Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 22 września 1999 r.
I PKN 263/99
Żądanie pozwu ustalenia stosunku prawnego (art. 189 KPC) powinno do-
kładnie określać ten stosunek, zarówno pod względem przedmiotowym, jak i
podmiotowym.
Przewodniczący: SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Walerian
Sanetra, Jadwiga Skibińska-Adamowicz (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 22 września 1999 r. sprawy z po-
wództwa Wiktora R. przeciwko Centralnej Dyrekcji Kolei Państwowych w W. Zakła-
dowi Taboru w Ł. o ustalenie, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Wojewódz-
kiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 6 października
1998 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Rejonowy w Kutnie wyrokiem z dnia 21 kwietnia 1998 r. oddalił powódz-
two Wiktora R. przeciwko PKP Zakładowi Taboru w Ł. o ustalenie, że rozwiązanie
umowy o pracę z Centralną Dyrekcją Kolei Państwowych w W. w dniu 29 kwietnia
1984 r. nastąpiło na mocy porozumienia stron. Ustalił, że powód został dnia 25 maja
1984 r. zwolniony z pracy, gdyż dnia 11 maja 1984 r. pełnił służbę w stanie nietrzeź-
wym. Powód był pracownikiem mianowanym, a podstawę prawną jego zwolnienia
stanowił § 11 ust. 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r. w
sprawie praw i obowiązków pracowników kolejowych (Dz.U. Nr 51, poz. 327).
Sprawę zwolnienia powoda rozpatrywało Ministerstwo Komunikacji, które podtrzy-
mało decyzję Centralnej Dyrekcji Kolei Państwowych w W. Tym samym – zdaniem
Sądu Rejonowego – sprawa sposobu rozwiązania stosunku pracy i jego przyczyn
została rozstrzygnięta w obowiązującym wówczas trybie, wobec czego zgłoszone
żądanie ustalenia sposobu ustania stosunku pracy – mimo istnienia interesu praw-
2
nego po stronie powoda – nie może być obecnie uwzględnione.
Sąd Wojewódzki w Warszawie wyrokiem z dnia 6 października 1998 r. oddalił
apelację, którą złożył powód od wyroku Sądu pierwszej instancji. Podkreślił, że w
dniu otrzymania decyzji o rozwiązaniu stosunku pracy bez wypowiedzenia powód
zajmował stanowisko maszynisty pojazdu trakcyjnego spalinowego I klasy. Był pra-
cownikiem mianowanym i podlegał przepisom obowiązującego wówczas rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r. w sprawie praw i obowiązków pra-
cowników kolejowych. W myśl § 11 ust. 3 tego rozporządzenia, z pracownikiem mia-
nowanym, który w stanie nietrzeźwości pełnił czynności związane bezpośrednio z
bezpieczeństwem ruchu pociągów, mógł być rozwiązany stosunek pracy bez wypo-
wiedzenia i bez przeprowadzenia postępowania dyscyplinarnego. Stosownie nato-
miast do § 46 ust. 1 tego rozporządzenia, w stosunku do pracowników mianowanych
wyłączona została właściwość powiatowych komisji odwoławczych do spraw pracy
do rozpoznawania tego rodzaju sporów. Odwołania i wnioski, o których mowa w art.
264 KP, należały do rozpatrzenia przez jednostkę nadrzędną nad jednostką organi-
zacyjną zatrudniającą pracownika, w trybie przepisów o postępowaniu administracyj-
nym. Powód, składając odwołanie od rozwiązania stosunku pracy, wyczerpał tryb
odwoławczy.
Sąd Wojewódzki zauważył też, że rozporządzenie z dnia 27 grudnia 1974 r.
zostało znowelizowane przez rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 kwietnia
1993 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie praw i obowiązków pracowników ko-
lejowych (Dz.U. Nr 35, poz. 155), lecz dotychczasowe brzmienie (z niewielkimi zmia-
nami) i sens § 11 ust. 3 dotychczasowego rozporządzenia zostały zachowane.
Wprawdzie zmieniła się treść dotychczasowego § 46 rozporządzenia, lecz utrzymana
została zasada, że odwołania pracowników mianowanych w sprawach rozwiązywa-
nia stosunku pracy, wyznaczania na inne stanowisko lub przeniesienia do innej jed-
nostki organizacyjnej rozpatruje kierownik jednostki nadrzędnej nad jednostką za-
trudniającą pracownika, w trybie przepisów o postępowaniu administracyjnym. W
ocenie Sądu drugiej instancji, zgłoszenie przez powoda po upływie 20 lat żądanie
ustalenia sposobu rozwiązania stosunku pracy w sytuacji, gdy wykorzystał tryb od-
woławczy pozwalający mu na kwestionowanie sposobu rozwiązania stosunku pracy
bez wypowiedzenia, jest z punktu widzenia art. 189 KPC niedopuszczalne.
W kasacji od powyższego wyroku powód zarzucił naruszenie prawa material-
nego wskutek przyjęcia przez Sąd Wojewódzki, że odwoływanie się pracowników
3
mianowanych w sprawach rozwiązania stosunku pracy i wyznaczenia na inne stano-
wisko odbywa się nadal w trybie przepisów administracyjnych, a więc rozstrzygnął o
żądaniu powoda wbrew treści art. 76 KP. Zarzucił również naruszenie przepisów
postępowania w sposób, który miał istotny wpływ na wynik sprawy, mianowicie: art.
316 § 1 i 2 KPC przez pominięcie zgłoszonych przez powoda środków dowodowych
w postaci oświadczeń pracowników, którzy dnia 11 maja 1984 r. pełnili służbę i wi-
dzieli, że tego dnia powód, ze względu na zły stan zdrowia, zażywał krople miętowe,
a nie alkohol, a także art. 233 § 1 w związku z art. 189 KPC przez przekroczenie
granic swobodnej oceny dowodów, polegające na uznaniu, że po upływie ponad 20
lat od rozwiązania stosunku pracy niedopuszczalne jest ustalenie innego sposobu
rozwiązania tego stosunku. Tymczasem - zdaniem skarżącego – mimo że był on
pracownikiem mianowanym, rozwiązanie stosunku pracy lub wyznaczenie na inne
stanowisko nie mogło się odbywać bez zachowania wymagań wynikających z prze-
pisów Kodeksu pracy. Również dlatego, że był pracownikiem w rozumieniu tego
Kodeksu, przysługuje mu obecnie roszczenie o ustalenie trybu rozwiązania stosunku
pracy. Ma bowiem zastrzeżenia odnośnie do trybu rozwiązania przyjętego przez
byłego pracodawcę. Poza tym, jeżeli o zasadności powództwa opartego na przepisie
art. 189 KPC decyduje interes prawny, to dla powoda interes ten wynika z faktu, że
jego prawo zostało już naruszone wskutek krzywdzącego go sposobu rozwiązania
stosunku pracy zastosowanego przez pracodawcę. Wobec tego Sądy obu instancji
powinny zbadać – mając na uwadze oświadczenia pracowników z dnia 11 maja 1984
r. – czy we wskazanym dniu powód spożywał alkohol podczas służby, czy też był
chory i zażywał krople miętowe i orzec stosownie do wyniku postępowania dowodo-
wego.
W konkluzji powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania (nie wskazując sądu, któremu miałaby sprawa
być przekazana) oraz o zasądzenie na jego rzecz kosztów procesu według norm
przepisanych, w tym także kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy nie znalazł podstaw do uwzględnienia kasacji.
Według art. 189 KPC powództwo o ustalenie jest dopuszczalne wtedy, gdy
powód żąda ustalenia prawa lub stosunku prawnego i gdy ma w takim ustaleniu inte-
res prawny. Analiza treści wymienionego przepisu pod kątem zawartych w nim ele-
mentów prowadzi do wniosku, że na jego podstawie nie podlegają ustaleniu stany
4
faktyczne i fakty oraz że rola elementów składających się na całość przepisu nie jest
jednakowa. Decydujące znaczenie należy przypisać interesowi prawnemu, gdyż bez
jego istnienia nie jest możliwe ustalenie prawa lub stosunku prawnego.
W piśmiennictwie dotyczącym art. 189 KPC przyjmuje się, że interes prawny –
to interes dotyczący szeroko rozumianych praw i stosunków prawnych (tak np. T.
Rowiński: Interes prawny w procesie i w postępowaniu nieprocesowym, Warszawa
1971, s. 22), który z reguły występuje wtedy, gdy istnieje niepewność tego prawa lub
stosunku prawnego, wynikająca z przewidywanego lub uzewnętrznionego ich kwes-
tionowania. Jeszcze inaczej rozumiany interes prawny to potrzeba prawna wynikają-
ca z sytuacji prawnej, w jakiej znajduje się powód, a nawet obie strony. Interes ten
powinien być zgodny z prawem, z zasadami współżycia społecznego i celem proce-
su cywilnego (Kodeks postępowania cywilnego, Komentarz, Warszawa 1997, tom I,
s. 642-643, a także powołane tam piśmiennictwo i orzecznictwo), natomiast wydanie
wyroku ustalającego ma sens wtedy, gdy powstała sytuacja grożąca naruszeniem
stosunku prawnego lub gdy powstała wątpliwość co do jego istnienia. Przez stosunek
prawny należy zaś rozumieć taki stosunek między podmiotami prawa, w którym
podmioty te mają wynikające z normy prawnej uprawnienia i obowiązki, a ich realiza-
cja zagwarantowana jest przymusem państwowym (A. Wolter: Prawo cywilne, Zarys
części ogólnej, Warszawa 1967, s. 94).
Powództwo o ustalenie może dotyczyć różnego rodzaju praw i stosunków
prawnych, dlatego – pomijając nawet wymagania przewidziane w art. 126 i art. 187
KPC – pozew oparty na podstawie art. 189 KPC musi zawierać dokładnie określone
żądanie w sensie pozytywnym lub negatywnym i dokładne określenie ustalanego
stosunku prawnego tak pod względem przedmiotowym, jak i podmiotowym.
Jak wynika z żądania pozwu, powód wniósł o ustalenie, że rozwiązanie w try-
bie natychmiastowym stosunku pracy łączącego go z Centralną Dyrekcją Okręgową
Kolei Państwowych w W., które nastąpiło dnia 29 maja 1984 r. w wyniku jednostron-
nego oświadczenia pracodawcy, było rozwiązaniem wskutek porozumienia stron.
Natomiast istnienie interesu prawnego uzasadnił tym, że od pozytywnego rozstrzyg-
nięcia sądu będzie zależała możliwość dalszego zajmowania mieszkania zakładowe-
go. Skarżący nie twierdził przy tym, że między nim a pracodawcą doszło do jakiego-
kolwiek porozumienia w sprawie sposobu rozwiązania stosunku pracy, lecz utrzy-
muje, że przyczyna tego rozwiązania, tj. pełnienie czynności służbowych w stanie po
użyciu alkoholu, była nieprawdziwa. Jego zdaniem, brak uzasadnionej przyczyny
5
zwolnienia ze służby stwarza podstawę do stwierdzenia, że stosunek pracy rozwiązał
się wskutek porozumienia stron.
Stanowisko powoda oceniane z punktu widzenia art. 189 KPC jest niemożliwe
do zaakceptowania. Przede wszystkim skarżący nie określił dokładnie swojego żą-
dania, gdyż nie podał, o jakim prawie lub o jakim stosunku prawnym ma sąd orzekać.
Jest wprawdzie możliwe wytaczanie powództw, których celem jest pośrednie ustale-
nie istniejących stosunków prawnych przez stwierdzenie ważności bądź nieważności
dokonywanych czynności prawnych, np. powództwo o ustalenie, że skuteczne jest
uchylenie się od skutków oświadczenia woli, lecz powód nie sformułował swojego
żądania w sposób uwzględniający taką możliwość. Poza tym – jak wynika z wcześ-
niejszych uwag – warunkiem powództwa o ustalenie jest istnienie interesu, który
musi być nie tylko interesem „prawnym”, ale także interesem zgodnym z prawem.
Interes prawny w rozumieniu art. 189 KPC występuje wówczas, gdy istnieje obiek-
tywna niepewność stanu prawnego lub prawa. Natomiast zgodność tego interesu z
prawem oznacza, że nie jest dopuszczalne wskutek powództwa o ustalenie podwa-
żanie porządku lub stanu prawnego ukształtowanego orzeczeniem sądu lub innego
uprawnionego organu. Tymczasem powództwo wniesione przez skarżącego do tego
właśnie zmierza, chociaż sytuacja prawna powoda wynikła z rozwiązania stosunku
pracy jest jasna.
Z ustaleń Sądu Wojewódzkiego wynika, że w dniu 29 maja 1984 r., gdy obo-
wiązywał § 46 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r. w sprawie
praw i obowiązków pracowników kolejowych w pierwotnym brzmieniu (Dz.U. Nr 51,
poz. 327), skarżący, będący pracownikiem mianowanym, został zwolniony ze służby
bez wypowiedzenia z powodu pełnienia czynności służbowych w stanie po użyciu
alkoholu. Podstawę do takiego zwolnienia stwarzał (i obecnie także stwarza) przepis
§ 11 ust. 3 rozporządzenia. Jednocześnie § 46 tego rozporządzenia stanowił, że w
sprawach rozwiązania stosunku pracy, wyznaczenia na inne stanowiska lub przenie-
sienia do innej jednostki organizacyjnej nie służy pracownikowi odwołanie do komisji
odwoławczej do spraw pracy, lecz odwołanie do kierownika jednostki nadrzędnej nad
jednostką organizacyjną zatrudniającą pracownika. Z ustaleń Sądu Wojewódzkiego
wynika również, że skarżący wykorzystał przysługujący mu tryb odwoławczy. Tak
więc w wyniku obowiązujących wówczas przepisów powstała określona sytuacja
prawna, która jest jasna i pewna, a tym samym wyłączająca interes prawny jako ko-
nieczną przesłankę skuteczności powództwa o ustalenie.
6
Z przytoczonych względów zarzut naruszenia art. 189 KPC należało uznać za
nietrafny.
Nie można również podzielić zarzutu naruszenia przepisów art. 76 KP oraz
art. 316 § 1 i art. 233 § 1 KPC. Z art. 76 KP wynika, że stosunek pracy na podstawie
mianowania nawiązuje się w przypadkach uzasadnionych szczególnym charakterem
pracy, określonych odrębnymi przepisami lub przepisami wydanymi na podstawie art.
298 KP. Na podstawie tego właśnie przepisu zostało wydane rozporządzenie Rady
Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r. w sprawie praw i obowiązków pracowników
kolejowych, które w § 11 ust. 3 i § 46 przewidywało dopuszczalność rozwiązania bez
wypowiedzenia stosunku pracy z pracownikiem mianowanym oraz tryb odwoławczy z
pominięciem dawnych komisji odwoławczych do spraw pracy i okręgowych sądów
pracy. Rozporządzenie to uległo wprawdzie zmianie w 1993 r., lecz w czasie rozwią-
zania stosunku pracy skarżącego obowiązywało w pierwotnym brzmieniu. Odstęp-
stwa od zasad rozpatrywania sporów ze stosunku pracy, zwłaszcza w zakresie roz-
wiązywania i nawiązywania stosunku pracy, dotyczyły zresztą także innych pracow-
ników. Nie można jednak tego uznać, jak utrzymuje skarżący, za sprzeczne z art. 1 i
art. 2 KP. Według bowiem art. 5 KP, jeżeli stosunek pracy określonej kategorii pra-
cowników regulują przepisy szczególne, przepisy Kodeksu stosuje się w zakresie nie
uregulowanym tymi przepisami. W tej kwestii warto powołać stanowisko Sądu Naj-
wyższego zawarte w postanowieniu z dnia 21 września 1994 r. III Po 6/64
(OSNAPiUS 1994 nr 10, poz. 167), w myśl którego, jeżeli rozpoznanie roszczeń pra-
cownika zostało przekazane przepisami szczególnymi do rozpatrzenia określonemu
organowi, pracownik może dochodzić na drodze sądowej przed właściwym sądem
pracy tylko roszczeń nie zastrzeżonych do rozpatrzenia przez inny organ.
W świetle dotychczasowych uwag zarzut naruszenia podanych w kasacji
przepisów postępowania ma drugorzędne znaczenie. Niemniej należy zauważyć, że
zarzut „całkowitego pominięcia środków dowodowych zgłoszonych przez powoda”
oraz „przekroczenia granic swobodnej oceny dowodów” – bez wskazania z imienia i
nazwiska świadków, na których oświadczenia (brak takich oświadczeń w aktach) po-
wołał się skarżący dla wykazania zasadności powództwa, jest z oczywistych przy-
czyn nietrafny. Twierdzenie zaś, że obowiązkiem Sądów rozpoznających sprawę
było przeprowadzenie postępowania dowodowego „w sposób szczególny i wnikliwy”
oraz że brak tego postępowania „czyni ułomnym wnioskowanie” o żądaniu, świadczy
o przerzuceniu na Sądy obowiązku przeprowadzenia postępowania dowodowego w
7
sprawie, mimo że art. 3 ust. 2 KPC nie obowiązuje już od dnia 1 lipca 1996 r.
Z tych względów Sąd Najwyższy oddalił kasację jako niezasadną.
========================================