasadny.
Rozpoznając sprawę Sąd I instancji przeprowadził dowód z wszystkich zawnios-
kowanych przez odwołującą się świadków, jak również dowody dopuszczone z urzędu,
w szczególności dotyczące sytuacji materialnej pracodawcy, i następnie wyrokiem z
dnia 17 kwietnia 1996 r. oddalił odwołanie. Sąd ustalił, że pomiędzy Czesławem K. a
Danutą K. doszło do zawarcia umowy o pracę na okres początkowo od 20 kwietnia
1994 r. do 20 października 1994 r. w charakterze pomocy domowej w 1/2 wymiaru
czasu pracy za miesięcznym wynagrodzeniem 1.200.000 zł (przed denominacją),
następnie od 21 października 1994 r. do 20 listopada 1994 r. i dalej do 28 lutego 1995
r. Z dniem 22 lutego 1995 r. strony rozwiązały umowę o pracę. Pracodawca nie zgłosił
faktu zatrudnienia w urzędzie skarbowym. Wynagrodzenie zostało wypłacone
wnioskodawczyni w listopadzie 1994 r. jednorazowo; również jednorazowo został
uiszczony w urzędzie skarbowym podatek od wynagrodzenia. Sąd odmówił
wiarygodności zeznaniom słuchanych w sprawie świadków i ustalił, że pracodawca oraz
rodzice wnioskodawczyni w okresie 2 miesięcy przed ślubem dzieci odwiedzali się
wzajemnie, co świadczy, że wnioskodawczyni została zatrudniona jako narzeczona
syna wnioskodawcy. Niewypłacanie wnioskodawczyni wynagrodzenia za pracę,
niezgłoszenie zatrudnienia jej do urzędu skarbowego, a także okoliczność, że praco-
dawca wraz ze swoim bezrobotnym synem (mężem wnioskodawczyni) prowadzą gos-
podarstwo rolne, a żona pracodawcy jest chora, wskazuje, że Danuta K. wykonywała
pracę, o jakiej mowa w zawartej między stronami umowie, lecz jako członek rodziny, a
nie jako pracownik i "te okoliczności są podstawą do ustalenia, że nie nawiązała ona
stosunku pracy jako pracownik" i z tego też powodu nie może podlegać ubezpieczeniu
społecznemu w rozumieniu art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji
i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 25, poz.
137 ze zm.).
W rewizji od tego wyroku Danuta K. wnosiła o jego zmianę poprzez stwierdzenie,
że podlegała w okresie od 20 kwietnia 1994 r. do 23 lutego 1995 r. ubezpieczeniu
społecznemu lub o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do
ponownego rozpoznania. Zarzuciła naruszenie prawa materialnego oraz sprzeczność
istotnych ustaleń Sądu z treścią zebranego w sprawie materiału. W uzasadnieniu rewizji
podniosła, że fakt wypłaty wynagrodzenia przez pracodawcę jednorazowo w związku z
jego trudną sytuacją finansową nie może przesądzać o ustaleniu dokonanym przez
Sąd, że w jej przypadku nie nastąpiło nawiązanie stosunku pracy, jak również nie może
stanowić o tym zawarcie związku małżeńskiego z synem pracodawcy. Wniosła o
przeprowadzenie dowodu z przesłuchania następnych świadków na okoliczność
zawarcia umowy o pracę.
Sąd Apelacyjny uznał rewizję za nieuzasadnioną i dlatego wyrokiem z dnia 30
sierpnia 1996 r. oddalił ją. Sąd Apelacyjny nie dopatrzył się bowiem żadnego z
uchybień uzasadniających, stosownie do art. 368 KPC, istnienia którejkolwiek z pods-
taw zaskarżenia. Sąd podkreślił, że rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 listopada
1974 r. w sprawie stosunków pracy, w których pracodawcą jest osoba fizyczna (Dz. U.
nr 45, poz. 272), dopuszcza możliwość zawierania umów o pracę pomiędzy osobami
fizycznymi, w każdej jednak sytuacji tego rodzaju szczegółowego wyjaśnienia wymaga,
czy pomiędzy stronami nastąpiło faktyczne nawiązanie stosunku pracy, rezultatem
czego będzie skutek wynikający z systemu prawa ubezpieczeń społecznych w postaci
podlegania pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu, czy też zgłoszenie do
ubezpieczenia ma charakter fikcyjny, a to z tej przyczyny, że pomimo zawartej umowy o
pracę nie nastąpiło nawiązanie stosunku pracy. Zdaniem Sądu Apelacyjnego,
szczegółowo przeprowadzone postępowanie dowodowe, zarówno będące wynikiem
uwzględnienia wniosków Danuty K., jak i dowodów dopuszczonych z urzędu, wnikliwa
ocena zgromadzonego materiału dowodowego i na jej podstawie wyciągnięte wnioski,
dawały Sądowi I instancji podstawę do dokonania ustalenia, że "praca
wnioskodawczyni w domu rodzinnym jej męża była wykonywana w ramach pomocy
rodzinnej, a nie wynikała ze statusu pracownika", w związku z czym wnioskodawczyni
nie podlegała pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu. Sąd Apelacyjny podkreślił,
że dokonana przez Sąd I instancji ocena dowodów, w szczególności dotycząca zeznań
słuchanych w sprawie świadków, nie narusza zasady swobodnej oceny dowodów
wynikającej z art. 233 KPC. Prawidłowość takiej oceny potwierdza to, że
wnioskodawczyni zawierając ze swoim przyszłym teściem umowę o pracę była w ciąży
(co potwierdzają daty: zawarcia umowy 20 kwietnia 1994 r., urodzenia dziecka - 3
listopada 1994 r.), wcześniej nigdzie nie pracowała i podjęcie zatrudnienia stwarzało po
jej stronie możliwość nabycia świadczeń okresowych w związku z urodzeniem dziecka,
a następnie nabycie prawa do zasiłku dla bezrobotnych, ponadto czasokres jej pracy,
brak systematycznego wypłacania wynagrodzenia, niezgłoszenie przez pracodawcę
faktu zatrudnienia do urzędu skarbowego, jak również wyniki postępowania przed
organem rentowym. Twierdzenia zawarte w rewizji, że materiał dowodowy w sprawie
nie dawał żadnej podstawy do przyjęcia, iż wnioskodawczyni nie wykonywała pracy w
charakterze pomocy domowej u Czesława K., są nieuprawnione, a przytoczone
okoliczności na ich potwierdzenie stanowią jedynie polemikę z prawidłowymi
ustaleniami Sądu I instancji. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, w sprawie nie nastąpiło
faktyczne nawiązanie stosunku pracy, stąd też za prawidłowe należy uznać
stwierdzenie Sądu I instancji, iż zgłoszenie wnioskodawczyni do ubezpieczenia przez
Czesława K. miało charakter fikcyjny. Początkowo bowiem pomagała ona w pracy w
gospodarstwie jako narzeczona, a następnie żona syna właściciela gospodarstwa, a
więc w ramach zwyczajowo przyjętej pomocy.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyła kasacją wnioskodawczyni z wnioskiem o
jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, a "w każdym razie o
zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uwzględnienie odwołania".
Kasacja oparta jest na zarzucie naruszenia prawa materialnego przez niewłaściwe jego
zastosowanie, a w szczególności art. 85 § 1 KP oraz naruszenie przepisów pos-
tępowania mających istotny wpływ na wynik sprawy na skutek niedopuszczenia dowo-
dów zawnioskowanych w rewizji (art. 393
1
KPC).
Wnioskodawczyni kwestionuje stanowisko Sądu Apelacyjnego uznające orze-
czenie Sądu I instancji za trafne i zgodne z prawem i zaprzecza ustaleniu, że zawarte
umowy o pracę były umowami fikcyjnymi. Podkreśla, że w okresie zawarcia umowy o
pracę nie była powinowatą pracodawcy i świadczyła pracę z uwagi na chorobę jego
żony. Później umowy o pracę były zawierane na czas oznaczony i rejestrowane w
Oddziale ZUS (Inspektorat w M.). Mimo zawarcia związku małżeńskiego z synem
pracodawcy, nadal świadczyła pracę na podstawie umowy o pracę, zaś wypłacenie jej -
na podstawie porozumienia zawartego pomiędzy nią a pracodawcą - wynagrodzenia za
pracę jednorazowo, było spowodowane trudną sytuacją pracodawcy. Ponadto zarzuca,
że mimo zawnioskowania w rewizji dowodu z przesłuchania nowych świadków na
sporne okoliczności, wniosek ten został pominięty przez Sąd rewizyjny; stanowiło to
istotne uchybienie, gdyż występowała przed Sądem I instancji bez pełnomocnika.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W myśl art. 393
1
kasację można oprzeć na naruszeniu prawa materialnego przez
błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie (pkt 1) oraz naruszeniu przepisów
postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy (pkt 2).
W kasacji wniesionej w niniejszej sprawie zostały powołane obydwie te pods-
tawy, z tym że zarzucając naruszenie prawa materialnego wymieniono niewłaściwe
zastosowanie art. 85 § 1 Kodeksu pracy, natomiast przy zarzucie naruszenia przepisów
postępowania nie wskazano, o jakie przepisy postępowania chodzi, dodając tylko, że
zarzuca się niedopuszczenie dowodów zawnioskowanych w rewizji. W związku z tym
należy zaznaczyć, że wymieniając w art. 393
1
KPC podstawy, na których można oprzeć
kasację przewidziano, iż winna ona czynić zadość wymaganiom pisma procesowego
oraz zawierać przytoczenie podstaw kasacyjnych i ich uzasadnienie (art. 393
3
KPC).
Należy zatem wskazać na czym polega naruszenie prawa materialnego lub istotnych
przepisów postępowania, z przytoczeniem przepisów, których naruszenie zarzuca się.
Zgodnie z art. 85 § 1 Kodeksu pracy, w brzmieniu obowiązującym przed nowe-
lizacją, wypłata wynagrodzenia powinna być dokonywana co najmniej raz w miesiącu, z
wyjątkiem tych składników wynagrodzenia, które przysługują za okresy dłuższe. Zasadę
tę utrzymano po nowelizacji Kodeksu pracy, dokonanej z mocy ustawy z dnia 2 lutego
1996 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 24,
poz. 110). Co więcej, w znowelizowanym art. 85 § 1 przewidziano szersze niż
poprzednio uregulowanie problematyki wypłaty wynagrodzenia za pracę przez dodanie,
iż wypłaty wynagrodzenia dokonuje się w stałym i ustalonym z góry terminie. Przepis
art. 85 § 1 KP jest umieszczony w Rozdziale II noszącym tytuł "Ochrona wynagrodzenia
za pracę". Przepis ten jest przepisem bezwzględnie obowiązującym i dlatego odmienne
uregulowanie w umowie o pracę zasad wypłaty wynagrodzenia jest bezskuteczne.
Słusznie zatem Sąd Wojewódzki ocenił, z czym następnie zgodził się Sąd Apelacyjny,
iż niewypłacanie wnioskodawczyni przez Czesława K. wynagrodzenia w terminach
określonych w art. 85 § 1 KP, stanowi - w świetle całokształtu okoliczności sprawy -
przesłankę przemawiającą za fikcyjnością zawartej umowy o pracę i świadczenia przez
wnioskodawczynię pomocy w prowadzeniu gospodarstwa rolnego wobec wejścia jej do
rodziny męża.
W tym stanie zarzut naruszenia prawa materialnego poprzez niewłaściwe zas-
tosowanie art. 85 § 1 KP jest nieuzasadniony i nie prowadzi do naruszenia powołanego
w uzasadnieniu kasacji art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i
finansowaniu ubezpieczeń społecznych.
Przechodząc do omówienia drugiej podstawy zaskarżenia powołanej w kasacji,
tj. naruszenia przepisów postępowania mającego istotny wpływ na wynik sprawy, należy
podkreślić (o czym wspomniano już wyżej), że powołując tę podstawę kasacji konieczne
jest wykazanie, ze doszło do naruszenia konkretnego przepisu procedury, a także
wskazanie błędów lub braków świadczących o naruszeniu danego przepisu. W
szczególności zarzuty kasacyjne powinny być przedstawione tak szczegółowo, by Sąd
Najwyższy bez poszukiwań w pismach procesowych znajdujących się w aktach sprawy
otrzymał omówienie wytkniętej wady. W niniejszej sprawie nie przytoczono, jakie
przepisy postępowania zostały naruszone. W tej części kasacja zatem nie odpowiada
wymaganiom przewidzianym w art. 393
1
pkt 2 w związku z art. 393
3
KPC.
Kierując się przytoczonymi powyżej argumentami Sąd Najwyższy oddalił kasację
na mocy art. 393
12
KPC.
Na marginesie sprawy Sąd Najwyższy jednakże zaznacza, iż Sąd Apelacyjny
miał uzasadnione podstawy w materiale dowodowym sprawy do zaakceptowania
rozstrzygnięcia Sądu Wojewódzkiego. Sąd ten bowiem przeprowadził wyczerpujące
postępowanie dowodowe i dokonał ustaleń w oparciu o ten materiał, z zachowaniem
granic swobodnej oceny dowodów. Zawnioskowany w rewizji dowód z zeznań nowych
świadków mógł być przez wnioskodawczynię zgłoszony w toku postępowania przed
Sądem I instancji, tym bardziej że jeden ze świadków jest członkiem rodziny jej męża.
========================================