Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 20 maja 1997 r.
II UKN 128/97
Zasady ochrony praw nabytych nie stosuje się wobec osoby, która
uzyskała prawo do świadczenia z ubezpieczenia społecznego w wyniku wpro-
wadzenia w błąd organu rentowego lub innego jej bezprawnego działania.
Świadczenia wypłacone w takiej sytuacji podlegają zwrotowi na mocy art. 106
ust. 1 w związku z ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.).
Przewodniczący SSN: Maria Tyszel (sprawozdawca), Sędziowie SN: Józef
Iwulski, Barbara Wagner.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 20 maja 1997 r. sprawy z wniosku
Stanisława L. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-II Oddziałowi w W. o
zwrot pobranych świadczeń emerytalnych, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku
Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 30 grudnia 1996 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-II Oddział w W. decyzją z dnia 20 lutego 1996
r. wstrzymał od 1 marca 1996 r. wypłatę wcześniejszej emerytury przyznanej
Stanisławowi L., urodzonemu 22 marca 1931 r., ustalając, że wobec braku uprawnień
do tego świadczenia w okresie od 1 maja 1991 do 29 lutego 1996 r. pobrał on
nienależnie kwotę 20554,68 zł i jest zobowiązany do zwrotu kwoty 16525,29 zł pobranej
w okresie od 1 marca 1993 r. do 29 lutego 1996 r., tj. za okres 3 lat wstecz. Decyzją z
dnia 25 maja 1996 r. organ rentowy przyznał wnioskodawcy prawo do emerytury od
ukończenia przez niego wieku emerytalnego, tj. od 22 marca 1996 r.
W odwołaniu od decyzji z dnia 20 lutego 1996 r. Stanisław L. wnosił o przywró-
cenie wypłacania należnego mu świadczenia oraz o zwolnienie z obowiązku zwrotu
pobranych świadczeń rentowych, ponieważ nadpłata nie powstała z jego winy, a jedynie
z winy urzędników ZUS, którzy poinformowali go, że złożone dokumenty są
wystarczające do nabycia przez niego prawa do renty. Podnosił, iż wydana przez organ
rentowy decyzja stanowi naruszenie praw przez niego nabytych.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie wyrokiem
z dnia 24 września 1996 r. [...] odwołanie to oddalił uznając, iż wnioskodawcy prawo do
wcześniejszej emerytury nie przysługiwało ze względu na to, iż nie był on pracownikiem,
a z całości dostępnej dokumentacji zebranej w sprawie wnioskodawcy jednoznacznie
wynika, że nastąpiło świadome wprowadzenie w błąd organu rentowego, co rodzi
obowiązek zwrotu pobranych nienależnie świadczeń.
W apelacji od tego wyroku Stanisław L. wnosił o jego zmianę i uchylenie decyzji
II Oddziału ZUS w W. w części zobowiązującej go do zwrotu kwoty 16525,29 zł, bądź o
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Wojewódzkiemu do
ponownego rozpoznania, bowiem nie zostało ustalone jakie dokumenty złożył ubiegając
się w 1991 r. o przyznanie świadczeń emerytalnych. Brak jest też dowodów, że
wprowadził on świadomie w błąd organ rentowy. Podnosił, że nabył prawo do emerytury
na podstawie prawomocnej decyzji organu rentowego, a jeżeli świadczenie to zostało
mu przyznane błędnie, to jest to wina organu rentowego. Ponadto wypłacone mu
świadczenia emerytalne wydał na swoje utrzymanie i w świetle art. 409 KC nie może
zostać obciążony obowiązkiem ich zwrotu.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie wyrokiem z
dnia 30 grudnia 1996 r. [...] oddalił apelację.W uzasadnieniu tego wyroku Sąd
Apelacyjny wskazał, że: "(...) jest okolicznością bezsporną, iż wnioskodawca nie mógł
nabyć prawa do wcześniejszej emerytury na podstawie przepisów rozporządzenia
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 stycznia 1990 r. w sprawie wcześniejszych
emerytur dla pracowników zwalnianych z pracy z przyczyn dotyczących zakładów pracy
(Dz. U. Nr 4, poz. 27), ponieważ nie był on pracownikiem i od 1977 r. prowadził działal-
ność gospodarczą, tak więc świadczenie to zostało przyznane mu bez podstawy
prawnej, niezależnie od ilości lat udowodnionego przez niego okresu zatrudnienia.
Uprawnienie do tego świadczenia nie podlega ochronie, ponieważ nie było to prawo
słusznie nabyte. W myśl art. 106 ust. 1 pkt. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.)
osoba, która pobrała nienależne jej świadczenia, jest zobowiązana do ich zwrotu, a za
kwoty takich świadczeń uważa się, między innymi, świadczenia przyznane lub wypła-
cone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub dokumentów albo w innych wypadkach
świadomego wprowadzenia w błąd organu rentowego.
W niniejszej sprawie akta rentowe wnioskodawcy zawierające dokumenty, które
były podstawą do przyznania mu świadczeń emerytalno-rentowych zaginęły.
Okoliczność ta nie może być jednak decydująca dla zwolnienia wnioskodawcy z obo-
wiązku zwrotu pobranych nienależnie świadczeń rentowych. Mając na uwadze oczy-
wisty brak prawa do wcześniejszej emerytury, złożenie wniosku o przyznanie świad-
czenia w inspektoracie niewłaściwym miejscowo dla miejsca zamieszkania wniosko-
dawcy, a także oceniając fakt zaginięcia akt rentowych, należy dojść do wniosku, iż
wnioskodawca świadomie wprowadził w błąd organ rentowy co do swoich uprawnień do
wcześniejszej emerytury, we współdziałaniu z nieuczciwym pracownikiem lub nieu-
czciwymi pracownikami tego organu, bądź też uzyskał prawo do świadczenia w oparciu
o sfałszowane dokumenty. Te okoliczności miał niewątpliwie na względzie również Sąd
Wojewódzki uznając, iż wnioskodawca jest zobowiązany do zwrotu nienależnie
pobranych świadczeń rentowych. Przyjęcie odmiennego założenia, czyli pełnej
nieświadomości wnioskodawcy, staje się w świetle okoliczności niniejszej sprawy
niewiarygodne (zbieg błędnej informacji o uprawnieniach do wcześniejszej emerytury,
przyznania świadczenia mimo oczywistego braku spełnienia warunków do jego nabycia,
przyjęcia wniosku niewłaściwego miejscowo oraz zaginięcia akt rentowych).
Okoliczność, iż w świadomym wprowadzeniu w błąd organu rentowego mogły poza
wnioskodawcą uczestniczyć także inne osoby nie zwalnia go w świetle art. 106 ust. 1
pkt 2 powołanej ustawy z obowiązku zwrotu pobranych świadczeń rentowych. W świetle
tego przepisu nie mają też zastosowania przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące
bezpodstawnego wzbogacenia, bowiem dotyczą one należności wynikających z
odrębnej od prawa cywilnego dziedziny prawa ubezpieczeń społecznych".
W kasacji od tego wyroku pełnomocnik wnioskodawcy zarzucając, że zaskarżony
wyrok został wydany z naruszeniem "prawa materialnego i niewłaściwe zastosowanie
(art. 106 ustawy o p.z.e.) - art. 391
1
pkt 1 KPC" oraz "przepisów postępowania (art. 6 i
233 KPC) oraz rozpoznanie w trybie postępowania odrębnego przez sąd pracy i
ubezpieczeń społecznych sprawy należącej do właściwości sądu powszechnego - art.
393
1
pkt 2 KPC" wnosił o zmianę tego wyroku i orzeczenie zwolnienia wnioskodawcy od
zwrotu pobranego świadczenia i zasądzenie kosztów zastępstwa adwokackiego.
Rozpoznając kasację Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Bezpodstawny jest zarzut rozpoznania sprawy: "należącej do właściwości sądu
powszechnego w trybie postępowania odrębnego". Zgodnie z przepisem art. 477
8
KPC
sprawy, w których wniesiono odwołanie od decyzji organów rentowych należą do
właściwości sądów wojewódzkich i są rozpatrywane według przepisów Kodeksu
postępowania cywilnego z zachowaniem odrębności uregulowanych w dziale III tegoż
Kodeksu. Bezpodstawne jest powołanie się w kasacji na uchwałę Sądu Najwyższego z
dnia 21 maja 1984 r. III UZP 20/84 (OSNCP 1985 z. 1 poz. 3). Uchwała ta dotyczyła
bowiem wyłącznie zwrotu nadpłaty świadczenia powstałej w wyniku błędnego
wyliczenia przez organ rentowy wysokości przyznanego świadczenia w sytuacji, gdy
prawo do jego pobierania było niewątpliwe.
Sąd Najwyższy nie dopatrzył się naruszenia przez Sąd Apelacyjny zarzuconego
w kasacji przekroczenia "ujętej w art. 233 KPC zasady swobodnej oceny dowodów".
Ustalony przez Sąd pierwszej instancji i zaakceptowany przez Sąd Apelacyjny stan
faktyczny sprawy dawał pełną podstawę do przyjęcia - na podstawie przepisu art. 231
KPC- domniemania faktycznego. Bezsporne fakty: że wnioskodawca od 1977 r.
prowadził działalność gospodarczą, a więc wiedział o tym, że nie był pracownikiem, że
złożył wniosek o wcześniejszą emeryturę w niewłaściwym miejscowo organie rentowym,
a wniosek ten został przyjęty i jego rozpoznanie zakończyło się wydaniem decyzji o
przyznaniu wcześniejszej emerytury przysługującej wyłącznie pracownikom,
legitymującym się określonym okresem zatrudnienia, którzy zostali zwolnieni z przyczyn
dotyczących zakładów pracy, dały pełną podstawę Sądom obu instancji do przyjęcia
domniemania faktycznego zarówno takiego, że wnioskodawca miał świadomość braku
podstaw prawnych do uzyskania wcześniejszej emerytury, jak również, że świadczenie
to uzyskał we współdziałaniu z pracownikiem lub pracownikami organu rentowego.
Sąd Najwyższy nie podziela stanowiska zawartego w uzasadnieniu kasacji, że
wobec braku dowodów współdziałania wnioskodawcy z nieuczciwymi pracownikami
ZUS, Sąd Apelacyjny powinien uchylić zaskarżony wyrok Sądu I instancji, przekazując
sprawę do ponownego rozpoznania i udzielając stosownych wskazówek co do dalszego
toku postępowania. Wobec "zaginięcia" akt rentowych wnioskodawcy dalsze
postępowanie sądowe byłoby bezprzedmiotowe. Kolejnego zarzutu kasacji, tj:
naruszenia przez Sąd Apelacyjny przepisu art. 6 KPC, Sąd Najwyższy nie rozpatrywał,
ponieważ w tym zakresie nie wskazano na czym to naruszenie polega, a przepis ten
zawiera generalną zasadę przeciwdziałania przez Sąd orzekający przewlekaniu
postępowania.
Skoro zatem omawiane wyżej zarzuty kasacji są w przekonaniu składu orze-
kającego Sądu Najwyższego nieuzasadnione, to zastosowanie przez Sądy orzekające
przepisu art. 106 ust. 1 w związku z ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) jest
prawidłowe.
Sąd Najwyższy podziela pogląd Sądu Apelacyjnego, że bezprzedmiotowe jest
odwoływanie się wnioskodawcy do ochrony praw nabytych, bowiem ochroną taką
objęte są tylko prawa słusznie nabyte a nie prawa bezzasadnie uzyskane.
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy z mocy powołanych przepisów oraz
art. 393
12
KPC orzekł jak w sentencji wyroku.
========================================