Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 30 lipca 1997 r.
II UKN 191/97
Rozpoznając odwołanie od niekorzystnej decyzji organu rentowego wy-
danej w sprawie o rentę inwalidzką wojenną (potocznie nazywaną "obozową")
sąd powinien zbadać i ustalić, jakie były warunki życia i pracy osoby represjo-
nowanej podczas jej pobytu w obozie i w zależności od tego rozstrzygnąć, czy
było to miejsce przymusowego osadzenia osoby ubiegającej się o rentę inwa-
lidzką wojenną, a zwłaszcza czy można je przyrównywać do obozu karnego zes-
łania, tj. łagru.
Przewodniczący SSN: Maria Mańkowska, Sędziowie SN: Roman Kuczyński,
Jadwiga Skibińska-Adamowicz (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 30 lipca 1997 r. sprawy z wniosku
Feliksa W.-G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w C. o rentę
inwalidzką obozową, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie z dnia 6 grudnia 1996 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i poprzedzający go wyrok Sądu Wojewódzkiego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie z dnia 1 lipca 1996 r. [...] i przekazał
sprawę temu Sądowi Wojewódzkiemu do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w C. decyzją z dnia 19 sierpnia 1995
r. odmówił Feliksowi W.-G. prawa do renty inwalidzkiej w związku z jego pobytem w
obozie Jegolsk-Borowicze w ZSRR w czasie od listopada 1944 r. do lutego 1946 r.,
gdyż - zdaniem organu rentowego - był to obóz dla internowanych, w którym pobyt
powodujący inwalidztwo nie daje prawa do świadczeń przewidzianych w art. 12 ust. 2 w
związku z art. 3 pkt 2 i art. 4 pkt 1, 2 i 3 lit. a oraz pkt 4 ustawy z dnia 24 stycznia 1991
r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i
okresu powojennego (Dz. U. Nr 17, poz. 75 ze zm.).
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie, rozpoznając
sprawę na skutek odwołania wnioskodawcy, wyrokiem z dnia 1 lipca 1996 r. oddalił
odwołanie. Sąd I instancji podniósł, że Urząd do Spraw Kombatantów i Osób
Represjonowanych decyzją z dnia 9 września 1992 r. zaliczył wnioskodawcy pobyt w
obozie dla internowanych w ZSRR od listopada 1944 r. do lutego 1946 r. do uprawnień
kombatanckich na podstawie art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. Z tego
jednak tytułu nie przysługują świadczenia przewidziane w ustawie z dnia 29 maja 1974
r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin, gdyż zgodnie z art.
12 ust. 2 prawo do świadczeń daje inwalidztwo spowodowane pobytem w miejscach
wymienionych w art. 3 pkt 2 ustawy, tj. między innymi w hitlerowskich więzieniach,
obozach koncentracyjnych i ośrodkach zagłady oraz w innych miejscach odosobnienia,
w których warunki pobytu nie różniły się od warunków w obozach koncentracyjnych, a
także w więzieniach i obozach zesłania (łagrach) w ZSRR. Tymczasem wnioskodawca
w żadnym z takich miejsc nie przebywał.
W apelacji złożonej od wskazanego wyroku wnioskodawca zarzucił nienależyte
wyjaśnienie kwestii warunków, w jakich przebywał w obozie Jegolsk-Borowicze i
zakwalifikowanie tych warunków, połączonych z katorżniczą pracą w kopalni węgla
kamiennego i właściwych dla obozów karnego zesłania, jako pobytu w obozie dla
internowanych.
Sąd Apelacyjny w Lublinie wyrokiem z dnia 6 grudnia 1996 r. oddalił apelację
wnioskodawcy przyjmując, że w okresie od listopada 1944 r. do lutego 1946 r. przeby-
wał on w obozie dla internowanych. Fakt ten wynika z decyzji Urzędu do Spraw
Kombatantów, która jest wiążąca, gdy chodzi o kwalifikację obozu. Z tego względu nie
może być przyznana wnioskodawcy renta inwalidzka "obozowa" (art. 3 ust. 2 w związku
z art. 12 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r.), gdyż z tytułu pobytu w obozie dla
internowanych ustawodawca jej nie przewidział (art. 3 ust. 1 w związku z art. 12 usta-
wy).
Od powyższego wyroku złożył kasację pełnomocnik wnioskodawcy [...] zarzu-
cając w niej naruszenie prawa materialnego - art. 3 pkt 2 ustawy z dnia 24 stycznia
1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych
i okresu powojennego (Dz. U. Nr 17, poz. 75 ze zm.) oraz naruszenie przepisów
postępowania mających istotny wpływ na wynik sprawy - art. 5, art. 232, art. 381 i art.
382 KPC. Naruszenie powyższych przepisów polega na tym, że Sądy obu instancji
uznały pobyt w obozie Jegolsk-Borowicze za pobyt w obozie internowania, chociaż
panowały tam nieludzkie warunki życia, nie odbiegające od warunków istniejących w
łagrach, a poza tym Sądy te ani z urzędu, ani na skutek zgłoszonego wniosku nie prze-
prowadziły dowodów zmierzających do wyjaśnienia tej kwestii. Zdaniem pełnomocnika
wnioskodawcy nie jest miarodajne to, jakie nazewnictwo przyjęły władze b. ZSRR
określając obóz w Jegolsku-Borowiczach, lecz to - czy warunki te były tożsame z
warunkami panującymi w łagrach.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ze względu na to, że wnioskodawca żądał przyznania renty inwalidzkiej na pods-
tawie ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach
będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz. U. Nr 17, poz. 75 ze
zm.) z tytułu pobytu w obozie Jegolsk-Borowicze w ZSRR, Sąd Najwyższy uznał za
stosowne odnieść się tylko do tych przepisów ustawy, które regulują sytuację prawną
osób represjonowanych przez władze radzieckie i przebywających w ZSRR. Omawianie
bowiem sytuacji innych osób objętych ustawą, czy też analizowanie podobieństw i
różnic istniejących w uregulowaniu uprawnień kombatantów i innych osób
wymienionych w ustawie, jest zbędne.
Przytoczona wyżej ustawa ma zastosowanie - jak wskazuje na to jej tytuł - do
kombatantów i innych osób będących ofiarami represji wojennych i okresu powojenne-
go. Stosownie do jej art. 4 ust. 1 pkt 3 lit. a i b za represje wojenne i okresu powojenne-
go uważa się okresy przebywania z przyczyn politycznych, narodowościowych i
religijnych w więzieniach i łagrach ZSRR (lit. a) oraz na przymusowych zesłaniach i
deportacji w ZSRR (lit. b). Gdy natomiast chodzi o świadczenia pieniężne i inne upraw-
nienia przewidziane w przepisach ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu
inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1983 r. Nr
13, poz. 68 ze zm.), to stosownie do art. 12 ust. 2 pkt 1 i ust. 3 ustawy z dnia 24
stycznia 1991 r. przysługują one kombatantom będącym inwalidami wojennymi lub
wojskowymi, a także osobom, które podlegały represjom wojennym i okresu powojen-
nego w związku z pobytem w więzieniach i łagrach ZSRR, jeżeli z tego powodu zostały
zaliczone do jednej z grup inwalidów. Według literalnego brzmienia art. 12 ust. 2 i 3 tej
ustawy świadczenia i uprawnienia przewidziane w ustawie o kombatantach nie zostały
przewidziane dla tych osób, których represjonowanie wynikało z przymusowego
zesłania i deportacji do ZSRR.
W dniu 9 września 1992 r. Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowa-
nych w Warszawie wydał decyzję o przyznaniu wnioskodawcy uprawnień komba-
tanckich z tytułu pobytu "w obozie internowania w ZSRR" w czasie od listopada 1944 r.
do lutego 1946 r., czyli w okresie wojny i po jej zakończeniu. Również w legitymacji
kombatanckiej wnioskodawcy zawarty jest wpis o jego "pobycie w obozie dla interno-
wanych w ZSRR". Pojęcia "obóz internowanych" używa ustawodawca w art. 3 pkt 1
ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. zaliczając pobyt w takim obozie do działalności kom-
batanckiej, o ile był spowodowany np. pełnieniem służby wojskowej w Wojsku Polskim
podczas działań wojennych, pełnieniem służby w polskich podziemnych formacjach i
organizacjach w okresie wojny 1939-45, pełnieniem służby wojskowej w armiach
sojuszniczych, a także sojuszniczych organizacjach ruchu oporu w okresie wojny 1939-
45, jak również inną działalnością wymienioną w art. 1 ust. 2 omawianej ustawy.
"Internowanie" jest pojęciem, które wiąże się z wojną, bowiem "internować"
oznacza umieszczać przymusowo w miejscach odosobnienia, obozach cywilnych albo
wojskowych obywateli państw obcych (zwłaszcza nieprzyjacielskich) w czasie wojny
(tak: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych pod redakcją Władysława
Kopalińskiego - Wiedza Powszechna, Wydanie V, Warszawa 1968). Jak z
przytoczonego znaczenia wynika, internowanie jako stan faktyczny ma ograniczony do
okresu wojny zasięg czasowy, a ujmując rzecz historycznie - internowanie obywateli
polskich w b. ZSRR nie mogło mieć miejsca po zakończeniu wojny, czyli po 9 maja
1945 r. Po tej bowiem dacie obozy internowanych w rozumieniu ustawy o kombatan-
tach (art. 3 pkt 1) i ustawy o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich
rodzin (art. 7 pkt 4), jak też w rozumieniu pojęcia "internowanie" nie mogły istnieć.
Niemniej niektórzy obywatele polscy osadzeni do tej pory w tych obozach, pozostali w
nich nadal mimo zakończenia wojny i nadal byli poddawani represjom. Ustawodawca,
uwzględniając tę prawdę historyczną, już w tytule ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. dał
temu wyraz, przyjmując jako oczywiste istnienie represji po zakończeniu wojny
("represje okresu powojennego"), a w art. 4 ust. 1 pkt 3 określił, że represje okresu
powojennego polegały na przebywaniu z przyczyn politycznych, religijnych i
narodowościowych w więzieniach i łagrach ZSRR oraz na przymusowych zesłaniach i
deportacji w ZSRR. Ze względów na znaczenie pojęcia "internowanie" ustawodawca nie
mógł wśród tych miejsc wymienić obozów internowanych, gdyż - o czym była mowa
wyżej - po zakończeniu wojny obozy te nie mogły istnieć.
W związku z tym zaświadczenie Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Repre-
sjonowanych z dnia 9 września 1992 r., oparte częściowo także na informacjach władz
rosyjskich i radzieckich, stwierdzające przebywanie wnioskodawcy w obozie
internowanych od listopada 1944 r. do lutego 1946 r., gdy chodzi o czas po zakończe-
niu II wojny światowej, mówi o miejscu, które - z powodów wyżej przedstawionych - nie
było obozem internowanych. Powstaje zatem problem, który wymaga wyjaśnienia, czym
było miejsce, w którym wnioskodawca został osadzony. W tej kwestii ani Sąd
Wojewódzki, ani Sąd Apelacyjny nie przeprowadził postępowania dowodowego,
poprzestając na informacji zawartej we wskazanym wyżej zaświadczeniu. Tymczasem
jest to w sprawie konieczne i dopuszczalne.
W uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 23 stycznia 1997 r., III ZP 9/96
(OSNAPiUS 1997 nr 11 poz. 181) Sąd Najwyższy stwierdził, że kombatant, mający w
legitymacji kombatanckiej zapis o "internowaniu" w ZSRR, może nabyć prawo do renty
inwalidzkiej wojennej, zaś w uzasadnieniu podniósł, że osadzenie polskich żołnierzy i
członków ruchu oporu w obozach należy uznawać za tożsame z pobytem w łagrach.
Osadzenie to dokonywane bowiem było z przyczyn politycznych, a obozy podlegały
nadzorowi NKWD (Głównego Zarządu do Spraw Jeńców Wojennych i Internowanych),
a następnie nadzorowi Wydziału Obozów Kontrolno-Filtracyjnych NKWD. Warunki życia
w nich były podobne do tych, jakie panowały w łagrach, zaś uwięzieni w tych obozach
polscy żołnierze i członkowie ruchu oporu byli zmuszani do niewolniczej, wyniszczającej
pracy. Obozy te służyły więc stosowaniu represji wobec osób osadzonych w nich z
przyczyn politycznych. W wymienionej uchwale Sąd Najwyższy podkreślił, że w myśl
art. 8 ust. 1 pkt 2 ustawy o kombatantach określenie statusu obozów, nazywanych
przez władze rosyjskie lub radzieckie "obozami dla internowanych", należy do
Kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, który dokonuje
tego na podstawie opinii Głównej Komisji Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi
Polskiemu. Nie oznacza to wszakże, iż Kierownik powyższego Urzędu jest zwolniony od
ustalenia faktycznego charakteru obozów, w których osadzani byli obywatele polscy w
ZSRR po II wojnie światowej.
Przytoczone wcześniej rozważania i argumenty oraz główne wątki uchwały Sądu
Najwyższego, a zwłaszcza jej teza, pozwalają na następujące wnioski. Po pierwsze -
wpis w legitymacji kombatanckiej o "internowaniu" nie jest przeszkodą do nabycia przez
osobę represjonowaną po II wojnie światowej przez władze radzieckie z przyczyn
politycznych, religijnych i narodowościowych prawa do renty inwalidzkiej przewidzianej
w art. 9 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i
wojskowych oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1983 r. Nr 13, poz. 68 ze zm.) w
związku z art. 12 ust. 1-4 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz
niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz.
U. Nr 17, poz. 75 ze zm.). Po drugie - wymieniony wpis w legitymacji kombatanckiej
osoby represjonowanej, jak i samą legitymację należy traktować jako jeden z dowodów
w sprawie świadczący o charakterze miejsca, w którym osoba zainteresowana
przebywała i o czasie tego pobytu, co oznacza że dopuszczalne jest przeprowadzenie
przez sąd innych dowodów zmierzających do wykazania faktycznego warunków pobytu
i charakteru obozu. Po trzecie - sąd, rozpoznając niekorzystną dla kombatanta (osoby
represjonowanej) decyzję organu rentowego w sprawie o rentę inwalidzką (potocznie
nazywaną "obozową"), powinien zbadać i ustalić warunki życia i pracy osoby
represjonowanej podczas jej pobytu w obozie i w zależności od tego wyniku
rozstrzygnąć, czym w istocie było miejsce przymusowego osadzenia osoby ubiegającej
się o rentę inwalidzką wojenną, a zwłaszcza, czy można je przyrównać do obozu
karnego zesłania, tj. łagru.
W uchwale z dnia 9 listopada 1993 r., II UZP 24/93 (OSNCP 1994 nr 6 poz. 124)
Sąd Najwyższy, rozważając zakres zastosowania ustawy z dnia 29 maja 1974 r. i
ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. wyraził pogląd, że druga z wymienionych ustaw ma
szerszy zakres oraz, że intencją ustawodawcy z niej wynikającą było potraktowanie w
jednakowy sposób wszystkich kombatantów. Natomiast w omawianej wcześniej
uchwale z dnia 23 stycznia 1997 r., III ZP 9/96, Sąd Najwyższy podkreślił, że w świetle
ustawy o kombatantach nie można przyjmować, że ustawodawca pozbawił uprawnień
do świadczeń z ustawy z dnia 29 maja 1974 r. tych kombatantów, którzy byli poddani w
ZSRR represjom już po zakończeniu wojny 1939-45.
Na przeciw wymienionym poglądom Sądu Najwyższego i oczekiwaniom wyszedł
ustawodawca dokonując zmiany art. 3 i 12 ustawy kombatanckiej ustawą z dnia 25
kwietnia 1997 r. o zmianie ustawy o kombatantach oraz niektórych osobach będących
ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz. U. Nr 68, poz. 435). Zmiana art.
3 jest istotna i polega na rozszerzeniu zakresu przedmiotowego pkt 1 art. 3 przez
zaliczenie do działalności kombatanckiej - obok pobytu w niewoli i obozach
internowanych - czasu przebywania w obozach podległych Głównemu Zarządowi do
Spraw Jeńców Wojennych i Internowanych (GKPWJ) NKWD (a od marca 1946 r. MDW
ZSRR) i w obozach podległych Wydziałowi Obozów Kontrolno-Filtracyjnych NKWD (a
od marca 1946 r. MWD ZSRR). W odniesieniu natomiast do pkt 2 art. 3 zmiana polega
na zastąpieniu pobytu "w więzieniach i obozach karnego zesłania (łagrach) w ZSRR, w
więzieniach i obozach będących pod nadzorem NKWD na terenie Polski" pobytem "w
więzieniach i poprawczych obozach pracy oraz poprawczych koloniach pracy podleg-
łych Głównemu Zarządowi Obozów i Kolonii Poprawczych (GUŁag) NKWD (a od marca
1946 r. MWD ZSRR)". Gdy zaś chodzi o art. 12 ustawy o kombatantach, omawiana
nowela przyjęła, że świadczenia pieniężne i inne uprawnienia przewidziane w ustawie z
dnia 29 maja 1974 r. przysługują osobom, które zostały zaliczone do jednej z grup
inwalidów wskutek inwalidztwa pozostającego w związku z pobytem we wszystkich
miejscach wymienionych w art. 3 oraz we wszystkich miejscach określonych w art. 4
ust. 1. Tak więc nowela do ustawy o kombatantach stworzyła w sposób jednoznaczny
podstawę do dochodzenia renty inwalidzkiej przez osoby, które z przyczyn politycznych,
religijnych i narodowościowych przebywały na przymusowych zesłaniach i deportacji w
ZSRR (jeżeli wskutek tego stały się inwalidami), czego do tej pory przepisy formalnie
nie przewidywały, jak również przez osoby, które przebywały w innych obozach niż
obozy internowanych.
Poczynione wyżej spostrzeżenia i uwagi wskazują na trafność zarzutów kasacji,
iż Sąd Apelacyjny wydając zaskarżony wyrok bez należytego wyjaśnienia sprawy i bez
przeprowadzenia dowodów co do istotnych okoliczności sprawy naruszył przepisy
prawa materialnego (art. 3 pkt 2 ustawy o kombatantach) oraz prawa procesowego (art.
232, art. 381 i art. 382 KPC), przy czym naruszenie tych ostatnich przepisów
rzeczywiście miało wpływ na wynik sprawy. Wobec tych uchybień Sąd Najwyższy na
podstawie art. 393
13
§ 1 KPC uchylił zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok
Sądu Wojewódzkiego i przekazał sprawę Sądowi I instancji do ponownego roz-
poznania.
========================================