Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 17 maja 2001 r.
II UKN 363/00
Przed nowelizacją art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998
r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.), doko-
naną ustawą z dnia 23 grudnia 1999 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpie-
czeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 110, poz. 1256), datą
ustania dobrowolnego ubezpieczenia z powodu nieopłacenia składek za jeden
pełny miesiąc był dzień, w którym upływał termin do zapłaty składek.
Przewodniczący SSN Teresa Romer, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), Roman Kuczyński.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 17 maja 2001 r. sprawy z wniosku Ur-
szuli R. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w Z. o ustalenie
ubezpieczenia, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w
Białymstoku z dnia 19 kwietnia 2000 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 13 kwietnia 1999 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział
w Z. odmówił przyznania wnioskodawczyni Urszuli R. prawa do zasiłku macierzyń-
skiego od 8 kwietnia 1999 r. wobec uprzedniego ustania dobrowolnego ubezpiecze-
nia chorobowego.
Po rozpoznaniu odwołania wnioskodawczyni od tej decyzji Sąd Okręgowy-Sąd
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyrokiem z dnia 28 stycznia 2000
r. [...] zmienił zaskarżoną decyzję i ustalił, że wnioskodawczyni od 1 stycznia 1999 r.
podlegała dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu, w związku z czym przysłu-
guje jej zasiłek macierzyński za okres od 8 kwietnia 1999 r. do 11 sierpnia 1999 r.
Sąd ustalił, że wnioskodawczyni od 1 stycznia 1999 r. podlegała dobrowolnemu
ubezpieczeniu chorobowemu na podstawie ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
2
systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.). Zgodnie z art.47
ust. 1 pkt 1 tej ustawy obowiązana była do opłacania składek nie później niż do 12
dnia następnego miesiąca. Wnioskodawczyni opłacała składki z nieznacznym opóź-
nieniem, składkę za styczeń zapłaciła 15 lutego, a za luty 13 marca. Zdaniem Sądu
uregulowanie składek z niewielkim opóźnieniem nie może rodzić ze strony organu
rentowego tak drastycznej decyzji jak wyłączenie z ubezpieczenia i pozbawienie
prawa do świadczeń.
Apelacja organu rentowego od tego wyroku została oddalona wyrokiem Sądu
Apelacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku z dnia 19
kwietnia 2000 r. [...]. Sąd Apelacyjny uznał, że wprawdzie Sąd pierwszej instancji nie
dokonał wykładni przepisu art. 14 ust. 2 pkt 2 wskazanego w uzasadnieniu zaskarżo-
nego wyroku ustawy i powołał się na usprawiedliwione opóźnienie, jednak wyrok
zmieniający decyzję organu rentowego odpowiada prawu. Zdaniem Sądu Apelacyj-
nego organ rentowy zastosował niewłaściwą interpretację tego przepisu, który w
brzmieniu obowiązującym w dacie wydania decyzji stanowił, że ubezpieczenia ustają
z powodu nieopłacenia składek należnych za jeden pełny miesiąc. Przepis ten nie
miał zastosowania do wnioskodawczyni, która opłaciła należne składki za wszystkie
miesiące aż do czasu nabycia uprawnień do zasiłku macierzyńskiego. Wprawdzie
zrobiła to z opóźnieniem ale z tego tytułu omawiany przepis nie przewiduje żadnych
sankcji. Określony w art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy termin do opłacenia składek jest ter-
minem instrukcyjnym i nieterminowość w opłacaniu składek nie miała znaczenia dla
istnienia ubezpieczenia. Przepis art. 14 ust. 2 pkt 2 został zmieniony ustawą z dnia
23 grudnia 1999 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz nie-
których innych ustaw (Dz.U. Nr 110, poz.1256) i zgodnie z jego nowym brzmieniem
ubezpieczenia ustają od pierwszego dnia miesiąca kalendarzowego, za który nie
opłacono w terminie składki należnej na te ubezpieczenia. Przed zmianą ustawy
opóźnienie w opłacaniu składek nie powodowało ustania ubezpieczenia.
Wyrok ten zaskarżył kasacją Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w Z. i
wskazując jako podstawę kasacji naruszenie prawa materialnego przez błędną wy-
kładnię i niewłaściwe zastosowanie przepisów art. 14 ust. 2 pkt 2 i art. 47 ust. 1 pkt 1
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych wniósł o
uchylenie zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej
instancji i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Białymstoku do ponownego
rozpoznania. Zdaniem organu rentowego z treści art. 14 ust. 2 pkt 2 powołanej
3
ustawy wynika niezbicie, że dobrowolne ubezpieczenie chorobowe ustaje z mocy
prawa w przypadku nieopłacenia składki w terminie określonym w art. 47 ust. 1 pkt 1.
Taka sytuacja miała miejsce w przypadku wnioskodawczyni, która nie opłaciła
składki za styczeń 1999 r. do dnia 12 lutego 1999 r. Późniejsze opłacenie składki nie
odniosło skutku w postaci kontynuowania ubezpieczenia ponieważ organ rentowy nie
przywrócił terminu płatności składki. Przywrócenie lub odmowa przywrócenia terminu
ma charakter uznaniowy i nie podlega kontroli sądu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Słusznie kasacja zarzuca błędną wykładnię wskazanych przepisów prawa
materialnego. Przepis art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych w brzmieniu obowiązującym w dacie wydania
zaskarżonej decyzji, stanowił, że dobrowolne ubezpieczenia emerytalne, rentowe
oraz chorobowe ustają z powodu nieopłacenia składki na te ubezpieczenia należnej
za jeden pełny miesiąc; w uzasadnionych przypadkach na wniosek zainteresowane-
go zakład może przywrócić termin do opłacenia składki. Sąd Apelacyjny ustalając, że
składka na dobrowolne ubezpieczenie wnioskodawczyni za styczeń 1999 r. nie zo-
stała opłacona w terminie określonym w art. 47 ust. 1 pkt 1 powołanej ustawy lecz po
upływie tego terminu, stwierdził, że opóźnienie nie powoduje ustania ubezpieczenia.
Ponieważ przepis art. 14 ust. 2 używa wyraźnego określenia „ ubezpieczenia ustają”,
przedstawioną w zaskarżonym wyroku interpretację można rozumieć w ten sposób,
że ustanie ubezpieczenia następuje w przypadku nieopłacenia składki w ogóle, a nie
w przypadku opłacenia składki z opóźnieniem. Stanowisko to jest oparte, z jednej
strony, na tym, że w omawianym przepisie, odmiennie niż w wersji obowiązującej po
jego nowelizacji, mowa jest tylko o nieopłaceniu składki, a nie o nieopłaceniu składki
w terminie, a z drugiej strony określający terminy opłacania składek przepis art. 47
ust. 1 nie zawiera sankcji za niedotrzymanie tych terminów i ma jedynie charakter
instrukcyjny.
Stanowisko to nie znajduje uzasadnienia w treści powołanych przepisów.
Przepis art. 47 ust. 1 określa terminy, w których płatnicy składek mają obowiązek
opłacania składek za wszystkie ubezpieczenia zarówno obowiązkowe jak i dobrowol-
ne. Obowiązek dotrzymania tych terminów wynika ze sformułowania „ płatnik składek
opłaca składki za dany miesiąc nie później niż:”. W dalszej części przepisu określone
4
są terminy obowiązujące poszczególnych płatników, przy czym dla osób fizycznych
opłacających składki wyłącznie za siebie jest to termin do dnia 12 następnego mie-
siąca. Terminy obowiązujące płatników nie są terminami instrukcyjnymi, bowiem
uchybienie terminom wywołuje skutki, które są uregulowane innymi przepisami. W
przypadku ubezpieczeń obowiązkowych sankcją za niedotrzymanie przez płatnika
terminu jest obowiązek zapłaty odsetek za zwłokę (art. 23 ust.1), Zakład może wy-
mierzyć dodatkową opłatę (art. 24 ust. 1), a cała należność podlega ściągnięciu w
trybie egzekucji administracyjnej (art. 24 ust. 2). Tego rodzaju sankcje nie występują
w przypadku ubezpieczeń dobrowolnych, gdyż osoba objęta takim ubezpieczeniem
może w każdym czasie wystąpić z ubezpieczenia ( art. 14 ust. 2 pkt 1). Nieopłacenie
składki za jeden miesiąc traktowane jest jako rezygnacja z dobrowolnego ubezpie-
czenia i powoduje ustanie ubezpieczenia na podstawie art. 14 ust. 2 pkt 2.
Wprawdzie pierwsze zdanie tego ostatniego przepisu mówi o nieopłaceniu
składek za pełny miesiąc, to w drugim zdaniu przewidziana jest możliwość zgłosze-
nia wniosku o przywrócenie terminu do opłacenia składki. Oznacza to, że do uniknię-
cia skutku w postaci ustania ubezpieczenia nie wystarczy opłacenie składki po upły-
wie terminu lecz należy uzyskać decyzję o przywróceniu uchybionego terminu. Po-
nadto nie można uznać, aby w przypadku dobrowolnego ubezpieczenia ustawodaw-
ca pozostawił do uznania osoby zgłaszającej się do takiego ubezpieczenia termin, w
jakim będzie opłacała składki. Prowadziłoby to do absurdalnej sytuacji, w której
osoba zgłoszona do ubezpieczenia chorobowego zalega ze składkami do czasu, gdy
nastąpi zdarzenie uprawniające ją do świadczeń z tego ubezpieczenia i składając
wniosek o świadczenia ureguluje wszystkie zaległe składki. Ubezpieczenie istniałoby
nadal i zachowane zostałoby prawo do świadczeń. Gdyby skutkiem dokonania zale-
głej wpłaty było nieprzerwane trwanie ubezpieczenia od daty zgłoszenia, nie można
by było mówić o ustaniu ubezpieczenia lecz o jego zawieszeniu do czasu uregulowa-
nia należności, czego konsekwencją byłaby niepewność co do stanu prawnego. Wy-
raźne sformułowanie przepisu o ustaniu ubezpieczenia nie pozwala na taką inter-
pretację i Sąd Apelacyjny nie prowadził rozumowania w tym kierunku, lecz stwierdził,
że wnioskodawczyni z opóźnieniem opłacała składki kolejno za każdy miesiąc do
czasu uzyskania uprawnień do zasiłku macierzyńskiego. Stwierdzenie to mogłoby
wskazywać, że ustanie ubezpieczenia nastąpiłoby wówczas, gdyby powstała zale-
głość w opłacie składek za okres dłuższy niż miesiąc. Taka interpretacja jest również
sprzeczna z brzmieniem przepisu, gdyż skutek w nim przewidziany następuje w
5
przypadku nieopłacenia składek za jeden pełny miesiąc, a nie za okres przekraczają-
cy jeden miesiąc.
Kolejny argument przedstawiony przez Sąd Apelacyjny na poparcie swego
stanowiska polega na porównaniu omawianego przepisu w brzmieniu obowiązują-
cym w dacie wydania decyzji z jego wersją wprowadzoną ustawą z dnia 23 grudnia
1999 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych in-
nych ustaw (Dz.U. Nr 110, poz. 1256). Obecnie przepis ten stanowi, że dobrowolne
ubezpieczenia ustają od pierwszego dnia miesiąca kalendarzowego, za który nie
opłacono w terminie składki należnej za to ubezpieczenie; w uzasadnionych przy-
padkach Zakład na wniosek ubezpieczonego może wyrazić zgodę na opłacenie
składki po terminie. Porównanie obu wersji nie uprawnia do wniosku, że przed zacy-
towaną zmianą opóźnienie w opłacie składki nie powodowało ustania ubezpieczenia.
Zarówno przed nowelizacją jak i po niej skutkiem zalegania z opłatą składki za pełny
miesiąc jest ustanie ubezpieczenia. Zmiana polega na odmiennym określeniu daty
ustania ubezpieczenia. Obecnie ustanie ubezpieczenia następuje od pierwszego
dnia miesiąca, za który nie opłacono składki. Skutkiem takiej regulacji w odniesieniu
do ubezpieczenia chorobowego jest obliczanie terminu, w którym przepisy przewi-
dują zachowanie prawa do świadczeń po ustaniu tytułu ubezpieczenia, od wskazanej
daty, a ponadto składka opłacona po upływie terminu podlega zwrotowi, jeżeli Zakład
nie wyrazi zgody na spóźnione opłacenie składki. W wersji obowiązującej przed no-
welizacją termin ustania ubezpieczenia nie był określony, zatem datą ustania ubez-
pieczenia z powodu nieopłacenia składek za jeden pełny miesiąc był dzień, w którym
upływał termin do zapłaty składek. Termin korzystania ze świadczeń przysługujących
po ustaniu tytułu ubezpieczenia liczony był od dnia przypadającego po terminie
przewidzianym do zapłaty składki za poprzedni miesiąc. Składka opłacona po
upływie terminu była traktowana jako wykonanie zobowiązania wynikającego z
trwającego ubezpieczenia i nie podlegała zwrotowi.
Błędem Sądu Apelacyjnego było uznanie, że opłacenie składki po terminie,
który w przypadku wnioskodawczyni upłynął 12 lutego 1999 r., spowodowało konty-
nuowanie ubezpieczenia. Ubezpieczenie byłoby kontynuowane tylko po przywróce-
niu terminu do opłacenia składki. Sąd pierwszej instancji słusznie potraktował odwo-
łanie jako żądanie przywrócenia terminu i ustalił, że przekroczenie terminu było nie-
znaczne i zostało spowodowane usprawiedliwionymi przyczynami, takimi jak małe
obroty prowadzonego przez wnioskodawczynię sklepu i brak pouczenia w druku de-
6
klaracji ubezpieczeniowej o skutkach opóźnienia w opłacaniu składki. Należy przy
tym mieć na uwadze to, że wprowadzone od 1 stycznia 1999 r. dobrowolne ubez-
pieczenia chorobowe dla osób podlegających obowiązkowemu ubezpieczeniu eme-
rytalnemu i rentowemu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej były nową
instytucją o regułach odmiennych nie tylko od obowiązujących wcześniej, lecz także
od reguł rządzących istniejącym równolegle ubezpieczeniem obowiązkowym. Niedo-
stosowanie się osób ubezpieczonych do zasad dobrowolnego ubezpieczenia w
pierwszych miesiącach jego obowiązywania powinno się traktować bardziej liberalnie
niż obecnie.
Apelacja organu rentowego od wyroku Sądu pierwszej instancji zmieniającego
zaskarżoną decyzję podlegała oddaleniu z tego tytułu, że Sąd ten prawidłowo uznał
dalsze trwanie ubezpieczenia do czasu nabycia uprawnień do zasiłku macierzyń-
skiego wobec istnienia podstaw do przywrócenia terminu płatności dwóch kolejnych
składek. Nie jest przy tym słuszny podniesiony w kasacji zarzut, że odmowa przy-
wrócenia terminu nie podlega kontroli sądu. Reguła, że Zakład może przywrócić ter-
min, oznacza możliwość skutecznego dokonania czynności po upływie określonego
terminu w przypadku jego przywrócenia. Nie oznacza on natomiast, że decyzja w
tym przedmiocie zależy od swobodnego uznania organu rentowego i nie podlega
zaskarżeniu. Przepis art. 83 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
wyłącza prawo do odwołania tylko w przypadku decyzji przyznającej lub odmawiają-
cej świadczenia przyznawanego w drodze wyjątku. Od wszystkich pozostałych decy-
zji na podstawie art. 83 ust. 2 tej ustawy przysługuje odwołanie do sądu.
Uznając, że zaskarżony wyrok mimo błędnego uzasadnienia odpowiada
prawu, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
KPC oddalił kasację.
========================================