Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 19 czerwca 2001 r.
II UKN 429/00
Celem art. 5 umowy między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Fede-
ralną Niemiec o zabezpieczeniu społecznym, sporządzonej w Warszawie dnia 8
grudnia 1990 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 108, poz. 468) jest umożliwienie transferu
świadczenia także wówczas, gdy uprawniony uzyska prawo nieograniczonego
w czasie pobytu na terenie RFN. Nie ma oparcia w treści tego przepisu uzależ-
nienie transferu od wymeldowania się świadczeniobiorcy z miejsca zamieszka-
nia w Polsce.
Przewodniczący SSN Teresa Romer (sprawozdawca), Sędziowie: SN
Krystyna Bednarczyk, SA Bogumiła Blok.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 19 czerwca 2001 r. sprawy z wniosku
Magdaleny G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w O. o
transfer świadczenia, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyj-
nego we Wrocławiu z dnia 16 lutego 2000 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny we Wrocławiu wyrokiem z dnia 16 lutego 2000 r. oddalił ape-
lację Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w O. od wyroku Sądu Okręgowe-
go-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Opolu z dnia 14 maja 1999 r. Wyro-
kiem tym Sąd Okręgowy zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działu w O. z dnia 7 grudnia 1998 r., którą odmówiono Magdalenie G. transferu
świadczenia do Republiki Federalnej Niemiec ponieważ w ocenie organu rentowego
nie zostały spełnione warunki z art. 27 ust. 1 w związku z art. 1 ust. 10 umowy mię-
dzy Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec z dnia 8 grudnia 1990 r.
o zabezpieczeniu społecznym (Dz.U. z 1991 r. Nr 108, poz. 468).
Sąd Okręgowy orzeczenie swoje oparł na następujących okolicznościach fak-
2
tycznych oraz rozważaniach prawnych. Wnioskodawczyni na mocy decyzji organu
rentowego z dnia 1 września 1994 r. pobierała rentę z tytułu niezdolności do pracy.
Od lipca 1997 r. renta była przekazywana na jej konto w PKO ponieważ, po zawarciu
w styczniu tego roku związku małżeńskiego z obywatelem niemieckim, wyjechała za
granicę. W 1998 r. wnioskodawczyni zwróciła organowi rentowemu świadczenie za
okres od stycznia do czerwca tego roku i wystąpiła z wnioskiem o jego transfer do
RFN gdzie zamieszkuje.
Po otrzymaniu wniosku ZUS poinformował wnioskodawczynię o warunkach
transferu, w tym o obowiązku wymeldowania się z pobytu stałego w Polsce. Magda-
lena G. za pośrednictwem niemieckiej instytucji ubezpieczeniowej wykazała iż ma
prawo do nieograniczonego pobytu na terenie Niemiec. Z dniem 5 listopada 1998 r.
wymeldowała się z Polski na pobyt czasowy w Niemczech. Zachowała jednak nadal
zameldowanie na pobyt stały w Polsce. Fakt dalszego zameldowania w Polsce na
pobyt stały stał się podstawą odmowy transferu świadczenia.
Sąd Okręgowy zmieniając decyzję organu rentowego i przyznając wniosko-
dawczyni prawo do transferu świadczenia powołał się na art. 5 wspomnianej wyżej
umowy z dnia 8 grudnia 1990 r. W rozważaniach swoich Sąd Okręgowy podkreślił,
że wymieniony wyżej przepis znajduje się w części zawierającej postanowienia
ogólne i zgodnie z jego treścią „jeżeli umowa niniejsza nie stanowi inaczej, świad-
czenia pieniężne z tytułu inwalidztwa, starości zapewnia się także, gdy uprawniony
zwykle przebywa na terytorium drugiej umawiającej się strony i jest obywatelem jed-
nej z Umawiających się Stron”.
W ocenie Sądu pierwszej instancji podstawowe znaczenie dla zapewnienia
świadczeń ma pojęcie „zwykłego przebywania”, które zostało zdefiniowane w art. 1
pkt 12 umowy i oznacza w odniesieniu do Rzeczypospolitej Polskiej - miejsce stałego
pobytu, a w stosunku do Republiki Federalnej Niemiec miejsce rzeczywistego poby-
tu, innego niż przejściowy. Stosowanie art. 5 wyłączone jest wprost w postanowie-
niach szczególnych umowy przez art. 20. Sąd Okręgowy podkreślił, że art. 27
umowy, na który powołuje się organ rentowy, jest umieszczony w jej części IV, w
przepisach przejściowych i końcowych. Stanowi on w zdaniu pierwszym normę
ogólną nakazującą stosować przepisy umowy, a więc i art. 5, w zakresie zaopatrze-
nia emerytalnego i wypadkowego do wszystkich uprawnień, które powstały po dniu
31 grudnia 1990 r. Normę tę stosuje się ponadto do roszczeń osób, które po 31
grudnia 1990 r. przeniosą swoje miejsce zamieszkania lub ponownie zamieszkają na
3
terytorium drugiej umawiającej się strony. Zdaniem Sądu pierwszej instancji stanowi-
sko organu rentowego, który uważa, iż to art. 27 zdanie 2 normuje stosowanie
umowy do roszczeń powstałych po jej wejściu w życie, sprawia, że de facto całkowi-
cie wyłączone jest stosowanie art. 5, zgodnie z którym wystarczającą przesłanką
przyznania świadczeń wynikających z umowy jest zwykle przebywanie na terytorium
drugiej umawiającej się strony. Według Sądu Okręgowego poprzez rozumowanie a
contrario, jeżeli art. 27 zdanie 2 nakazuje stosować umowę również do roszczeń
osób, które po dniu 31 grudnia 1990 r. przeniosą swoje miejsce zamieszkania na
terytorium drugiej umawiającej się strony, to uznanie, iż dana osoba nie spełnia tego
warunku nakazuje stosować art. 27 zdanie 1, a w konsekwencji art. 5 umowy.
Według Sądu Okręgowego fakt, że art. 27 został umieszczony w przepisach
przejściowych i końcowych każe przede wszystkim tak interpretować jego treść, by
była zgodna z jego miejscem w wewnętrznym porządku przepisów tegoż aktu nor-
matywnego. Sens tego przepisu należy łączyć z normowaniem przez ten przepis za-
gadnień intertemporalnych związanych z obowiązywaniem umowy Polsko- Niemiec-
kiej z dnia 9 października 1975 r. o zaopatrzeniu emerytalnym i wypadkowym (Dz.U.
z 1976 r. Nr 16, poz. 101), która weszła w życie 1 maja 1976 r. oraz z nową umową z
1990 r. Treści art. 27 nie można rozpatrywać bez pkt 5 protokołu końcowego stano-
wiącego integralną część umowy, według którego do dnia wejścia w życie umowy z
dnia 8 grudnia 1990 r. w stosunku do roszczeń powstałych po dniu 31 grudnia 1990
r., stosuje się postanowienia umowy z 1975 r. W tej zaś umowie posługiwano się wy-
łącznie pojęciem „miejsce zamieszkania”, które było równoważne z „miejscem stałe-
go pobytu”. Z całokształtu treści umowy z 1990 r. wynika, że została ona ukształto-
wana tak, aby była korzystna dla obywateli umawiających się stron.
Odnosząc się do wymaganego przez organ rentowy wymeldowania się wnio-
skodawczyni z miejsca stałego zamieszkania w Polsce, Sąd Okręgowy podkreślił, że
nawet gdyby przyjąć, iż art. 27 zdanie 2 umowy z 1990 r. oznacza, iż niezbędnym
warunkiem stosowania zawartych w niej postanowień, także w stosunku do roszczeń
powstałych po wejściu jej w życie, jest takie wymeldowanie, to otrzymanie informacji,
że wnioskodawczyni przeniosła swoje miejsce zamieszkania na terytorium Niemiec w
rozumieniu przepisów niemieckich powinno stanowić wystarczającą przesłankę za-
stosowania umowy. Nie należy bowiem do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
ocena, czy wnioskodawczyni zamieszkała w Niemczech, stosuje się do polskich
przepisów meldunkowych. Konsekwencje niedopełnienia obowiązku meldunkowego,
4
zaakcentował Sąd pierwszej instancji, w tym niewymeldowanie się z miejsca stałego
pobytu, wynikać mogą tylko z ustawy. Są nimi przewidziane w art. 15 ust. 2 ustawy o
ewidencji ludności i dowodach osobistych - wymeldowanie z urzędu lub na wniosek
strony przez organ gminy lub też wynikające z art. 147 § 1 Kodeksu wykroczeń za-
grożenie karą grzywny lub nagany. W państwie prawa organ ZUS-u nie może bez
ustawowego umocowania wyciągać wobec obywatela konsekwencji z tytułu niedo-
pełnienia czynności administracyjno-ewidencyjnych.
Sąd Apelacyjny, rozpatrując apelację organu rentowego nie znalazł podstaw
do jej uwzględnienia. Sąd Apelacyjny podkreślił, że powoływanie się przez apelujący
ZUS na zbieżność jego stanowiska ze stanowiskiem wyrażonym przez Ministra Pracy
i Polityki Socjalnej odnośnie braku przesłanek do transferu świadczeń osobom na
stałe zameldowanym w Polsce, nie znajduje wystarczających podstaw w powoływa-
nej ustawie z dnia 10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności i nie wykazuje bezpośred-
niej podstawy umożliwiającej połączenie obowiązku wymeldowania z prawem do
transferu. Uprawnienia do transferu świadczeń należy oceniać, tak jak przyjął to Sąd
Okręgowy, według zasad zawartych w art. 5 i 27 umowy przy zastosowaniu art. 1,
który zawiera wyjaśnienia zawartych w umowie pojęć. Zgodnie z art. 5 umowa za-
pewnia świadczenia gdy uprawniony zwykle przebywa na terytorium drugiej uma-
wiającej się strony. Treść art. 1 pkt 12 umowy należy rozumieć w odniesieniu do
Rzeczypospolitej Polskiej jako rzeczywiście stałe przebywanie, a w odniesieniu do
Republiki Federalnej Niemiec - rzeczywiście nieprzejściowe przebywanie.
Poza sporem pozostaje, że wnioskodawczyni od początku 1997 roku stale
przebywa w Republice Federalnej Niemiec i zamieszkuje tam mając prawo nieogra-
niczonego pobytu w tym kraju. Utrzymanie przez nią stałego zameldowania w Polsce
nie jest równoznaczne ze stałym pobytem w Polsce, niwelującym możliwość transfe-
ru, tym bardziej, jeżeli zważyć na treść art. 25 Kodeksu Cywilnego, według którego,
miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której przebywa ona z
zamiarem stałego pobytu. Sąd Apelacyjny zaakceptował w pełni stanowisko i rozwa-
żania Sądu pierwszej instancji i dlatego pominął powtarzanie motywów zawartych w
uzasadnieniu orzeczenia Sądu Okręgowego.
W kasacji pełnomocnik organu rentowego zarzucił wyrokowi Sądu Apelacyj-
nego naruszenie przepisów prawa materialnego - art. 27 ust. 1 i art. 1 ust. 10 umowy
między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o zabezpieczeniu
społecznym sporządzoną w Warszawie dnia 8 grudnia 1990 r. przez błędną wykład-
5
nię polegającą na przyjęciu, że transfer świadczenia do Niemiec może być podjęty
mimo niespełnienia warunków wymeldowania się z pobytu stałego w Polsce i uzy-
skania pobytu nieograniczonego w czasie w Niemczech oraz naruszenie art. 84
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym, pracowników i ich ro-
dzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.). Wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w ca-
łości oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego i orzeczenie co do istoty
sprawy.
Zdaniem organu rentowego, wyrażonym w uzasadnieniu kasacji, transfer
świadczenia z Polski do Niemiec jest możliwy po przeniesieniu miejsca stałego za-
mieszkania w Polsce potwierdzonego wymeldowaniem się z pobytu stałego w Polsce
i uzyskaniu pobytu nieograniczonego w czasie, zgodnego z przepisami na terenie
Niemiec. Stanowi o tym art. 1 ust. 10 umowy. Zgodnie z art. 84 ustawy o zep w okre-
sie pobytu czasowego za granicą świadczenie przekazuje się na rachunek emeryta
lub rencisty w PKO lub wypłaca w kraju wskazanej osobie. W ocenie wnoszącego
kasację brak wymeldowania z miejsca stałego pobytu w Polsce oznacza, że wnio-
skodawczyni opuściła je tylko czasowo i na stałe zamieszkuje w Polsce, a za granicą
przebywa czasowo.
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:
Wbrew wywodom kasacji, która w bardzo lakoniczny sposób usiłuje uzasadnić
zarzut naruszenia przez Sąd Apelacyjny wymienionych w niej przepisów prawa ma-
terialnego poprzez ich błędną wykładnię, Sąd Apelacyjny oraz Sąd Okręgowy, które-
go rozważania prawne Sąd drugiej instancji w pełni podzielił nie naruszyły wymienio-
nych w kasacji przepisów prawa materialnego. Z treści art. 1 ust. 10 umowy między
Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o zabezpieczeniu społecz-
nym sporządzonej w Warszawie dnia 8 grudnia 1990 r., który to przepis określa co
przy stosowaniu umowy oznaczają użyte w niej pojęcia, wynika że „miejsce zamiesz-
kania” lub „mieszkać” w odniesieniu do Rzeczypospolitej Polskiej to miejsce stałego
zamieszkiwania lub „stale zamieszkiwać”, a w odniesieniu do Republiki Federalnej
Niemiec „miejsce zwykłego pobytu” lub „zwykłego przebywania”, przy czym dotyczy
to pobytu nieograniczonego w czasie, zgodnego z przepisami. Tym samym w przepi-
sie tym nie można, wbrew jego literalnej treści doszukiwać się, jak to czyni wnoszący
kasację, warunku wymeldowania się z pobytu stałego na terenie Polski. Decydujące
6
znaczenie dla stosowania postanowień umowy ma, jak to prawidłowo przyjął Sąd
Apelacyjny, fakt legalnego, nieograniczonego w czasie przebywania na terenie Nie-
miec, a nie fakt dopełnienia obowiązku wymeldowania się w Polsce ze stałego miejs-
ca zamieszkania.
Również treść art. 5 umowy: „jeżeli niniejsza umowa nie stanowi inaczej,
świadczenia pieniężne z tytułu inwalidztwa, starości oraz na rzecz pozostałych przy
życiu krewnych, jak również renty i jednorazowe świadczenia pieniężne z tytułu wy-
padku przy pracy (choroby zawodowej) zapewnia się także, gdy uprawniony zwykle
przebywa na terytorium drugiej Umawiającej się Strony”, nie daje jakichkolwiek pod-
staw do tego, aby prócz warunku „zwykłego przebywania”, które jest zdefiniowane
szczegółowo w art. 1 pkt. 10 umowy, uzależniać możliwość transferu świadczeń od
wymeldowania się osoby zainteresowanej ze stałego miejsca pobytu w Polsce.
Twierdzenie kasacji iż warunkiem transferu świadczenia zgodnie z art. 5
umowy jest „przeniesienie miejsca stałego zamieszkania z Polski, potwierdzone wy-
meldowaniem się z pobytu stałego w Polsce” jest całkowicie dowolną interpretacją
sprzeczną zarówno z literalnym brzmieniem tego przepisu, który w ogóle nie odnosi
się do spraw meldunkowych jak i z jego celem, którym jest umożliwienie transferu
świadczenia w sytuacji, gdy uprawniony do świadczeń uzyska prawo nieograniczone-
go w czasie pobytu na terenie Niemiec. Na pełną aprobatę zasługuje zawarte w uza-
sadnieniu Sądu pierwszej instancji i przyjęte przez Sąd Apelacyjny stwierdzenie, że z
umowy z dnia 8 grudnia 1990 r. wynika, iż jej celem było takie ukształtowanie treści
tej umowy, aby była korzystna dla obywateli umawiających się stron. Reprezentowa-
ne w kasacji stanowisko organu rentowego odnośnie błędnej interpretacji przez Sąd
Apelacyjny art. 84 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pra-
cowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) również nie zasługuje na apro-
batę. W przepisie tym jest bowiem mowa o „okresie czasowego pobytu za granicą”
podczas, gdy wnioskodawczyni ma prawo nieograniczonego w czasie pobytu za gra-
nicą. Pobyt „nieograniczony w czasie” nie może być utożsamiany z pobytem „czaso-
wym”, jak tego domaga się wnoszący kasację.
Kierując się powyższymi względami Sąd Najwyższy oddalił kasację na mocy
art. 39312
KPC.
========================================