Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 20 stycznia 2000 r.
II UKN 326/99
Oceny uprawnień ojca dziecka do przejścia na wcześniejszą emeryturę
na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie
uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi
wymagającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149) należy dokonać z pominię-
ciem § 2 tego rozporządzenia jako niezgodnego z art. 33 Konstytucji i wykra-
czającego poza upoważnienie z art. 27 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze
zm.).
Przewodniczący: SSN Barbara Wagner, Sędziowie SN: Jerzy Kuźniar,
Jadwiga Skibińska-Adamowicz (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 20 stycznia 2000 r. sprawy z wniosku
Ryszarda F. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w S. o
wcześniejszą emeryturę, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyj-
nego w Poznaniu z dnia 24 marca 1999 r. [...]
1. z m i e n i ł w ten sposób zaskarżony wyrok, że oddalił apelację Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w S. od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Szczecinie z dnia 10 lipca 1998 r. [...];
2. zasądził od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w S. na rzecz Ry-
szarda F. kwotę 400 zł (czterysta złotych) tytułem kosztów postępowania kasacyjne-
go.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w S. decyzją z dnia 17 grudnia
1997 r. odmówił Ryszardowi F. prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu sprawo-
wania opieki nad dzieckiem specjalnej troski - córką Patrycją, urodzoną dnia 20 maja
2
1996 r., przyjmując, że wnioskodawca nie wykazał, iż matka dziecka nie może spra-
wować nad nim osobistej opieki.
Sąd Wojewódzki w Szczecinie wyrokiem z dnia 10 lipca 1998 r. zmienił po-
wyższą decyzję w ten sposób, że przyznał wnioskodawcy prawo do wcześniejszej
emerytury. Ustalił, że opiekuje się on małoletnią córką Patrycją, a matka dziecka pra-
cuje zawodowo i jej zarobki stanowią podstawę egzystencji całej pięcioosobowej ro-
dziny. Wnioskodawca i jego żona mają bowiem – oprócz córki Patrycji – jeszcze dwie
uczące się córki (urodzone w 1977 r. i w 1979 r.). Wnioskodawca ma staż pracy wy-
magany do przyznania wcześniejszej emerytury. Nie pracuje zarobkowo od 1 kwiet-
nia 1995 r., tj. od wyczerpania zasiłku dla bezrobotnych, i ze względu na wiek oraz
schorzenia nie ma możliwości znalezienia pracy pozwalającej na utrzymanie rodziny.
Matka dziecka ma stałą i dobrze płatną pracę, z której rezygnacja w celu sprawowa-
nia osobistej opieki nad córką Patrycją oznaczałaby stratę źródeł egzystencji całej
rodziny. W tej sytuacji – w ocenie Sądu Wojewódzkiego – spełnione zostały warunki
do przyznania Ryszardowi F. wcześniejszej emerytury, przewidziane w § 1 i § 2 roz-
porządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześ-
niejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej
opieki.
Sąd Apelacyjny w Poznaniu uznał, że rozstrzygnięcie Sądu Wojewódzkiego
jest niesłuszne, wobec czego wyrokiem z dnia 24 marca 1999 r. zmienił w ten spo-
sób zaskarżony wyrok, że oddalił odwołanie wnioskodawcy od decyzji organu rento-
wego.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że w myśl § 2 rozporządzenia z dnia 15 maja 1989
r. ojciec dziecka wymagającego osobistej opieki może skorzystać z prawa do wcześ-
niejszej emerytury między innymi wtedy, gdy opieki tej nie może sprawować matka
dziecka. Taki był cel, który przyświecał prawodawcy przy wydawaniu wymienionego
rozporządzenia. Tymczasem gdy realizowanie opieki nad dzieckiem przez jego ojca
jest wynikiem oceny sytuacji ekonomicznej dokonanej przez rodziców dziecka i ich
wyboru, mija się to z celem omawianego rozporządzenia. Prawo matki do wcześniej-
szej emerytury zostało bowiem ustanowione dlatego, by zapewnić dziecku opiekę z
jej strony. W przedmiotowej sprawie nie było podstaw do przyznania wnioskodawcy
tego prawa, gdyż matka małoletniej Patrycji może sprawować nad nią osobistą
opiekę, korzystając przy tym z prawa do urlopu wychowawczego i pobierając zasiłek
z tego tytułu.
3
W kasacji od powyższego wyroku wnioskodawca zarzucił naruszenie § 1 ust.
1 i § 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień
do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi
stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149 ze zm.), polegające na błędnym przyjęciu, że
matce dziecka nie przysługuje prawo do wcześniejszej emerytury, a osobistą opiekę
nad dzieckiem może sprawować w ramach urlopu wychowawczego, ponadto, że
przyczyny ekonomiczne nie mogą być uznane za uniemożliwiające matce dziecka
sprawowanie nad nim osobistej opieki. Skarżący zarzucił również naruszenie przepi-
sów postępowania, tj. art. 232 i art. 233 § 1 KPC, wskutek uznania przez Sąd Apela-
cyjny, że skoro wnioskodawca – ojciec dziecka nie pracuje od 1995 r., a małoletnia
Patrycja urodziła się w 1996 r., to obecnie nie pracuje z innych przyczyn niż koniecz-
ność zapewnienia córce opieki. Pominął także okoliczność, że wnioskodawca nie
miał już wcześniej szans na znalezienie pracy (o czym świadczy pobieranie zasiłku
dla bezrobotnych), skoro zaś zaszła konieczność zaopiekowania się córką – dziec-
kiem szczególnej troski, a matka dziecka miała zapewnioną pracę zawodową, nale-
żało tę sytuację traktować jako odpowiadającą § 1 i § 2 wskazanego wyżej rozporzą-
dzenia.
W konkluzji skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku przez oddalenie
apelacji strony pozwanej od wyroku Sądu Wojewódzkiego z dnia 10 lipca 1998 r. i
zasądzenie kosztów postępowania za instancję apelacyjną i kasacyjną.
Na rozprawie przed Sądem Najwyższym pełnomocnik skarżącego powołał
dodatkowe uzasadnienie podstawy kasacyjnej określonej w art. 393 pkt 1 KPC, mia-
nowicie naruszenie art. 33 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Według tego prze-
pisu kobieta i mężczyzna mają równe prawa nie tylko w życiu politycznym, społecz-
nym i gospodarczym, ale także w życiu rodzinnym. Przepis § 2 rozporządzenia nie
może być interpretowany jako odbierający prawo ojcu dziecka do sprawowania nad
nim osobistej opieki i uzależniający jego przejście na wcześniejszą emeryturę od
przesłanek związanych z matką dziecka.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja okazała się zasadna, a przyczyną jej uwzględnienia były racje i argu-
menty przytoczone jako uzupełniające uzasadnienie jej podstaw.
4
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień
do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi
stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149 ze zm.) zostało wydane na podstawie upoważ-
nienia przewidzianego w art. 27 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrze-
niu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.). Przepis ten
pozwalał Radzie Ministrów określić w drodze rozporządzenia zasady wcześniejszego
przechodzenia na emeryturę pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi
stałej opieki. Intencją ustawodawcy było więc stworzenie pracownikom posiadającym
wymagany okres zatrudnienia – bez rozróżniania ich płci – możliwości skorzystania z
wcześniejszego przejścia na emeryturę w celu sprawowania osobistej opieki nad
dzieckiem, dla którego ta opieka jest konieczna ze względu na stan zdrowia. Tym-
czasem wskazane wyżej rozporządzenie w § 1 ust. 1 przyznało prawo do wcześniej-
szego przejścia na emeryturę przede wszystkim matce dziecka, natomiast ojcu
dziecka (oraz innej osobie) dopiero wtedy, gdy matka dziecka nie mogłaby sprawo-
wać tej opieki. Wynika to z § 2 rozporządzenia, wymieniającego śmierć matki, poz-
bawienie jej władzy rodzicielskiej oraz „inne wypadki uniemożliwiające sprawowanie
osobistej opieki nad dzieckiem” jako sytuacje, w których dopiero powstaje prawo
ojca.
Jak nietrudno zauważyć, przepisy rozporządzenia wprowadziły nierówność w
prawach i obowiązkach rodziców dziecka, gdyż przyznając w pierwszej kolejności
prawo do osobistej opieki nad dzieckiem matce dziecka, przesądziły zarazem, że jej
również – przed ojcem dziecka – będzie przysługiwało prawo do wcześniejszej eme-
rytury. Takiej nierówności w traktowaniu rodziców dziecka nie zakładał ustawodawca,
udzielając Radzie Ministrów upoważnienia do wydania rozporządzenia określającego
zasady wcześniejszego przechodzenia na emeryturę „pracowników opiekujących się
dziećmi wymagającymi stałej opieki”, a w każdym razie wysunięcia takiej tezy nie
uzasadnia treść art. 27 ust. 3 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich
rodzin. Uprawniony jest zatem wniosek, że Rada Ministrów uregulowała sprawę
wcześniejszego przechodzenia na emeryturę ze względu na konieczność sprawowa-
nia opieki nad dzieckiem w sposób nie mający oparcia w upoważnieniu ustawowym.
Stwarza to podstawę do pominięcia tej części regulacji, która wykroczyła poza to
upoważnienie.
Przede wszystkim jednak należy podkreślić, że Trybunał Konstytucyjny w wy-
roku z dnia 6 lipca 1999 r., P 8/98, orzekł o niezgodności z art. 33 Konstytucji Rze-
5
czypospolitej Polskiej § 2 omawianego rozporządzenia w zakresie, w jakim narusza
on prawo wyboru rodziców dziecka co do tego, które z nich będzie sprawowało stałą
opiekę nad chorym dzieckiem, uzależniając prawo ojca do przejścia na wcześniejszą
emeryturę od określonych w tym przepisie przesłanek związanych z osobą matki.
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że zwłaszcza przesłanka określona w § 2 rozpo-
rządzenia jako „inne przypadki uniemożliwiające (matce) sprawowanie osobistej
opieki nad dzieckiem”, której spełnienie umożliwia przyznanie ojcu dziecka (wyma-
gającego stałej opieki) prawa do wcześniejszej emerytury, powinna być wykładana z
uwzględnieniem różnych kryteriów, w tym także kryteriów ekonomicznych. Jednak
nawet rozumienie tej przesłanki uwzględniające szeroko pojęty interes chorego
dziecka, jak również przeszkody po stronie matki, w tym zarówno związane ze sta-
nem jej zdrowia, jak i realizacją jej prawa do pracy i uzyskania własnej emerytury, co
przyjął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 stycznia 1998 r., II UKN 454/99
(OSNAPiUS 1998 nr 24, poz. 722), nie zapewnia pełnej równości kobiety i mężczyz-
ny w prawie do wcześniejszej emerytury w związku z opieką nad chorym dzieckiem.
Zawsze bowiem według § 2 rozporządzenia wymagane jest istnienie obiektywnie
uzasadnionych przyczyn, które czyniłyby niemożliwym sprawowanie osobistej opieki
przez matkę dziecka. W takim ujęciu prawa do wcześniejszej emerytury mieści się
również nierówny rozkład obowiązków wobec dziecka, gdyż wskazany przepis przy-
jął, że obowiązek osobistej opieki nad dzieckiem obciąża co do zasady matkę, a ojca
– jedynie w wyjątkowych wypadkach. W konkluzji Trybunał Konstytucyjny uznał, że §
2 rozporządzenia przesądził nie tylko o pierwszeństwie matki gdy chodzi o prawo do
wcześniejszej emerytury, ale zróżnicował sytuację prawną rodziców dziecka ze
względu na ich płeć. Wkroczył zarazem w sferę zastrzeżoną dla wolnego wyboru
rodziców dziecka i wprowadził nierówność w ich prawach i obowiązkach, która nie
ma oparcia w delegacji ustawowej przewidzianej w art. 27 ust. 3 ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Nierówności
tej nie uzasadniają również przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego normujące
zakres i zasady wykonywania władzy rodzicielskiej. Według art. 93 i art. 95 tego Ko-
deksu władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom i obejmuje w szczególności
obowiązek i prawo sprawowania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz wycho-
wywanie dziecka. Tak więc – zdaniem Trybunału Konstytucyjnego – przepis § 2 roz-
porządzenia wykluczył wykonywanie osobistej opieki przez ojca dziecka wtedy, gdy
sprawowanie jej przez matkę jest wprawdzie możliwe, ale jest ze względów życio-
6
wych niecelowe. Ograniczył prawa ojca dziecka w życiu rodzinnym, obciążając jed-
nocześnie matkę dziecka obowiązkiem wyłącznego sprawowania nad nim opieki.
Tym samym ograniczył prawo matki do zatrudnienia i awansów. Skoro więc prawo
do wcześniejszego przejścia na emeryturę zostało powiązane ze sprawowaniem
stałej opieki przez matkę dziecka, prowadząc wskutek tego do dyskryminującej ojca
dziecka nierówności w prawie do zabezpieczenia społecznego, to § 2 rozporządze-
nia w zakresie, w jakim narusza prawo rodziców do wyboru tego z nich, który będzie
sprawował nad dzieckiem stałą opiekę, jest niezgodny z art. 33 ust. 1 i 2 Konstytucji
RP.
Sąd Najwyższy zgadza się z przedstawionym poglądem Trybunału Konstytu-
cyjnego. Przepis art. 33 ust. 1 Konstytucji stanowi, że kobieta i mężczyzna mają
równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym, nato-
miast art. 33 ust. 2 Konstytucji przyznaje mężczyźnie i kobiecie także równe prawo
do zabezpieczenia społecznego. Ponadto intencją ustawodawcy przy stanowieniu
art. 27 ust. 3 ustawy o zabezpieczeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin było
umożliwienie pracownikom posiadającym wymagany okres zatrudnienia wcześniej-
sze przejście na emeryturę w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem ze
względu na jego stan zdrowia. Przepis ten, używając określenia „pracownik”, nie
uczynił więc żadnych rozróżnień co do płci osoby, która mogłaby skorzystać z tego
prawa. Tymczasem § 2 rozporządzenia z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień
do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi
stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149) rozróżnienie takie wprowadził. Należało zatem
przyjąć, że ocena uprawnień wnioskodawcy do przejścia na wcześniejszą emeryturę
powinna nastąpić z pominięciem § 2 wskazanego rozporządzenia jako niezgodnego
z art. 33 Konstytucji i wykraczającego poza upoważnienie ustawowe wynikające z
art. 27 ust. 3 o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Tym samym za-
rzucane w kasacji naruszenie § 2 rozporządzenia polegało na zastosowaniu tego
przepisu przez Sąd Apelacyjny.
W tej sytuacji, skoro nie były w sprawie sporne okoliczności określone w § 1
rozporządzenia (wymagany okres zatrudnienia wnioskodawcy i stan zdrowia dziecka
uzasadniający konieczność sprawowania nad nim stałej opieki), Sąd Najwyższy
uznał, że zachodzą podstawy do zastosowania art. 39315
KPC i wydania orzeczenia
co do istoty sprawy. W świetle powyższego stanowiska zarzut dotyczący naruszenia
przepisów postępowania okazał się bezprzedmiotowy i nie wymagał omówienia.
7
Z tego względu Sąd Najwyższy zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że
oddalił apelację organu rentowego od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 10 lipca
1998 r. przyznającego Ryszardowi F. prawo do wcześniejszej emerytury. O kosztach
postępowania kasacyjnego należnych wnioskodawcy Sąd Najwyższy postanowił na
podstawie art. 98 KPC.
========================================