Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 13 lipca 2000 r.
II UKN 431/99
Prawo do renty na podstawie art. 63 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982
r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267
ze zm.) zależało od wykazania czasowego, a nie przyczynowego związku po-
wstania całkowitej niezdolności do pracy z uczęszczaniem do szkoły.
Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Maria Tyszel, Barbara Wagner.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 13 lipca 2000 r. sprawy z wniosku
Edyty K. obecnie M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w
B. o rentę, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego w Bia-
łymstoku z dnia 2 czerwca 1999 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu Okręgowe-
go w Białymstoku z dnia 15 lutego 1999 r. i odrzucił odwołanie.
U z a s a d n i e n i e
Edyta K.-M., w dniu 8 września 1988 r., w czasie, gdy była uczennicą szkoły
ponadpodstawowej, doznała w wypadku komunikacyjnym obrażeń ciała z urazem
głowy i wstrząśnieniem mózgu. Jej pierwszy wniosek o przyznanie prawa do renty
inwalidzkiej na podstawie art. 63 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopa-
trzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), zgło-
szony z powołaniem się na skutki tego wypadku, został oddalony decyzją organu
rentowego z dnia 16 czerwca 1992 r. Organ rentowy stwierdził wówczas, że skutki
wypadku nie spowodowały całkowitego inwalidztwa przed ukończeniem przez wnio-
skodawczynię nauki, czyli przed dniem 15 maja 1990 r.
Wyrokiem z dnia 7 kwietnia 1993 r. odwołanie od tej decyzji oddalił Sąd Wo-
jewódzki w Białymstoku, a rewizję wnioskodawczyni oddalił Sąd Apelacyjny w Bia-
łymstoku wyrokiem z dnia 27 maja 1993 r. [...].
2
Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w B. decyzją z dnia 29 czerwca
1998 r. odmówił również uwzględnienia ponowionego w dniu 4 czerwca 1998 r. wnio-
sku ubezpieczonej o rentę z tytułu niezdolności do pracy, w którym tym razem po-
wołała się na pogorszenie stanu zdrowia w związku ze skutkami tego samego wy-
padku. Z orzeczenia lekarskiego wynikał brak przesłanki do świadczenia w postaci
niezdolności do pracy.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku na pod-
stawie opinii biegłych dokonał odmiennego ustalenia, czyli że ubezpieczona jest cał-
kowicie niezdolna do wykonywania jakiegokolwiek zatrudnienia od dnia 16 grudnia
1998 r., wobec czego uwzględnił odwołanie, i - zmieniając zaskarżoną decyzję wyro-
kiem z dnia 15 lutego 1999 r. - przyznał jej prawo do renty na okres dwu lat.
W apelacji organ rentowy zawarł wniosek o zmianę wyroku i oddalenie odwo-
łania, zarzuciwszy Sądowi pierwszej instancji naruszenie przepisu art. 63 ust. 1
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. przez przyznanie prawa do renty wbrew ustaleniu,
że niezdolność wnioskodawczyni do pracy powstała znacznie później niż w czasie jej
uczęszczania do szkoły.
Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 2 czerwca 1999 r. [...] apelację
uwzględnił. Potwierdził, że ubezpieczona nie spełniła warunków objętych przepisem
przytoczonym w apelacji, bowiem przy przyjęciu daty powstania niezdolności do
pracy za bezsporną, zwrócił uwagę na to, że uczęszczała do zasadniczej szkoły za-
wodowej do 8 czerwca 1990 r., a w dniu 15 maja 1990 r. ukończyła kurs krawiectwa
w zakładzie doskonalenia zawodowego.
Kasacja ubezpieczonej została oparta na podstawie naruszenia prawa mate-
rialnego, w ramach której wytoczono zarzut błędnej wykładni art. 63 ust. 1 ustawy o
z.e.p. Wnosząc o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponow-
nego rozpoznania, skarżąca wskazała, że choć jej całkowita niezdolność do pracy
nie powstała w czasie pobierania nauki, to stanowi skutek wypadku, któremu uległa
będąc uczennicą. Domagała się więc zastosowania przytoczonego przepisu w jej
przypadku, twierdząc, że - przy uwzględnieniu (bliżej nie określonego) celu jego re-
gulacji - zezwala on na powiązanie warunkującej prawo do renty niezdolności do
pracy nie tylko z czasem uczęszczania do szkoły ponadpodstawowej, lecz również z
późniejszym okresem zatrudnienia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
3
Odmowa ustalenia prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego nastę-
puje w decyzji organu rentowego, która ma moc rebus sic stantibus, co oznacza, że
zmiana stanu rzeczy istniejącego w dacie wydania decyzji czyni ją bezprzedmiotową.
W przypadku ujawnienia nowych okoliczności, istniejących przed wydaniem decyzji
lub po przedłożeniu nowych dowodów, które mają wpływ na prawo do świadczeń,
organ rentowy na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu - dokonuje ponowne-
go ustalenia prawa do świadczeń (art. 80 ust. 1 ustawy o z.e.p.).
Droga do uzyskania powtórnego rozpatrzenia uprawnień jest inna, gdy po-
przednie postępowanie zostało zakończone wyrokiem sądowym, który korzysta z
powagi rzeczy osądzonej (art. 366 KPC) oraz wiąże nie tylko sąd, który go wydał,
lecz również inne sądy i inne organy państwowe (art. 365 § 1 KPC). W takiej sytuacji
mają zastosowanie przepisy art. 399 i nast. KPC. W jednym tylko przypadku istnienie
prawomocnego wyroku sądowego nie stoi na przeszkodzie ponownej ocenie przez
organ rentowy prawa do świadczeń. Przypadek ten określony został w art. 80 ust. 2
pkt 1 ustawy o z.e.p., zgodnie z którym bez udziału sądu organ rentowy władny jest
wydać, w zakresie objętym prawomocnym wyrokiem oddalającym odwołanie lub
przyznającym świadczenia w niższym wymiarze, decyzję na korzyść ubezpieczone-
go, czyli przyznającą prawo do świadczenia lub podwyższającą jego wysokość.
Nie istnieje natomiast tryb, w którym organ ten mógłby ponownie (negatywnie)
oceniać prawo do świadczeń w niezmienionych okolicznościach faktycznych i praw-
nych, tak jak nie może wydać decyzji, której przesłanką byłoby stwierdzenie, że
ustalone wyrokiem sądowym prawo do świadczeń nie istnieje. W takim przypadku
rzeczą organu rentowego jest, stosownie do art. 80 ust. 1 ustawy o z.e.p., odmowa
ponownego rozpatrzenia sprawy lub działanie według art. 80 ust. 2 pkt 2 ustawy, a
więc wystąpienie do sądu ze skargą o wznowienie przed nim postępowania. Rozpo-
znanie przez sąd, na skutek odwołania od decyzji organu rentowego sprawy raz już
rozpatrzonej, w której nie zaistniały żadne nowe okoliczności ani nie ujawniły się
nowe fakty mające wpływ na prawo do świadczeń, powoduje nieważność postępo-
wania wynikającą z naruszenia powagi rzeczy osądzonej (art. 366 z związku z art.
379 pkt 3 KPC, por. wyrok Trybunału Ubezpieczeń Społecznych z dnia 18 lipca 1970
r., I TR 1184/70, nie publikowany, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 kwietnia 1972
r., III URN 5/72, OSNCP 1972/11, poz. 204, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 lute-
go 1978 r., II URN 11/78, OSNCP 1978/9, poz. 170, postanowienie Sądu Najwyż-
4
szego z dnia 19 stycznia 1984 r. II UR 131/83, OSNCP 1984 z. 10, poz. 177, wyrok
Sądu Najwyższego z 11 września 1991 r., II URN 61/91, nie publikowany, wyrok
Sądu Najwyższego z dnia z dnia 14 stycznia 1997 r., II UKN 50/96, OSNAPiUS 1997
nr 17, poz. 328).
Stan faktyczny rozpoznawanej sprawy wskazuje, że prawo Edyty K.-M. do
renty z art. 63 ust. 1 ustawy o z.e.p. było już przedmiotem odmownej decyzji Od-
działu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w B. z dnia 16 czerwca 1992 r., od której
odwołanie oddalił Sąd Wojewódzki w Białymstoku wyrokiem z dnia 7 kwietnia 1993
r., a rewizję wnioskodawczyni oddalił Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyrokiem z dnia
27 maja 1993 r. Obecnie organ rentowy ponownie stwierdził brak prawa do tego
świadczenia w zakresie objętym prawomocnym wyrokiem, po raz wtóry ustalając, że
niezdolność do pracy warunkująca to prawo nie powstała przed ukończeniem przez
ubezpieczoną nauki w szkole ponadpodstawowej (decyzja z dnia 29 czerwca 1998
r.). Do tej samej kwestii odniósł się Sąd Okręgowy w wyroku z dnia 15 lutego 1999 r.
i Sąd Apelacyjny w wyroku zaskarżonym kasacją.
W konsekwencji, przy oczywistej tożsamości stron, doszło do ponownego roz-
patrzenia sprawy osądzonej już prawomocnym wyrokiem z dnia 7 kwietnia 1993 r.
Należy jednocześnie wyraźnie podkreślić, że przy wydaniu zaskarżonego wyroku nie
zaistniały żadne nowe okoliczności, ani nie zostały ujawnione nowe dowody pozwa-
lające na ponowną ocenę roszczenia i uzasadniające jego ponowne rozpoznanie.
Okolicznością taką nie jest w szczególności fakt powstania niezdolności do
pracy wywodzącej się ze szkolnego wypadku w okresie późniejszej aktywności za-
wodowej, gdyż w świetle przepisu art. 63 ust. 1 ustawy o z.e.p. fakt ten nie ma żad-
nego znaczenia prawnego. Treść tego przepisu jest jasna i nie istnieje możliwość
innego jej rozumienia niż wynikające wprost z brzmienia użytych słów, określających
warunek, aby “niezdolność do pracy powstała w czasie kontynuowania nauki”. Oma-
wiany przepis, obowiązujący do dnia 1 stycznia 1999 r., zawiera normę statuującą
prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy dla uczniów szkół ponadpodstawo-
wych, studentów szkół wyższych (do 15 listopada 1991 r. również uczestników stu-
diów doktoranckich lub aspirantury naukowej). Jest to świadczenie z ubezpieczenia
społecznego pracowników, udzielane nie pozostającym w stosunku zatrudnienia
uczniom szkół ponadpodstawowych, a więc w systemie świadczeń z ubezpieczenia
społecznego pracowników wyjątkowe. Może być wobec tego traktowane nie jako
przysługujące w ramach stosunku ubezpieczenia społecznego, lecz tylko jako świad-
5
czenie wypłacane z funduszy instytucji ubezpieczeniowej w związku z zaistnieniem
okoliczności podobnych do ryzyka objętego ubezpieczeniem (powstaniem niezdolno-
ści do pracy). Renta, przewidziana w art. 63 ust. 1, mieszczącym się w dziale III, roz-
dziale 3 ustawy o z.e.p., dotyczącym świadczeń dla niektórych osób nie będących
pracownikami oraz nie będących także - z innego tytułu - podmiotami stosunku
ubezpieczenia społecznego (por. art. 4 i 41
ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o or-
ganizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych - jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr
25, poz. 137 ze zm.), sytuowała się jako świadczenie jednostronne, niezależne od
składki na ubezpieczenie, spełniające funkcję socjalną wobec podmiotów pozostają-
cych poza ubezpieczeniem. Była zatem traktowana jako świadczenie szczególnego
rodzaju, co przesądza o konieczności ścisłej interpretacji warunków jego przysługi-
wania.
Sąd Najwyższy dostrzegał cel tej regulacji w ochronie ludzi młodych, którzy
przed podjęciem pracy, już w trakcie uczęszczania do szkoły i przysposabiania się
dopiero do przyszłego zawodu, stali się inwalidami w stopniu całkowitej niezdolności
do wykonywania w przyszłości zatrudnienia w normalnych warunkach, z utratą per-
spektyw samodzielnego utrzymania się w przyszłości. W swych orzeczeniach jedno-
licie wskazywał, że tzw. “renta uczniowska” przysługuje tylko wówczas, gdy ubezpie-
czeni stali się (w ówczesnym brzmieniu przepisu) inwalidami I lub II grupy w czasie
uczęszczania do szkoły lub odbywania studiów (por. uchwałę Sądu Najwyższego z
dnia 19 listopada 1987 r. III UZP 42/87, OSNCP 1989 z. 3, poz. 46, wyrok Sądu Naj-
wyższego z dnia 17 listopada 1988 r. II URN 237/88, OSNCP 1990 z. 12, poz. 157
oraz OSP 1990 nr 10, poz. 741 z glosą H. Pławuckiej). Przesłanką prawa do świad-
czenia Sąd Najwyższy uczynił utratę możliwości dalszego pobierania nauki w szkole
ponadpodstawowej (a tym samym zdobycia zawodu odpowiedniego do stanu zdro-
wia), toteż datę powstania niezdolności do pracy wiązał z czasem uczęszczania do
szkoły nawet wówczas, gdy niezdolność ta powstała dopiero na skutek istotnego po-
gorszenia się stanu zdrowia.
Zdaniem składu Sądu Najwyższego orzekającego w niniejszej sprawie, nie
istnieje żadna racja, tłumaczona względami aksjologicznymi, która uzasadniałaby
rozumienie treści omawianego przepisu wykraczające poza jego literalne, nadane
przez ustawodawcę, brzmienie. Błędna jest zatem interpretacja polegająca na utoż-
samieniu renty przewidzianej w art. 63 ust. 1 ustawy o z.e.p. z rentą pracowniczą,
regulowaną innym przepisem i przysługującą na innych zasadach oraz z innego ty-
6
tułu. Sąd Apelacyjny, prawidłowo stosując omawiany przepis, trafnie uznał, że przy-
znanie prawa do renty na jego podstawie wymaga wykazania czasowego, a nie przy-
czynowego związku między powstaniem całkowitej niezdolności do pracy a uczęsz-
czaniem do szkoły, potwierdzając tym samym, że nie zaistniały żadne nowe okolicz-
ności pozwalające odmiennie ocenić prawo ubezpieczonej do renty przewidzianej w
tym przepisie. W tej sytuacji, uwzględniając powagę rzeczy osądzonej wypływającą z
wyroku Sądu Wojewódzkiego w Białymstoku z dnia 7 kwietnia 1993 r., Sąd Apelacyj-
ny powinien był uchylić wyrok Sądu Okręgowego w Białymstoku z dnia 15 lutego
1999 r. i odwołanie odrzucić. Mając to na względzie oraz kierując się nakazem płyną-
cym z art. 39311
KPC, Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39316
KPC jak w sen-
tencji
========================================