Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 28 marca 2000 r.
II UKN 439/99
Uzyskiwanie przez emeryta lub rencistę dochodu z tytułu prowadzenia
działalności gospodarczej nie zgłoszonej do ewidencji, mimo istnienia takiego
obowiązku, uzasadnia zawieszenie lub zmniejszenie emerytury i renty z mocy
art. 24 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji rent i
emerytur, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw
(Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.).
Przewodniczący SSN Beata Gudowska, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), Jerzy Kuźniar.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 28 marca 2000 r. sprawy z wniosku
Janiny J. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w Ł. o zwrot
świadczenia, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego w
Łodzi z dnia 13 maja 1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 10 marca 1998 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
Ł. zobowiązał wnioskodawczynię Janinę J. do zwrotu kwoty 9.253,28 zł jako niena-
leżnie pobranej emerytury za 1996 r. z uwagi na to, że dochód uzyskany w 1996 r.
uzasadniał zawieszenie emerytury.
Od tej decyzji wniosła odwołanie wnioskodawczyni zarzucając, że dochód
osiągany z tytułu wykonywania umowy o dzieło nie stanowi podstawy do zawieszenia
emerytury.
Wyrokiem z dnia 8 lutego 1999 r. [...] Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Łodzi oddalił odwołanie. Sąd ustalił, że wnioskodawczyni w 1996 r.
prowadziła działalność gospodarczą w zakresie wykonywania usług geodezyjnych
osiągając dochody przekraczające wyższą kwotę graniczną, co uzasadniało zawie-
2
szenie emerytury z mocy art. 24 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o
rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie
niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104 poz. 450 ze zm.).
Apelacja wnioskodawczyni od tego wyroku została oddalona wyrokiem Sądu
Apelacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi z dnia 13 maja 1999
r. [...]. Sąd Apelacyjny przyjął za ustalone, że na podstawie umowy zawartej w dniu
22 marca 1996 r. między wnioskodawczynią a Miastem Ł. wnioskodawczyni przyjęła
do wykonania prace związane z inwentaryzacją mienia Skarbu Państwa, stanowią-
cego przedmiot komunalizacji, zobowiązując się do wykonania zleconych prac eta-
pami i przedłożenia rozliczenia całości zleconych prac. W umowie ustalono ceny za
poszczególne czynności inwentaryzacyjne wskazując na ich powtarzalność. Podob-
ne umowy, nazwane umowami o dzieło, określające kwotę rocznego przerobu, wnio-
skodawczyni zawierała w latach poprzednich i następnych.
Zgodnie z art. 11 ustawy z dnia 17 maja 1983 r. prawo geodezyjne i kartogra-
ficzne (Dz.U. Nr 30, poz. 183) prace geodezyjne i kartograficzne wykonują podmioty
prowadzące działalność gospodarczą, a także inne jednostki organizacyjne utworzo-
ne zgodnie z przepisami prawa, jeżeli przedmiot ich działalności obejmuje prowadze-
nie tych prac. Przepis art. 49 ust. 1 tej ustawy stanowi o podleganiu z urzędu wpisowi
do ewidencji prowadzonej na podstawie przepisów o działalności gospodarczej w
zakresie prac geodezyjnych prowadzonych w dniu wejścia w życie ustawy na pods-
tawie zezwoleń przez podmioty nie będące osobami prawnymi. Wykonywanie usług
geodezyjnych przez wnioskodawczynię było prowadzeniem działalności gospodar-
czej rozumieniu art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospo-
darczej (Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.). Zgodnie z art. 8 ust. 1 tej ustawy podjęcie
działalności gospodarczej przez osoby fizyczne i jednostki organizacyjne nie mające
osobowości prawnej podlega obowiązkowi zgłoszenia do ewidencji, chyba że chodzi
o rodzaje działalności wymienione w art. 9-11. Usługi wykonywane przez wniosko-
dawczynię nie należały do rodzajów działalności, o których mowa w tych ostatnich
przepisach. W szczególności nie było to uboczne zajęcie zarobkowe nie podlegające
ewidencjonowaniu na podstawie art. 9 ust. 1 z uwagi na stały charakter tego zajęcia,
powtarzalność podejmowanych działań, podporządkowanie zasadzie racjonalnego
gospodarowania i uczestnictwo w obrocie gospodarczym. Działalność prowadzona
przez wnioskodawczynię podlegała zgłoszeniu do ewidencji działalności gospodar-
czej i wnioskodawczyni powinna wywiązać się z tego obowiązku. Osoby prowadzące
3
na własny rachunek działalność na podstawie wpisu do ewidencji działalności gos-
podarczej lub koncesji podlegają obowiązkowi ubezpieczenia społecznego z mocy
art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób pro-
wadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r.
Nr 46, poz. 250 ze zm.) z wyłączeniem osób mających ustalone prawo do emerytury
lub renty, o których mowa w art. 2 ust. 1 pkt 2 tej ustawy. Osiąganie dochodów z ta-
kiej działalności powoduje z mocy art. 24 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 października
1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o
zmianie niektórych ustaw (Dz.U . Nr 104, poz. 451 ze zm.) zawieszenie lub zmniej-
szenie emerytury w zależności od wysokości dochodów. W przypadku wnioskodaw-
czyni dochody jej za 1996 r. uzasadniały zawieszenie emerytury. W każdej decyzji
wnioskodawczyni była pouczana o treści tego przepisu i o konieczności powiadamia-
nia organu rentowego o wysokości uzyskiwanych dochodów. Istniały zatem podsta-
wy do zobowiązania wnioskodawczyni do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia
w oparciu o przepis art. 106 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emery-
talnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.).
Wyrok ten zaskarżyła wnioskodawczyni i opierając kasację na podstawach
określonych w art. 3931
pkt 1 i 2 KPC wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku, po-
przedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji oraz decyzji organu rentowego
przez zwolnienie jej z obowiązku zwrotu świadczenia, ewentualnie o uchylenie zas-
karżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu w Łodzi do ponow-
nego rozpoznania.
Naruszenie prawa materialnego polega na błędnej wykładni i niewłaściwym
zastosowaniu przepisów art. 24 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o
rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie
niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.), art. 1 ust. 1 pkt 1 i art. 2 ust. 1 pkt
2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących
działalność gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 46, poz.
250 ze zm.), art. 9 ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej
(Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.), art. 11 i 49 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. prawo
geodezyjne i kartograficzne (Dz.U. Nr 30, poz. 183) oraz art. 106 ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40,
poz. 267 ze zm.). Jako uzasadnienie naruszenia tych przepisów wskazano, że dzia-
łalność gospodarcza prowadzona przez wnioskodawczynię mieściła się w katego-
4
riach działalności, o których mowa w art. 9 ustawy o działalności gospodarczej. Było
to bowiem uboczne zajęcie zarobkowe obok emerytury i tego rodzaju działalność nie
podlega wpisowi do ewidencji działalności gospodarczej. Przepis art. 49 prawa geo-
dezyjnego, zobowiązujący do dokonania z urzędu wpisu do ewidencji osób wykonu-
jących usługi geodezyjne, miał charakter przejściowy i w 1996 r. nie obowiązywał.
Wobec braku obowiązku zgłoszenia do ewidencji działalności gospodarczej nie ist-
niał obowiązek ubezpieczenia społecznego z mocy art. 1 ust. 1 pkt 1 ustawy o ubez-
pieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą. Dochody z
działalności wyłączonej z obowiązku ubezpieczenia na innej podstawie niż określona
w art. 24 ust. 2 ustawy o rewaloryzacji emerytur i rent nie należą do kategorii do-
chodów powodujących zawieszenie emerytury wymienionych w art. 24 ust. 1 tej
ustawy. Nie było także podstaw do zastosowania art. 106 ustawy o zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin bowiem organ rentowy nie udowodnił, że pou-
czył wnioskodawczynię o okolicznościach powodujących zawieszenie prawa do
emerytury.
Naruszenie prawa procesowego polega na orzeczeniu wbrew zasadzie okreś-
lonej w art. 2 KPC i art. 14 ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodar-
czej (Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.) w zakresie należącym do właściwości organów
administracyjnych, które decydują o dokonaniu wpisu do ewidencji działalności gos-
podarczej. W orzeczeniu z dnia 23 listopada 1998 r. Urząd Miasta Ł. stwierdził, że
osobiste świadczenie usług geodezyjnych, jako dodatkowe źródło dochodu, nie wy-
maga zgłoszenia do ewidencji działalności. Organ, który wydał orzeczenie jest właś-
ciwy rzeczowo do interpretacji przepisów dotyczących wpisu do ewidencji działal-
ności gospodarczej i orzekania w tym względzie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji
emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw
stanowi, że prawo do emerytury i renty ulega zawieszeniu lub świadczenia te ulegają
zmniejszeniu, na zasadach określonych w ust. 3-6, w razie osiągania dochodu z
tytułu wykonywania zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej albo pozarolniczej
działalności gospodarczej, której wykonywanie podlega obowiązkowi ubezpieczenia
społecznego. Wykonywanie działalności gospodarczej podlega ubezpieczeniu spo-
5
łecznemu z mocy art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu
społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin jednak z
obowiązku ubezpieczenia wyłączone są na podstawie art. 2 ust 1 pkt 2 osoby mające
ustalone prawo do emerytury lub renty, chyba że zgłoszą wniosek o objęcie ubezpie-
czeniem. Powołany na wstępie przepis art. 24 ust. 1 ustawy o rewaloryzacji emerytur
i rent ma zastosowanie także do emerytów i rencistów, którzy nie skorzystali z do-
browolnego ubezpieczenia i nie podlegają ubezpieczeniu społecznemu, co wynika z
treści ust. 2 tego przepisu. Podniesiony w kasacji zarzut naruszenia przepisu art. 24
ust. 1 i 2 miałby uzasadnienie tylko wówczas, gdyby wnioskodawczyni uzyskiwała
dochody z działalności nie wymienionej w tym przepisie.
Na te okoliczności powoływała się wnioskodawczyni w odwołaniu twierdząc,
że uzyskiwała dochody z wykonywania umowy o dzieło, która to działalność nie
podlega obowiązkowi ubezpieczenia. Ustosunkowując się do tego zarzutu i ustalając,
że wykonywanie usług geodezyjnych miało charakter stały, Sąd Apelacyjny powołał
się na przepisy art. 11 i 49 ustawy z dnia 17 maja 1983 r. prawo geodezyjne i karto-
graficzne. Pierwszy z tych przepisów stanowi, że osoby fizyczne wykonują usługi
geodezyjne i kartograficzne w ramach działalności gospodarczej, a drugi przepis jako
przejściowy zobowiązuje organy prowadzące ewidencję działalności gospodarczej do
dokonania z urzędu wpisu do ewidencji podmiotów wykonujących takie usługi.
Odwoływanie się do tych przepisów nie jest obecnie potrzebne, gdyż w kasacji
wnioskodawczyni przyznała, że prowadzona przez nią działalność była działalnością
gospodarczą. W uzasadnieniu kasacji znajduje się stwierdzenie, że bezsporny jest
fakt prowadzenia przez wnioskodawczynię działalności gospodarczej. Umowy o
dzieło były zatem wykonywane w ramach działalności gospodarczej. W tej sytuacji
niezrozumiały jest zarzut naruszenia art. 11 i 49 ustawy o geodezji i kartografii, skoro
przepisy te zostały powołane na uzasadnienie prowadzenia przez wnioskodawczynię
działalności gospodarczej, a nie na uzasadnienie istnienia obowiązku ubezpieczenia.
Obowiązek ubezpieczenia społecznego wynika z treści art. 1 ust. 1 pkt 1
ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą.
Przepis ten stanowi, że obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu podlegają
osoby fizyczne prowadzące na własny rachunek działalność gospodarczą na pods-
tawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej lub koncesji, określonych w prze-
pisach o działalności gospodarczej. Odwołanie się do przepisów ustawy z dnia 23
grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej oznacza, że ubezpieczeniu społecznemu
6
podlegają osoby wykonujące działalność określoną w art. 2 tej ustawy, która podlega
obowiązkowi wpisu do ewidencji z mocy art. 8 ust. 1. Warunkiem podlegania ubez-
pieczeniu jest istnienie obowiązku wpisu do ewidencji, a nie faktyczne dokonanie
takiego wpisu. Brak wpisu do ewidencji może być wynikiem niedopełnienia obowiąz-
ku zgłoszenia przez osobę prowadzącą działalność, jak to miało miejsce w przypad-
ku wnioskodawczyni, lub wynikiem zaniedbania organu prowadzącego ewidencję.
Intencją przepisu ustawy określającego obowiązek ubezpieczenia nie mogło być
uzależnienie tego obowiązku od dopełnienia formalności przez osobę zainteresowa-
ną lub urzędnika. W wyroku z dnia 4 lutego 1999 r. II UKN 435/99 (OSNAPiUS z
2000 nr 6, poz. 244) Sąd Najwyższy stwierdził, że zaniechanie powiadomienia tere-
nowego organu administracji państwowej o podjętej działalności gospodarczej nie
wyłącza obowiązku zgłoszenia wniosku o objęcie ubezpieczeniem społecznym z ty-
tułu tej działalności i nie zwalnia od zapłaty należnych składek. Sąd Apelacyjny zas-
tosował tę zasadę przyjmując, że powstanie obowiązku ubezpieczenia uzależnione
jest od prowadzenia działalności podlegającej wpisowi do ewidencji i ustalił, że wnio-
skodawczyni prowadziła taką działalność.
To ustalenie zostało zakwestionowane w kasacji jako dokonane z narusze-
niem przepisu art. 9 ustawy o działalności gospodarczej. Przepis art. 9 ust. 1 stano-
wi, że nie wymaga zgłoszenia do ewidencji działalność gospodarcza prowadzona
przez osobę fizyczną osobiście, w zakresie określonym w ust. 2, z której zarobek
stanowi dodatkowe źródło dochodu tej osoby (uboczne zajęcie zarobkowe). Przepis
ten wymienia szereg warunków, od których uzależnione jest wyłączenie z obowiązku
ewidencjonowania. W przypadku wnioskodawczyni spełniony został tylko jeden
warunek – osobiste prowadzenie działalności. Przepis wymaga aby zarobek z pro-
wadzonej działalności stanowił dodatkowe źródło dochodów i jednocześnie definiuje
to pojęcie jako uboczne zajęcie zarobkowe. Oznacza to wykonywanie innego zajęcia
obok głównego zajęcia zarobkowego, a nie obok dochodów ze źródeł nie zarobko-
wych takich, jak lokaty bankowe, obligacje, emerytury lub renty. W przypadku wnio-
skodawczyni jedynym zajęciem zarobkowym było prowadzenie działalności gospo-
darczej polegającej na wykonywaniu usług geodezyjnych, a dochody z tej działalno-
ści były wyższe od emerytury. Ponadto przepis ten określa zakres osobistej działal-
ności stanowiącej uboczne zajęcie zarobkowe powołując się na regulację w ust. 2.
Ten z kolei przepis wymienia w trzech punktach przedmiot działalności, o której
mowa w ust. 1. Jest to wykonywanie przedmiotów osobistego użytku, ich naprawa i
7
konserwacja oraz sprzedaż produktów żywnościowych osobiście wytworzonych lub
uzbieranych. Usługi geodezyjne nie mieszczą się w tym zakresie i działalność gos-
podarcza tego rodzaju podlega obowiązkowi ewidencjonowania.
Uzyskiwanie przez emeryta lub rencistę dochodu z tytułu prowadzenia działal-
ności gospodarczej nie zgłoszonej do ewidencji, mimo istnienia takiego obowiązku,
uzasadnia zawieszenie lub zmniejszenie emerytury z mocy art. 24 ust. 1 i 2 ustawy o
rewaloryzacji emerytur i rent. Zarzut naruszenia tego przepisu okazał się bezzasad-
ny.
Nie jest także uzasadniony zarzut naruszenia przepisu art. 106 ustawy z dnia
14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Przepis ten
w ust. 1 określa obowiązek zwrotu nienależnego świadczenia. Definicja nienależnego
świadczenia w rozumieniu ustawy zawarta jest w ust. 2, który stanowi, że za kwoty
nienależnie pobranych świadczeń uważa się świadczenia wypłacone mimo zaistnie-
nia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo
wstrzymanie wypłaty świadczeń, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczo-
na o braku prawa do ich pobierania. Z ustaleń faktycznych dokonanych przez Sąd
Apelacyjny wynika, iż wnioskodawczyni została prawidłowo pouczona o tym, że uzy-
skiwanie dochodów przekraczających określony pułap powoduje zawieszenie prawa
do emerytury. Ustalenia faktyczne nie mogą być skutecznie kwestionowane w kasa-
cji, jeżeli nie zgłoszono zarzutu, że zostały dokonane z naruszeniem przepisów po-
stępowania. Tego rodzaju zarzut nie został podniesiony w kasacji, nie wskazano
przepisu, którego naruszenie doprowadziło do błędu w ustaleniach faktycznych w
tym zakresie, a zarzut naruszenia przepisów postępowania dotyczy innej kwestii. W
tej sytuacji podstawą oceny prawidłowości zastosowania przepisu prawa materialne-
go jest stan faktyczny ustalony w postępowaniu apelacyjnym. Ustalenia faktyczne
wskazują, że świadczenie było nienależne w rozumieniu wskazanego przepisu i
podlega zwrotowi.
Ostatni z podniesionych w kasacji zarzutów, dotyczący naruszenia przepisów
art. 2 KPC i 14 ustawy o działalności gospodarczej, nie ma żadnego uzasadnienia.
Przepis art. 2 KPC ustanawia zasadę dopuszczalności drogi sądowej w sprawach
cywilnych. Do tego zakresu spraw należą sprawy z zakresu ubezpieczeń społecz-
nych określone w art. 476 § 2 KPC, w których wniesiono odwołanie od decyzji orga-
nu rentowego. Wyrok oddalający odwołanie odnosi się tylko do zaskarżonej decyzji
organu rentowego, nie ma natomiast skutku w kwestii uregulowanej w art. 14 ustawy
8
o działalności gospodarczej. Zgodnie z tym ostatnim przepisem wpisu do ewidencji
działalności gospodarczej dokonuje właściwy organ w trybie administracyjnym.
Ustalenie w uzasadnieniu wyroku, że istniał obowiązek dokonania wpisu do ewidencji
działalności gospodarczej, nie zastępuje decyzji właściwego organu. Decyzja taka w
1996 r. nie była wydana, jednak – jak wskazano wyżej – brak decyzji nie jest przesz-
kodą do ustalenia faktycznego prowadzenia działalności gospodarczej podlegającej
ewidencjonowaniu. Pismo Referatu Handlu i Usług Urzędu Miasta Ł., na które wnios-
kodawczyni powołuje się w kasacji, jest datowane 23 listopada 1998 r. i nie jest de-
cyzją ani o wpisie do ewidencji w 1996 r. ani o odmowie dokonania wpisu. Pismo to
jest jedynie informacją o treści art. 9 ustawy o działalności gospodarczej i zawiera
interpretację tego przepisu, do której Sąd Apelacyjny odniósł się w uzasadnieniu wy-
roku.
Kasacja okazała się pozbawiona usprawiedliwionych podstaw i z tych przy-
czyn Sąd Najwyższy oddalił ją na zasadzie art. 39312
KPC.
========================================