Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 27 maja 1997 r.
II UKN 151/97
Przepis art. 4 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i
finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz.
137 ze zm.) wyłączający pracownicze ubezpieczenie społeczne małżonka
zatrudnionego w zakładzie pracy prowadzonym na własny rachunek przez
drugiego z małżonków, nie obejmuje osób pozostających ze sobą w związku
faktycznym (konkubinacie).
Przewodniczący SSN: Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN: Maria
Mańkowska, Roman Kuczyński.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 27 maja 1997 r. sprawy z wniosku Elizy
K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi IV w W. o składki na
ubezpieczenie społeczne, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu
Apelacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 14 stycznia
1997 r.[...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Wnioskodawczyni Eliza K. zawarła z Wojciechem Ł., właścicielem firmy "I.-E.",
dwie umowy: w dniu 1 stycznia 1991 r. umowę o pracę, która trwa nadal i od tej daty
została zgłoszona do ubezpieczenia społecznego jako pracownik, a od 1 czerwca 1994
r. umowę spółki cywilnej (pośrednictwo ubezpieczeniowe). Decyzjami z dnia 19 listopa-
da 1994 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział IV w W. stwierdził, że wniosko-
dawczyni od 1 lipca 1991 r. nie podlega ubezpieczeniu pracowniczemu, a od dnia 1
czerwca 1994 r. podlega ubezpieczeniu społecznemu przewidzianemu ustawą z dnia
18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gos-
podarczą oraz ich rodzin (Dz. U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.). Wobec odwołania
wnioskodawczyni Sąd Wojewódzki oddalił je nie obejmując rozstrzygnięciem pierwszej
z wymienionych decyzji. Uchylając ten wyrok, Sąd Apelacyjny zalecił rozpoznanie
sprawy z uwzględnieniem, że Eliza K. urodziła w dniu 7 lipca 1991 r. i 7 kwietnia 1994 r.
dwoje dzieci, których ojcem jest Wojciech Ł. Wszystkie świadczenia z ubezpieczenia
społecznego (zasiłki: macierzyńskie, porodowe, wychowawcze i rodzinne) od lipca 1991
r. otrzymywała na adres Wojciecha Ł., mimo iż w odwołaniu twierdziła, że zamieszkuje
pod tym adresem dopiero od 9 czerwca 1993 r.
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Wojewódzki zmienił drugą z wyżej
opisanych decyzji i ustalił, że wnioskodawczyni w okresie od 9 czerwca 1993 r. do 30
maja 1994 r. podlegała ubezpieczeniu jako osoba współpracująca z osobą prowadzącą
działalność gospodarczą, a w pozostałej części odwołanie oddalił. Sąd ten ustalił, że co
najmniej od 9 czerwca 1993 r. wnioskodawczyni prowadzi wspólne gospodarstwo z
Wojciechem Ł., a od dnia zawarcia spółki cywilnej (1 czerwca 1994 r.) jest objęta
ubezpieczeniem jako osoba prowadząca działalność gospodarczą. Trafna jest stąd
decyzja odmawiająca objęcia wnioskodawczyni pracowniczym ubezpieczeniem
społecznym. Umowa o pracę zawarta z Wojciechem Ł. w dniu 28 grudnia 1990 r. nie
odpowiadała faktycznemu statusowi Elizy K.
Apelację wnioskodawczyni od tego wyroku Sąd Apelacyjny w Warszawie oddalił,
w pełni podzielając stanowisko Sądu pierwszej instancji. W uzasadnieniu wyroku Sąd
Apelacyjny powołał się na orzecznictwo Sądu Najwyższego, w tym uchwałę z dnia 28
września 1994 r. II UZP 27/94, a zwłaszcza wyjaśnienia zawarte w uzasadnieniu wyroku
z dnia 2 lutego 1996 r., II URN 56/95 (OSNAPiUS 1996 nr 16 poz.240) dotyczące
pojęcia "pozostawania we wspólnym gospodarstwie domowym", dochodząc do
przekonania, że wnioskodawczyni spełnia przesłanki pozwalające na stwierdzenie, że
pozostaje z Wojciechem Ł. we wspólnym gospodarstwie domowym.
Powyższy wyrok zaskarżyła kasacją wnioskodawczyni i zarzucając naruszenie
prawa materialnego, a to art. 26 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o
ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich
rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.) oraz art. 4 ustawy z dnia
25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity
tekst: Dz. U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.) przez błędną ich wykładnię, wniosła o
jego zmianę i ustalenie, że również w okresie od 9 czerwca do 31 maja 1
994 r. i od 1 czerwca 1994 r. podlega ubezpieczeniu społecznemu pracowników.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jedną z podstaw, na których można oprzeć kasację jest - w myśl art. 393
1
pkt 1
KPC - naruszenie prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe
zastosowanie. Błędna wykładnia prawa to jego nieprawidłowe zrozumienie przez sąd,
przy czym przy powoływaniu się na tę podstawę konieczne jest wskazanie jaki przepis
prawa materialnego został w ten sposób naruszony i na czym konkretnie naruszenie to
polegało. Nie może być uznane za wystarczające samo powołanie naruszonych
przepisów, a kwestionowanie - dla jego wykazania - ustalonego stanu faktycznego nie
jest dopuszczalne. Z treści art. 393
11
KPC wynika, że Sąd Najwyższy rozpoznaje
sprawę w granicach kasacji. W powiązaniu z przepisem art. 393
15
KPC uprawnione jest
twierdzenie, że Sąd Najwyższy jest związany w ramach postępowania kasacyjnego
stanem faktycznym ustalonym przez sądy pierwszej i drugiej instancji, a wynikającym z
uzasadnień wyroków. W wyroku z dnia 13 lutego 1997 r., I PKN 71/96 (jeszcze
nieopublikowanym) wskazano, że Sąd Najwyższy nie może zmieniać w toku
postępowania kasacyjnego ustaleń faktycznych dokonanych przez sądy niższych
instancji. Te ogólne uwagi wprost dotyczą rozpoznawanej sprawy.
Skarga kasacyjna, mimo iż bazuje na błędnym zrozumieniu przez Sąd Apela-
cyjny art. 26 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym
osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin, to jednak w swej istocie
kwestionuje ustalone przez Sądy obu instancji fakty, według których wnioskodawczyni
nie była związana z Wojciechem Ł. umową o pracę, ale współpracowała z nim przy
prowadzeniu działalności gospodarczej. Z niewątpliwego faktu, iż Eliza K. zamieszkuje
w domu Wojciecha Ł. z dwojgiem jego dzieci, Sądy wyciągają wniosek, że "przy takim
układzie rodzinnym... byłoby zupełnie nie do przyjęcia założenie, iż wiązała ich umowa
o pracę". Przypomnieć trzeba, że początkowo strony związane były umową zlecenia, a
umowę o pracę zawarły w chwili, gdy wnioskodawczyni była w czwartym miesiącu ciąży.
To wszystko - w ocenie Sądu Apelacyjnego - dawało podstawę do przyjęcia, że status
wnioskodawczyni nie był statusem pracownika. Wbrew zarzutom kasacji, Sądy
Wojewódzki i Apelacyjny nie wyłączyły dopuszczalności istnienia umów o pracę między
osobami pozostającymi ze sobą w faktycznym związku, ale ustaliły, że w
rozpoznawanej sprawie nie funkcjonowała między stronami umowa o pracę, ale
współpracowały one ze sobą przy prowadzeniu działalności gospodarczej. Powyższe
należy do ustaleń faktycznych, te zaś nie mogą być skutecznie zwalczane w kasacji
zarzucającej naruszenie prawa materialnego.
W myśl utrwalonego już i trafnie zacytowanego przez Sąd drugiej instancji
orzecznictwa Sądu Najwyższego, nie można wyłączyć możliwości zawarcia z osobą
wymienioną w art. 26 ust. 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. umowy o pracę, ale
dotyczy to tylko tych sytuacji, gdy zawarta między stronami umowa o pracę jest nią w
rzeczywistości. Konieczna jest też ocena, czy formalna nazwa umowy odpowiada jej
rzeczywistej treści, a więc czy nie jest to czynność prawna mająca na celu obejście
ustawy. Zasada powszechnego ubezpieczenia społecznego wszystkich pracowników
wynikająca z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu
ubezpieczeń społecznych, doznaje w jego ustępie 2 punkcie 2 ograniczenia, gdy idzie o
małżonka zatrudnionego w zakładzie pracy prowadzonym na własny rachunek przez
drugiego z małżonków. W takiej bowiem sytuacji pracownicze ubezpieczenie społeczne
jest wyłączone. Przepis ten obejmuje jedynie osoby pozostające ze sobą w związku
małżeńskim w rozumieniu prawa (Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego), ale w sytuacji,
gdy osoby takie pozostają ze sobą w związku faktycznym (konkubinacie), prawnie nie
wyłączona możliwość istnienia między nimi zatrudnienia na podstawie umowy o pracę
jest ograniczona, gdy osoby takie pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym.
Wtedy bowiem w miejsce ubezpieczenia pracowniczego, ma zastosowanie
ubezpieczenie osób współpracujących. Pojęcie "pozostania we wspólnym
gospodarstwie domowym" w rozumieniu art. 26 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 18 grudnia
1976 r. zostało wyjaśnione w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 2 lutego
1996 r., II URN 56/95 (OSNAPiUS 1996 nr 16 poz. 240) i obecny skład wyjaśnienie to
podziela.
W tych więc warunkach stwierdzić trzeba, że kasacja nie ma usprawiedliwionych
podstaw, stąd też na zasadzie art. 393
12
KPC orzeczono jak w sentencji.
N o t k a
Powołane w uzasadnieniu orzeczenia zostały opublikowane - uchwała z dnia 28 września 1994
r. II UZP 27/94 w OSNAPiUS 1994 nr 11 poz. 181 oraz w PiZS 1995 nr 5 s. 74 z glosą Z. Myszki, a
wyrok z dnia 13 lutego 1997 r., I PKN 71/96 w OSNAPiUS 1997 nr 19 poz. 377.
========================================