Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 11 maja 2000 r.
III RN 117/99
Przepis art. 45 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (Dz.U.
Nr 22, poz. 91 ze zm.) określa wyczerpująco uprawnienia osób powołanych do
nadzoru nad działalnością notariuszy. Przewidziane w tym przepisie uprawnie-
nie Ministra Sprawiedliwości do wglądu w czynności notarialne nie obejmuje
uprawnienia do żądania od notariusza przesłania wypisu aktu notarialnego.
Przewodniczący: SSN Andrzej Wasilewski, Sędziowie SN: Henryk Gradzik,
Andrzej Wróbel (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 11 maja 2000 r. sprawy dyscyplinarnej
obwinionego Marka K. w przedmiocie odmowy wykonania polecenia Ministra Spra-
wiedliwości z dnia 19 października 1998 roku wydania wypisu aktu notarialnego [...]
na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości [...] od orzeczenia Sądu
Dyscyplinarnego Izby Notarialnej w P. z dnia 5 grudnia 1998 r. [...]
o d d a l i ł rewizję nadzwyczajną.
U z a s a d n i e n i e
Dyrektor Departamentu Sądów i Notariatu Ministerstwa Sprawiedliwości
przesłał notariuszowi Markowi K. faxem pismo z dnia 19 października 1998 r. o treści
następującej: „Departament Sądów i Notariatu w ramach nadzoru wynikającego z art.
42 ustawy Prawo o notariacie prosi o przesłanie w terminie 3 dni wypisu aktu
notarialnego umowy sprzedaży Stoczni G. Wypis ten jest niezbędny do wykorzysta-
nia dla celów służbowych w ramach sprawowanej kontroli nad postępowaniem upad-
łościowym [...]”. Notariusz Marek K. w piśmie z dnia 20 października 1998 r.
przesłanym faxem Dyrektorowi Departamentu odmówił wydania żądanego wypisu
aktu notarialnego, ponieważ zgodnie z art. 110 Prawa o notariacie wypis aktu może
być wydany stronom aktu lub osobom, dla których zastrzeżono w akcie prawo
otrzymania wypisów albo za zgodą stron także osobom trzecim lub innym osobom
2
zgodnie z prawomocnym postanowieniem sądu wojewódzkiego. Uprawnienie wyda-
nia wypisu umowy dla Ministra Sprawiedliwości nie wynika z treści art. 42 Prawa o
notariacie. Wobec powyższego jako notariusza obowiązuje go zachowanie tajemnicy
zgodnie z treścią art. 10 Prawa o notariacie.
Minister Sprawiedliwości pismem z dnia 23 października 1998 r. wniósł, na
podstawie art. 58 Prawa o notariacie, o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego
przeciwko notariuszowi Markowi K. o to, że „w dniu 20 października 1998 r. pismem
skierowanym do Wicedyrektora Departamentu Sądów i Notariatu Ministerstwa
Sprawiedliwości odmówił wykonania pisemnego polecenia z dnia 19 października
1998 r. wydanego w trybie nadzoru sprawowanego przez Ministra Sprawiedliwości
nad działalnością notariuszy w myśl art. 42 w związku z art. 45 ustawy Prawo o no-
tariacie w sprawie przesłania do wglądu Ministrowi Sprawiedliwości wypisu aktu no-
tarialnego [...], czym uniemożliwił prowadzenie czynności nadzorczych, co stanowi
nie tylko przewinienie zawodowe z uwagi na naruszenie przepisu art. 15 § 1 i art. 17
w związku z art. 45 ustawy Prawo o notariacie, ale również jest zachowaniem zdecy-
dowanie nagannym, uchybiającym powadze i godności notariusza, wypełniającym
dyspozycję art. 50 cytowanej ustawy.” W ocenie Ministra Sprawiedliwości przepis art.
42 Prawa o notariacie, zawierający generalną normę upoważniającą do sprawowania
nadzoru, daje formalne podstawy dla sprawowania nadzoru przez Ministra Sprawied-
liwości osobiście, za pośrednictwem prezesów sądów apelacyjnych lub wojewódz-
kich albo przez wyznaczone osoby. W zakresie tego unormowania jest także upo-
ważnienie do wydania przez Ministra Sprawiedliwości rozporządzenia w sprawie
szczegółowego trybu wykonywania nadzoru. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwo-
ści z dnia 30 kwietnia 1991 r. w sprawie trybu wykonywania nadzoru nad działalno-
ścią notariuszy i organów samorządu notarialnego (Dz.U. Nr 42, poz. 188) wymienia
w § 11 i 12 czynności nadzorcze zastrzeżone do kompetencji Ministra Sprawiedliwo-
ści, ale wyliczenie to nie ma charakteru enumeratywnego, a jedynie przykładowy.
Minister Sprawiedliwości jest zdania, że wszystkie czynności wykonywane w ramach
nadzoru nie mogą przekraczać upoważnienia zawartego w art. 45 Prawa o notaria-
cie, który jako lex specialis, szczególnie w stosunku do przepisu art. 18 i 110 Prawa
o notariacie, wyklucza ich stosowanie. Pogląd, jakoby czynności wymienione w tym
przepisie mogły być wykonywane jedynie w ramach wizytacji i lustracji przez preze-
sów sadów apelacyjnych lub wojewódzkich jest niczym nieuzasadniony. Postrzega-
nie Ministra Sprawiedliwości w ramach sprawowanego nadzoru jako osoby podlega-
3
jącej normie art.. 18 i 110 Prawa o notariacie w zasadzie wyklucza możliwość wyko-
nywania nadzoru przewidzianego w art. 45 tego Prawa.
Sąd Dyscyplinarny Izby Notarialnej w P. orzeczeniem z dnia 5 grudnia 1998 r.
[...] uniewinnił notariusza Marka K. obwinionego o to, że „odmówił wykonania polece-
nia Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 października 1998 r. wydania wypisu aktu no-
tarialnego [...] w ramach sprawowanego nadzoru, czym uniemożliwił prowadzenie
czynności nadzorczych, co stanowi przewinienie zawodowe z art. 50 ustawy prawo o
notariacie.” W ocenie Sądu Dyscyplinarnego osoby powołane do nadzoru nad nota-
riuszami i organami samorządu notarialnego mają prawo wglądu w czynności nota-
rialne, co zgodnie z etymologią słowa „wgląd” oznacza, że osoba taka „może na
miejscu przeglądać wszelkie akty, dokumenty, księgi i repertoria, a nadto żądać ce-
lem bliższego zapoznania się kserokopii kontrolowanych dokumentów. Czynności
kontrolne nie mogą jednak – zdaniem sądu orzekającego w niniejszej sprawie – po-
suwać się tak daleko, by osoba kontrolująca mogła otrzymać wypis aktu notarialne-
go." Sąd Dyscyplinarny uznał za trafny pogląd obwinionego, że art. 110 Prawa o no-
tariacie wyraźnie stanowi komu i w jakich okolicznościach może być wydany wypis
aktu notarialnego. Minister Sprawiedliwości jest „inną osobą”, której wypis aktu nota-
rialnego może być wydany jedynie po spełnieniu przesłanek z art. 110 § 2 Prawa o
notariacie. W ocenie Sądu Dyscyplinarnego przepis art. 110 stanowi lex specialis w
stosunku do przepisu art. 45 Prawa o notariacie, co w niczym nie ogranicza Ministra
Sprawiedliwości w jego prawach nadzorczych, a jedynie uniemożliwia wydanie or-
ganom nadzorczym wypisu aktu notarialnego. Obwiniony Marek K. był w usprawied-
liwionym przekonaniu, że art. 110 Prawa o notariacie nie zezwala na wydanie wypisu
aktu notarialnego Ministrowi Sprawiedliwości w ramach sprawowanego nadzoru, co
wyłącza jego odpowiedzialność dyscyplinarną na zasadzie winy w ujęciu Kodeksu
karnego.
Minister Sprawiedliwości zaskarżył powyższe orzeczenie rewizją nadzwyczaj-
ną, w której zarzucił rażące naruszenie art. 45 w związku z art. 42 § 1, art. 18 i art.
110 oraz art. 50 Prawa o notariacie i wskazując na powyższe podstawy wniósł o
uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy Sądowi Izby Notarialnej w
Poznaniu do ponownego rozpoznania. W ocenie Ministra Sprawiedliwości Sąd Dys-
cyplinarny zaniechał obowiązku wyjaśnienia wszystkich okoliczności sprawy, jak tego
wymaga przepis art. 366 § 1 Kodeksu postępowania karnego. Pominięte zostało
wyjaśnienie rzeczywistych przyczyn, z powodu których notariusz Marek K. odmówił
4
„oczekiwanego od niego współdziałania z Ministrem Sprawiedliwości i przebiegu jego
rozmów z Wicedyrektorem Departamentu Sądów i Notariatu oraz Sekretarzem Stanu
w Ministerstwie Sprawiedliwości, na temat przedłożenia oczekiwanego przez te
organy nadzorcze dokumentu.” W tym zakresie Sąd Dyscyplinarny oparł się w
zasadzie wyłącznie na wyjaśnieniach obwinionego, mimo że zachodziła potrzeba
przeprowadzenia innych dowodów, chociażby z zeznań świadków.
Przede wszystkim – twierdzi Minister Sprawiedliwości – zaskarżone orzecze-
nie zapadło z rażącym naruszeniem prawa materialnego. Prawo o notariacie, okreś-
lając w art. 42 § 1 nadzór Ministra Sprawiedliwości (osobiście lub przez inne osoby)
nad działalnością notariuszy, nie ograniczyło form tego nadzoru. Przepis art. 45
Prawa o notariacie uprawnia osoby uprawnione do nadzoru, w tym Ministra Spra-
wiedliwości i wyznaczonych jego przedstawicieli, do wglądu w czynności notarialne
bez żadnych ograniczeń. Z przepisu tego wynika wprost, że osoby te mogą „osobi-
ście zapoznać się z treścią każdego aktu notarialnego.” Argumentum a minori ad
maius, skoro osoby uprawnione do nadzoru mają prawo wglądu w czynności nota-
rialne, a więc w oryginały aktów notarialnych, nie można odmówić im prawa wglądu
w wypisy z takich aktów, stanowiące wierną kopię oryginału sporządzanego w jed-
nym egzemplarzu. Szczególne przepisy dotyczące wydawania wypisów aktu nota-
rialnego (art. 109-110 Prawa o notariacie) nie dotyczą zatem czynności nadzoru, w
ramach którego udostępnienie wypisu nie stanowi „wydania wypisu aktu notarialne-
go”, o którym mowa art. 110 Prawa o notariacie.
W ocenie Ministra Sprawiedliwości to właśnie przepisy art. 42 i 45 Prawa o
notariacie stanowią normy szczególne w stosunku do art. 110 tej ustawy, a nie
odwrotnie, jak to wadliwie przyjmuje Sąd Dyscyplinarny. Przyjęcie stanowiska Sądu
oznaczałoby, że Minister Sprawiedliwości, chociaż uprawniony do wglądu w czynno-
ści notarialne, nie może uzyskać jedynego znanego Prawu o notariacie „legalnego
dokumentu”, przedstawiającego pełną treść aktu notarialnego, a więc umożliwiają-
cego jego analizę w celu zbadania jego zgodności z prawem, a notariusze są zwol-
nieni z obowiązku udostępnienia ich do wglądu temu organowi i osobom przezeń
wyznaczonym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Rewizja nadzwyczajna nie ma usprawiedliwionych podstaw, bowiem zaskar-
żone orzeczenie Sądu Dyscyplinarnego Izby Notarialnej w P. nie narusza rażąco
wskazanych w niej przepisów prawa. Z przepisów ustawy z dnia 21 marca 1991 r. -
Prawo o notariacie (Dz.U. Nr 22, poz. 91 ze zm.) wynika, że notariusze, których sta-
tus prawny jest złożony, nie podlegają służbowo Ministrowi Sprawiedliwości, lecz
wyłącznie nadzorowi tego Ministra sprawowanemu na podstawie i w granicach wyz-
naczonych przepisami Prawa o notariacie, przy czym wymaga podkreślenia , że
przepis art. 42 § 1 Prawa o notariacie wyraźnie rozróżnia nadzór nad działalnością
notariuszy od nadzoru nad działalnością organów samorządu notarialnego. Przed-
miotem sporu w rozpatrywanej sprawie jest kwestia, czy w zakresie nadzoru nad
działalnością notariuszy mieszczą się uprawnienia Ministra Sprawiedliwości do wy-
dawania notariuszom polecenia przesłania w określonym terminie wypisu aktu nota-
rialnego.
Nie jest trafny pogląd Ministra Sprawiedliwości, że Prawo o notariacie, okreś-
lając w art. 42 § 1 nadzór Ministra Sprawiedliwości (osobiście lub przez inne osoby)
nad działalnością notariuszy, nie ograniczyło form tego nadzoru. Nadzór Ministra
Sprawiedliwości nad notariatem, w tym nad działalnością notariuszy, jest nadzorem
prawnym, a to oznacza, że zarówno zakres, przedmiot i kryteria nadzoru, jak i przede
wszystkim formy nadzoru są ściśle określone przez ustawy. W związku z tym i z
konstytucyjną zasadą działania organów władzy publicznej na podstawie i w gra-
nicach prawa (art. 7 Konstytucji RP) należy przyjąć, że Minister Sprawiedliwości
może podejmować w stosunku do notariatu wyłącznie te czynności prawne, do któ-
rych uprawniają wyraźnie przepisy ustawowe. W ocenie Sądu Najwyższego przepis
art. 45 Prawa o notariacie wyczerpująco określa uprawnienia osób powołanych do
nadzoru nad działalnością notariuszy, z tym że właściwa rada izby notarialnej w
ramach sprawowanego nadzoru jest uprawniona do przeprowadzenia wizytacji kan-
celarii notarialnych (art. 44 Prawa o notariacie). Zgodnie przepisem art. 45 Prawa o
notariacie osoby powołane do nadzoru, w tym Minister Sprawiedliwości, są upraw-
nione do wglądu w czynności notarialne, badania zgodności czynności notarialnych z
prawem, żądania wyjaśnień, zarządzania usunięcia uchybień oraz żądania wszczę-
cia postępowania dyscyplinarnego w razie dostrzeżenia naruszenia przez notariusza
jego obowiązków. Katalog uprawnień nadzorczych Ministra Sprawiedliwości nad
działalnością notariuszy jest katalogiem zamkniętym, wobec tego poważne wątpli-
wości budzi poszerzanie tych uprawnień w drodze rozporządzenia Ministra Spra-
6
wiedliwości z dnia 30 kwietnia 1991 r. w sprawie trybu wykonywania nadzoru nad
działalnością notariuszy i organów samorządu notarialnego (Dz.U. Nr 42, poz. 148),
które w § 1 ust. 2 określiło następujące formy nadzoru nad działalnością notariuszy
oraz organów samorządu notarialnego: 1) wizytacja kancelarii notarialnych obejmu-
jąca całokształt pracy notariusza, 2) lustracja obejmująca określoną problematykę, 3)
dokonywanie oceny działalności notariuszy na podstawie protokołów, sprawozdań
rocznych i bilansów sporządzanych przez organy samorządu notarialnego, 4)
badanie działalności rad izb notarialnych, w szczególności z zakresu ich czynności
nadzorczych i szkoleniowych, 5) narady powizytacyjne oraz konferencje szkoleniowe
notariuszy. W ocenie Sądu Najwyższego powyższy przepis budzi poważne zas-
trzeżenia co do jego zgodności z przepisem art. 45 Prawa o notariacie, w zakresie w
jakim przyznaje Ministrowi Sprawiedliwości dodatkowe uprawnienia nadzorcze nad
działalnością notariuszy, które wykraczają poza uprawnienia określone w art. 45
Prawa o notariacie. Poważną wątpliwość budzi także zgodność z art. 92 Konstytucji
zawartego w art. 42 § 2 Prawa o notariacie upoważnienia dla Ministra Sprawiedliwo-
ści do określenia w drodze rozporządzenia szczegółowego trybu wykonywania nad-
zoru nad działalnością notariuszy i organami samorządu notarialnego przez to, że
przepis upoważniający nie określa wytycznych co treści aktu.
Przewidziane w art. 45 Prawa o notariacie uprawnienie Ministra Sprawiedliwo-
ści do wglądu w czynności notarialne nie obejmuje uprawnienia do żądania od nota-
riusza przesłania Ministrowi Sprawiedliwości wypisu aktu notarialnego. Kwestia wy-
dawania wypisów aktu notarialnego jest bowiem uregulowana odrębnie w przepisie
art. 110 Prawa o notariacie, który nie mieści się w rozdziale 5 Prawa o notariacie
„Nadzór nad notariatem i odpowiedzialność notariuszy za szkody”, lecz w rozdziale 9
Prawa notariacie „Wypisy, odpisy i wyciągi oraz przechowywanie aktów notarial-
nych”, a zatem już względy wykładni systemowej nakazują przyjąć, że żądanie wy-
dania wypisu aktu notarialnego nie mieści się w ramach nadzoru sprawowanego
przez Ministra Sprawiedliwości nad działalnością notariuszy. Za takim poglądem
przemawia przede wszystkim wykładnia gramatyczna przepisu art. 110 Prawa o no-
tariacie, zgodnie z którym wypisy aktu notarialnego wydaje się stronom aktu lub oso-
bom, dla których zastrzeżono w akcie prawo otrzymania wypisu, a także ich następ-
com prawnym, a ponadto za zgodą stron lub na podstawie prawomocnego postano-
wienia sądu wojewódzkiego, w którego okręgu znajduje się kancelaria notariusza,
wypis aktu notarialnego może być wydany także innym osobom. Przepis ten nie wy-
7
mienia bowiem Ministra Sprawiedliwości wśród osób, którym wydaje się wypisy aktu
notarialnego. Sąd Najwyższy jest zdania, że miedzy przepisami art. 45 i art. 110
Prawa o notariacie nie zachodzi relacja lex specialis – lex generalis, bowiem dotyczą
one różnych zagadnień, które nie są ze sobą powiązane merytorycznie, a mianowicie
zagadnień nadzoru nad działalnością notariuszy ( art. 45) i wydawania wypisów ak-
tów notarialnych (art. 110).
Z powyższych rozważań wynika, że notariusz Marek K. nie był obowiązany do
przesłania Ministrowi Sprawiedliwości wypisu aktu notarialnego, a zatem odmowa
wydania wypisu aktu notarialnego [...] nie stanowiło przewinienia zawodowego, o
którym mowa w art. 50 Prawa o notariacie.
Biorąc powyższe pod rozwagę Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
========================================