Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 22 listopada 2000 r.
II UKN 61/00
Zwrot świadczeń wypłaconych z funduszu alimentacyjnego jako pobra-
nych "bezpodstawnie" nie obciąża osoby, która pobrała je na podstawie decyzji
organu rentowego wydanej w związku z ustaleniem alimentów tytułem egzeku-
cyjnym pochodzącym od sądu, wówczas gdy prawomocny wyrok ustalający te
alimenty został uchylony wskutek rewizji nadzwyczajnej, a wysokość alimen-
tów obniżona.
Przewodniczący SSN Beata Gudowska, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka,
Jadwiga Skibińska-Adamowicz (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 22 listopada 2000 r. sprawy z wniosku
Beaty C. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w L. o zwrot
nienależnie pobranych świadczeń z Funduszu Alimentacyjnego, na skutek kasacji
wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 29 kwietnia
1999 r. [...]
z m i e n i ł zaskarżony wyrok w punkcie pierwszym (I) w ten sposób, że od-
dalił apelację Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w L. od wyroku Sądu
Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu z dnia 23
grudnia 1998 r. [...];
oddalił wniosek pełnomocnika wnioskodawczyni adw. Henryka B. o zwrot
kosztów postępowania kasacyjnego - z tytułu pomocy świadczonej z urzędu.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w L. w decyzji z dnia 10 lutego
1997 r. ustalił, że Beata C. pobrała z funduszu alimentacyjnego nienależne świad-
czenie za okres od marca 1995 r. do grudnia 1996 r. w kwocie 5.093,64 zł i zobowią-
zał ją do zwrotu powyższej kwoty.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu wyro-
2
kiem z dnia 25 grudnia 1998 r., po rozpoznaniu sprawy na skutek odwołania wnio-
skodawczyni, zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że ustalił, iż Beata C. po-
brała nienależne świadczenie z funduszu alimentacyjnego za okres od 17 maja do 31
grudnia 1996 r. w kwocie 1.740 zł (pkt I) i nakazał zwrócić tę kwotę organowi rento-
wemu (pkt II).
Sąd Okręgowy ustalił, że Sąd Rejonowy dla Warszawy Mokotowa wyrokiem z
dnia 8 marca 1995 r. [...] zasądził od Ryszarda C. na rzecz jego trojga małoletnich
dzieci alimenty po 200 zł miesięcznie na rzecz każdego z nich. Na skutek rewizji
nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 17 maja
1996 r. [...] uchylił wymieniony wyżej wyrok Sądu Rejonowego i przekazał sprawę do
ponownego rozpoznania. Wyrokiem z dnia 15 listopada 1996 r. [...] Sąd Rejonowy
zasądził od Ryszarda C. na rzecz jego dzieci Izabeli, Joanny i Daniela C. alimenty po
130 zł miesięcznie na rzecz każdego z nich, począwszy od 1 listopada 1996 r. Na
rozprawie przed Sądem Najwyższym w dniu 17 maja 1996 r. była obecna wniosko-
dawczyni Beata C., jednak o treści wyroku tego Sądu zawiadomiła komornika dopie-
ro w grudniu 1996 r., mimo że alimenty na rzecz dzieci otrzymywała w drodze egze-
kucji, a na każdej decyzji Oddziału ZUS w L. było zamieszczone pouczenie o ko-
nieczności zawiadomienia tego organu o uchyleniu przez sąd lub o wygaśnięciu
obowiązku alimentacyjnego, jak również o zmianie wysokości świadczeń. Wobec
tych ustaleń Sąd Okręgowy uznał, że w czasie od 17 maja 1996 r., tj. od daty wyroku
Sądu Najwyższego, wnioskodawczyni wiedziała, że nie ma prawa pobierania ali-
mentów w kwocie po 200 zł miesięcznie na każde dziecko, co zarazem oznacza, że
od wskazanego dnia pobierała nienależne świadczenia. Ustalając wysokość tego
świadczenia Sąd pierwszej instancji przyjął, że może je stanowić różnica między
kwotą 600 zł wynikającą z wyroku Sądu Rejonowego z dnia 8 marca 1995 r. [...], a
kwotami alimentów wynikającymi z wcześniejszych wyroków, tj. 360 zł i 390 zł. Sąd
ten stwierdził ponadto, że kwota 1.740 zł, stanowiąc świadczenie uzyskane bez pod-
stawy prawnej, podlega zwrotowi stosownie do art. 10 ustawy z dnia 18 lipca 1974 r.
o funduszu alimentacyjnym.
Gdy chodzi o okres od 1 marca 1995 r. do 16 maja 1996 r. to Sąd Okręgowy
uznał, że wnioskodawczyni pobierała świadczenia w dobrej wierze, przyznane na
podstawie prawomocnego wyroku.
Sąd Apelacyjny we Wrocławiu po rozpoznaniu apelacji strony pozwanej wyro-
kiem z dnia 29 kwietnia 1999 r. zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji (w punktach I i
3
II) w ten sposób, że oddalił odwołanie Beaty C. Uznał, że uchylenie przez Sąd Naj-
wyższy wyroku z dnia 8 marca 1995 r. [...] ustalającego alimenty dla dzieci w łącznej
kwocie po 600 zł miesięcznie miało ten skutek, że świadczenie z funduszu alimenta-
cyjnego było wypłacane wnioskodawczyni bez podstawy prawnej. Okoliczność ta
zobowiązywała ją więc do zwrotu nienależnych świadczeń za cały okres wskazany w
decyzji strony pozwanej. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, ustawa z dnia 18 lipca 1974 r.
o funduszu alimentacyjnym nie odsyła w zakresie swoich uregulowań do przepisów
ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin oraz do Kodeksu cy-
wilnego, lecz samodzielnie określa podstawy zwrotu nienależnie wypłaconych świad-
czeń. Zatem zużycie tych świadczeń na potrzeby rodziny nie może stanowić prze-
słanki zwolnienia z obowiązku ich zwrotu.
W kasacji od powyższego wyroku powódka wniosła o jego uchylenie i przeka-
zanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego. Podstawę kasacji stanowi zarzut naruszenia
art. 316 § 1 KPC, uzasadniony tym, że Sąd drugiej instancji, obciążając wniosko-
dawczynię obowiązkiem zwrotu świadczeń w kwocie 5.093,64 zł, nie przypisał nale-
żytego znaczenia następującym okolicznościom: na rozprawie przed Sądem Najwyż-
szym wnioskodawczyni nie została pouczona o konieczności zawiadomienia Od-
działu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o treści wyroku zapadłego po tej rozpra-
wie, natomiast z ustnego uzasadnienia Sądu Najwyższego wynikało, że wyrok usta-
lający alimenty po 600 zł miesięcznie na rzecz jej dzieci został uchylony z powodu
braku uzasadnienia; wnioskodawczyni zawiadomiła komornika o wydanym następnie
przez Sąd Rejonowy wyroku z dnia 16 listopada 1996 r. [...] po jego uprawomocnie-
niu się; zobowiązany do płacenia alimentów Ryszard C. również nie zawiadomił
strony pozwanej o obniżeniu alimentów; do maja 1996 r. wnioskodawczyni pobierała
świadczenia na podstawie prawomocnego wyroku Sądu Rejonowego z dnia 8 marca
1995 r. [...], były to więc świadczenia należne, a co więcej - pobrane w dobrej wierze;
świadczenia z funduszu alimentacyjnego zostały w całości przeznaczone na zaspo-
kojenie bieżących, usprawiedliwionych i podstawowych potrzeb rodziny wnioskodaw-
czyni.
Strona pozwana wniosła o oddalenie kasacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Kasacja okazała się usprawiedliwiona. Przepis art. 316 § 1 KPC stanowi, że
po zamknięciu rozprawy sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istnieją-
cy w chwili zamknięcia rozprawy. Przez "stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia
rozprawy" należy rozumieć zarówno okoliczności faktyczne sprawy, jak i ich podsta-
wy prawne, to znaczy zespół obowiązujących przepisów prawnych, na podstawie
których sąd ma wydać rozstrzygnięcie. Powyższe unormowanie oznacza więc, że
sąd powinien uwzględnić nie tylko stan rzeczy istniejący w chwili wniesienia pozwu,
ale także wszelkie zmiany zaszłe w toku postępowania dotyczące okoliczności fak-
tycznych i przepisów prawnych mogących mieć zastosowanie w sprawie.
Skarżąca słusznie zarzuciła w kasacji, że zaskarżony wyrok naruszył art. 316
§ 1 KPC. Sąd Apelacyjny nie przypisał bowiem należytego znaczenia ustalonemu w
sprawie faktowi, że w czasie od 1 marca 1995 r. do 16 maja 1996 r. wnioskodaw-
czyni pobierała świadczenia z funduszu alimentacyjnego na podstawie art. 4 ustawy
z dnia 18 lipca 1974 r. o funduszu alimentacyjnym (jednolity tekst:: Dz.U. z 1991 r. Nr
121, poz. 200 ze zm.). Przepis ten w ust. 1 przewiduje prawo do świadczeń z fundu-
szu alimentacyjnego dla osoby, "dla której alimenty zostały ustalone tytułem egzeku-
cyjnym pochodzącym od sądu". Wnioskodawczyni taki tytuł właśnie posiadała, a był
nim wyrok Sądu Rejonowego dla Warszawy Mokotowa z dnia 8 marca 1995 r. [...],
zasądzający od Ryszarda C. na rzecz jego trojga małoletnich dzieci, a zarazem
dzieci wnioskodawczyni, alimenty po 200 zł miesięcznie na każde dziecko. W tych
warunkach pobieranie przez skarżącą świadczeń z funduszu alimentacyjnego, po-
cząwszy od daty oznaczonej w decyzji strony pozwanej, tj. od 1 marca 1995 r., do
dnia 16 maja 1996 r., tj. do dnia wydania przez Sąd Najwyższy wyroku uchylającego
wskazany wyżej wyrok Sądu Rejonowego, nie mogło być uznane za bezpodstawne.
Z art. 7 ust. 3 wymienionej ustawy wynika, że osoba, której zostały przyznane
świadczenia z funduszu alimentacyjnego, a także osoba zobowiązana do świadczeń
alimentacyjnych oraz organ egzekucyjny w zakresie okoliczności dotyczących egze-
kucji alimentów, są obowiązane do zawiadamiania Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych o każdej zmianie okoliczności mających wpływ na wypłatę świadczeń z tego
funduszu. Powyższy przepis pozostaje w związku z art. 10 ust. 1 ustawy, który prze-
widuje skutki bezpodstawnego pobrania świadczeń w postaci obowiązku ich zwrotu.
Ów związek wyraża się w tym, że pierwszy z wymienionych przepisów dotyczy sy-
tuacji, gdy osoba, której przyznano świadczenia przestała być uprawniona do ich
otrzymywania w ogóle lub w dotychczasowej wysokości, a mimo to pobiera je nadal,
5
czyli bezpodstawnie. Drugi natomiast ze wskazanych przepisów postanawia, że w
takiej sytuacji powstaje obowiązek zwrotu świadczenia. Ujmując powyższą myśl
nieco inaczej można powiedzieć, że obowiązek zawiadomienia Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, jako organu wydającego decyzje w sprawach świadczeń z funduszu
alimentacyjnego, powstaje dlatego, że nastąpiła "zmiana okoliczności mających
wpływ na wypłatę świadczeń z tego funduszu", a zmiana ta oznacza zarazem, iż od
chwili jej powstania dalsze pobieranie świadczeń stało się bezpodstawne.
Odnosząc powyższe stwierdzenie do ustalonego w sprawie – i niespornego
między stronami – stanu faktycznego należało uznać, że w czasie od 1 marca
1995 r. do 16 maja 1996 r. nie obciążał powódki obowiązek określony w art. 7 ust. 3
ustawy o funduszu alimentacyjnym. Pobierała bowiem świadczenia na mocy decyzji
strony pozwanej o ich przyznaniu, wydanej w związku z ustaleniem na rzecz dzieci
alimentów tytułem egzekucyjnym, w warunkach określonych w art. 4 ust. 1 wskaza-
nej ustawy. W tym zatem czasie nie miała obowiązku zawiadamiania strony pozwa-
nej o czymkolwiek, co dotyczyło prawa do świadczeń, a ich pobieranie miało swoją
podstawę w odpowiedniej decyzji strony pozwanej oraz w wyroku Sądu Rejonowego
dla Warszawy Mokotowa z dnia 8 marca 1995 r. [...], stanowiącym tytuł egzekucyjny.
Powyższy stan rzeczy usprawiedliwia więc wniosek, że z tej właśnie przyczyny wnio-
skodawczyni nie miała świadomości - i nie mogła jej mieć - że działa bezprawnie.
Przepis art. 10 ust. 1 ustawy o funduszu alimentacyjnym uzależnia zwrot
świadczeń wypłaconych z funduszu od tego, czy ich pobranie nastąpiło "bezpod-
stawnie", czy też nie. Wyrażenie "bezpodstawnie" należy rozumieć jako sytuację, w
której osoba pobrała świadczenia bez jakiegokolwiek tytułu. Tymczasem aż do wy-
dania wyroku przez Sąd Najwyższy wnioskodawczyni otrzymywała świadczenia na
podstawie decyzji strony pozwanej, w związku z istnieniem tytułu egzekucyjnego po-
chodzącego od sądu, a więc nie "bezpodstawnie".
Z tych względów Sąd Najwyższy uznał, że zaskarżony wyrok nie jest słuszny.
Trafny natomiast okazał się wyrok Sądu Okręgowego, przyjmujący, że we wskaza-
nym czasie skarżąca pobierała świadczenia z funduszu alimentacyjnego w dobrej
wierze, przyznane na podstawie prawomocnego wyroku sądu, a zatem w warunkach
nie powodujących obowiązku ich zwrotu. Inaczej zaś należało ocenić pobieranie
świadczeń w czasie od 17 maja do 31 grudnia 1996 r., na co również trafnie zwrócił
uwagę Sąd Okręgowy.
Skoro więc naruszenie prawa zarzucane w kasacji polegało na nieuwzględ-
6
nieniu istniejącego w dniu zamknięcia rozprawy stanu prawnego, nie był natomiast
kwestionowany ustalony w sprawie stan faktyczny, Sąd Najwyższy na podstawie art.
39315
KPC zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił apelację strony poz-
wanej od wyroku Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we
Wrocławiu z dnia 23 grudnia 1998 r.
Gdy chodzi o wniosek ustanowionego z urzędu pełnomocnika wnioskodaw-
czyni adw. Henryka B. o zasądzenie na jego rzecz zwrotu kosztów pomocy prawnej,
świadczonej z urzędu w postępowaniu kasacyjnym, to Sąd Najwyższy nie uwzględnił
go, gdyż wniosek ten nie zawierał oświadczenia, że koszty te nie zostały zapłacone
ani w całości ani w części, jak tego wymaga § 22 rozporządzenia Ministra Sprawie-
dliwości z dnia 12 grudnia 1997 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz
opłat ze czynności radców prawnych (Dz.U. Nr 154, poz. 1013 ze zm.).
========================================